Damızlık Yaşının Broiler Performansı ve Bazı Stres Parametrelerine Etkisi Dr. Ebru Onbaşılar Prof. Dr. Öznur Poyraz Araş. Gör. Seyda Çetin

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU Proje Başlığı Damızlık Yaşının Broiler Performansı ve Bazı Stres Parametrelerine Etkisi Proje Yürütücüsünün İsmi Dr. Ebru Onbaşılar Proje Numarası Başlama Tarihi 20/04/2006 Bitiş Tarihi 20/07/2007 Rapor Tarihi 20/07/2007 Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Ankara

2 Damızlık Yaşının Broiler Performansı ve Bazı Stres Parametrelerine Etkisi Dr. Ebru Onbaşılar Prof. Dr. Öznur Poyraz Araş. Gör. Seyda Çetin

3 I. ÖZET Damızlık Yaşının Broiler Performansı ve Bazı Stres Parametrelerine Etkisi Bu çalışmanın amacı damızlık yaşı ve yerleşim sıklığının rektal sıcaklık, T-maze davranışı, performans, karkas özellikleri ve bazı stres parametreleri (iç organ oranları, H-L oranı, serum kortikosteron, glikoz, kolestrerol ve trigliserit düzeyleri, tonik immobilite testi, antikor titresi, relatif asimetri ve dış görünüş farklılıkları) üzerine olan etkilerini belirlemektir. Çalışmada değişik damızlık yaşlarından (32, 48 ve 61 hafta) elde edilmiş 705 adet günlük civciv (Ross 308) kullanılmıştır. Her yaş grubu iki sıklık grubuna (11.9 ve 17.5 piliç/m 2 ) ayrılmış ve her sıklık grubu da 5 alt gruba bölünmüştür (Toplam 30 alt grup). Deneme 6 hafta sürdürülmüştür. 32 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen piliçlerde başlangıç canlı ağırlığı (p<0.001), ilk üç haftadaki canlı ağırlık artışı (p<0.01), karın yağı oranı (p<0.001)ve serum kolesterol düzeyi (p<0.01)daha düşük, taşlık oranı (p<0.01)ve tonik immobilite süresinin (p<0.001) daha fazla olduğu bulunmuştur p/m 2 yerleşim sıklığında barındırılan piliçlerde de 6. hafta canlı ağırlığı, canlı ağırlık artışı, yem tüketimi ve tüylenme derecesi daha düşük (p<0.001), ayak sağlığı daha kötü (p<0.001), kalp oranı, H-L oranı, serum glikoz ve kolesterol düzeyi daha fazla (p<0.001) ve tonik immobilite süresinin de (p<0.001) daha uzun olduğu bulunmuştur. Damızlık yaşı ile yerleşim sıklığı arasında yemi değerlendirme oranı dışında bir interaksiyona rastlanmamıştır. Anahtar kelimeler: Damızlık yaşı, yerleşim sıklığı, broiler, stres.

4 SUMMARY Effects of Breeder Age on Broiler Performance and Some Stress Parameters of Broilers The aim of this study was to determine the effects of breeder age and stocking density on T-maze behavior, performance, carcass characteristics and some stress parameters (internal organ ratio, H-L ratio, serum glucose, cholesterol and triglyceride levels, tonic immobility test (TI), antibody production, relative asymmetry (RA) and external appearances). This experiment was carried out with 705 one-day old male broiler chicks (Ross 308) obtained from three different age of broiler breeder (32, 48 and 61 wks). Each age group was randomly divided into two stocking density groups (11.9 and 17.5 broilers per m 2 ) with 5 replications per group. The experimental period was 6 weeks. Broilers from 32 wk old breeders had lower initial weight (p<0.001), body weight gain of the first 3 week of rearing (p<0.01), the percentage of abdominal fat (p<0.001) and serum cholesterol level (p<0.01); higher percentage of gizzard (p<0.01) and longer TI duration (p<0.001) than those from 48 and 61 wk old breeders. Broilers reared at 17.5 b/m 2, had lower (p<0.001) final BW, body weight gain, feed consumption, feather condition and foot health, higher (p<0.001) percentage of heart, H-L ratio, serum glucose and cholesterol levels, and longer (p<0.001) TI durations. There were no significant interactions in examined parameters except that feed to gain ratio between breeder age and stocking density. Keywords: Breeder age, stocking density, broiler, stress

5 II. AMAÇ ve KAPSAM Broiler sürüleri, üstün verimli, birörnek, kullanma melezi ticari (commercial) sürülerdir. Bu sürüler uygun seleksiyon ve birleştirme yöntemleri uygulanarak geliştirilmiş olan damızlık sürülerinin (parent) yavrularıdır. Bir damızlık sürü genellikle 24 ile 70 haftalık yaşlar arasında yumurta üretir. Bir damızlık işletmesinde çoğu kez farklı damızlık çiftliklerinde değişik yaş gruplarından damızlıklar bulundurularak üretimin yılın tüm haftalarına aynı büyüklüklerde dağılması amaçlanır. Bu nedenle bir ticari kuluçka işletmesinde daima farklı yaşlardaki damızlıkların yumurtası ile civciv üretilir. Yumurta ağırlığı damızlıkların yaşı ile artmaktadır. Genç damızlıklardan elde edilen yumurtalar daha küçük olmakta buda civciv ağırlığına olumsuz yönde yansımaktadır (Washburn ve Guill, 1974; Weatherup ve Foster, 1980). Civciv ağırlığı yumurta ağırlığının yaklaşık % sı kadardır (Wilson, 1991). Küçük civciv canlı ağırlığına göre daha fazla yüzey alanına sahip olduğu için iri civcive göre daha fazla su kaybetmekte ve bunun sonucunda ölüm oranı artmaktadır (Wyatt ve ark., 1985). Bazı araştırıcılar (McNoughton ve ark., 1978; Wyatt ve ark., 1985; Shanawany, 1987) genç sürülerden elde edilen civcivlerde diğerlerine göre ölüm oranının daha yüksek olduğunu; bazıları da (Peebles ve ark., 1999a) ölüm oranının en fazla yaşlı sonra orta en azda genç sürülerde olduğunu bildirmişlerdir. Peebles ve ark. (1999a); 35 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen civcivlerin canlı ağırlığının diğer gruplara göre (51 ve 63 haftalık) 0. ve 42. günde daha düşük fakat 21. günde daha yüksek olduğunu kaydetmişlerdir. Aşırı sıcak ve soğuk koşullar, yemle alınan çeşitli toksinler ve birim alana düşen hayvan sayısı önemli stres faktörleri olarak bilinmektedir. Stresi belirlemede genellikle plasma kortikosteron düzeyi (Davami ve ark., 1984; Craig ve ark., 1986), heterofil lenfosit oranı (Gross ve Siegel, 1983; Maxwell, 1993); simetrik özelliklerinin gelişimi (Yang ve ark, 1997; Yalçın ve ark., 2001), dış görünüş farklılıkları (Tauson, 1984); bursa fabricus, dalak ve karaciğer ağırlıklarının belirlenmesi (Freıre ve ark., 2003) gibi çeşitli parametreler kullanılmaktadır.

6 Canlılarda her bir simetrik özelliğe ilişkin vücudun sol ve sağ yarılarının gelişmesi aynı genler tarafından kontrol edilir ve normal koşullarda her bir yarının aynı büyüklükte olması (simetrik) beklenir (Yang ve ark., 1997). Morfolojik özelliklerdeki asimetri çevresel ve genetik stresin önemli belirtilerinden biridir (Clarke ve ark., 1986; Parsons, 1990,1992). Marin ve ark. (1999), erken dönemde civcivlerin T-maze davranışlarının sonraki büyüme performansları ile pozitif ilişkili olduğunu bulmuşlardır. Böylelikle gelecekteki yetiştirme yöntemleri için basit, hızlı ve kullanışlı bir yöntem olabileceğini önermişlerdir. Bu çalışma, farklı yaş grubu damızlıklardan elde edilmiş broiler sürülerinin stres oluşumu, bağışıklık ve bazı verim özellikleri bakımından karşılaştırmalarını ve elde edilecek bulgular ışığında farklı grup broiler sürüleri için en uygun bakım koşullarının önerilmesini amaçlanmıştır.

7 III. MATERYAL ve YÖNTEM III.1. MATERYAL a) Hayvan Materyali Araştırmada hayvan materyali olarak 32, 48 ve 61 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilmiş toplam 705 adet günlük civciv kullanılmıştır. Farklı yaş grubuna ait civcivler m 2 de 11.9 ve 17.5 piliç bulunacak şekilde iki sıklık grubun da barındırılmıştır. Her sıklık grubu 5 alt gruptan oluşturulmuştur. Deneme toplam 30 bölme halinde yürütülmüştür. Buna ek olarak ölenlerin yerine koymak üzere her alt gruptan birer yedek olacak şekilde 141 piliç elde bulundurulmuştur. b) Yem Materyali Araştırmada broiler civcivlere birinci günden 21. günün sonuna kadar civciv yemi, 22. günden kesim günü olan 42. güne kadar ise piliç yemi verilmiştir. Tablo 1. Araştırmada kullanılan rasyonların bileşimi, g/kg Etçi civciv (0-21. günler) Etçi piliç ( günler) Mısır Soya küspesi Tam yağlı soya Et kemik unu Bitkisel yağ Kireç taşı DCP Tuz Vitamin mineral premiksi* Metiyonin Kimyasal bileşimi (Analiz değerleri) Ham protein, g/kg ME, kcal/kg *: Her 2.5 kg da IU vitamin A, IU vitamin D 3, 30 g vitamin E, 3.75 g vitamin K 3, 3 g vitamin B 1, 6 g vitamin B 2, 5 g vitamin B 6, 20 mg vitamin B 12, 40 g niasin,10 g kalsiyum pantotenat,1 g folik asit, 50 mg D-biotin, 500 g kolin klorür, 80 g Mn, 60 g Fe, 60 g Zn, 5 g Cu, 0.5 g Co, 1 g I, 0.15 g Se III.2 YÖNTEM a) Deneme hayvanlarının bakımı, beslenmesi ve deneme süresi

8 Deneme Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Eğitim Araştırma ve Uygulama Çiftliğinde yürütülmüştür. Tüketebilecekleri miktarda yem ve su sürekli olarak önlerinde hazır bulundurulmuştur. Deneme 6 hafta sürdürülmüştür. Araştırmada altlık olarak odun talaşı kullanılmış ve sürekli aydınlatma uygulanmıştır. Kümesin ısıtılmasında fındık sobası kullanılmıştır. İlk hafta içerisinde ortamın ısısı ortalama 32 0 C olmasına özen gösterilmiş ve bu ısı azaltılarak kesime kadar ortalama 24 0 C düzeylerinde bulunmasına dikkat edilmiştir. Denemenin 0-7. günleri arasında plastik civciv yemlikleri ve civciv sulukları, günleri arasında ise askılı yemlikler ile nipelli suluklar kullanılmıştır. Civcivlere kuluçkada Newcastle ve infeksiyöz bronşitis hastalıklarına karşı aşılamalar yapılmıştır. Ayrıca infeksiyöz bronşitis hastalığına karşı 10 günlük yaşta ve Newcastle hastalığına karşı da 28 günlük yaşta tekrar aşılama yapılmıştır. Gumboro hastalığı için de 18. ve 24. günlerde aşılamalar yapılmıştır. Aşı içme suyuna karıştırılarak hayvanlara verilmiştir. b) Rektal sıcaklık: Civcivlerin rektal sıcaklığı kümese geldikleri ilk gün digital termometre ile belirlenmiştir. c)canlı ağırlık ve canlı ağırlık artışının belirlenmesi Hayvanlar deneme başından itibaren her hafta tartılarak canlı ağırlıkları belirlenmiştir. Tartımlar arası farktan canlı ağırlık artışları hesaplanmıştır. d) Yem tüketimi ve yemi değerlendirme oranının belirlenmesi Her hafta tüketilen ile konulan yemler arasındaki farklar belirlenerek yem tüketimi değeri hesaplanmıştır. Yemi değerlendirme oranı, bir kg canlı ağırlık artışı için tüketilen yem miktarı olarak belirlenmiştir. e)ölüm oranı ve broiler verimlilik katsayısının belirlenmesi Gruplarda her gün ölen hayvanlar kaydedilmiştir. Her alt grupta [(Yaşama gücü x 42. gündeki ortalama canlı ağırlık) / (42 (Yaş-gün) x Yemi değerlendirme oranı)] x 100 formülü ile broiler verimlilik katsayısı belirlenmiştir. f) Civcivlerin T-maze testinden kaçış sürelerinin belirlenmesi

9 Üç günlük yaşta her alt gruptaki 10 civcivin T-maze testinden kaçış süreleri belirlenmiştir. Bu testin yapılacağı aparat; ahşap, üstü açık, kare şeklinde (21 X 21 cm) bir kutu ile buna açılan T şeklinde bir koridordan oluşmaktadır. T harfinin iki kolunun toplam uzunluğu 21 cm dir. Kutuya açılan alt ucunun uzunluğu ise 21 cm dir. Koridorların genişliği 7 cm, yüksekliği 21 cm dir. T harfinin iki kolunun birleşim yerinde 10 X 10 cm boyutlarında bir ayna bulunmaktadır. Kümeste bu kutuya konan ve arkadaşlarının sesini duyan civcivin çıkış yolunu bulup arkadaşlarının yanına gitme süresi ölçülmüştür (Marin ve ark., 1997). g) Koyun eritrositine karşı oluşan bağışıklık gücünün belirlenmesi 31 günlük yaşta her alt gruptaki 10 pilicin kanat venasına 0.1 ml yıkanmış ve % 0.25 oranında PBS ile sulandırılmış koyun eritrositi enjekte edilmiştir. İmmünizasyondan sonraki beşinci ve onuncu günlerde aynı piliçlerden ve her birisinden yaklaşık 3 ml olmak üzere kan örnekleri alınmıştır. Bu kanlar 5 dakika 1500 devirde santrifüj edildikten sonra serumları ayrılarak piliçlerin koyun eritrositine karşı oluşturdukları antikor titreleri Hemaglütinasyon testi ile belirlenmiştir (Ruiz-Feria ve Abdukalykova, 2006). h) Newcastle ve Gumboro aşılarına karşı oluşan bağışıklık gücünün belirlenmesi Maternal antikor titrelerini belirlemek için deneme başında her bir damızlık yaş grubuna ait 10 civcivden (toplam 30) kan alınmıştır. Son aşılamadan 1 hafta sonra her alt gruptaki 10 hayvandan kan örnekleri alınarak Newcastle hastalığına karşı oluşan antikor titresi hemaglitünasyon testi ile Gumboro aşısına karşı oluşan antikor titresi de Seac Sırıos (İtalya) marka ELİSA aletinde BioChek (CK113) kitiyle belirlenmiştir (Allan ve Gough, 1974). ı) Tonik immobilite süresinin belirlenmesi Denemenin 40. gününde her alt gruptaki 10 pilicin 15 saniye süreyle hareketsiz kalması sağlandıktan sonra beşikten kalkışa kadar geçen süre Tonik immobilite (TI) süresi olarak ölçülmüştür. 600 saniye sonunda piliç kalkmamışsa 600 s değeri verilmiştir. İlk 10 s den önce kalkarsa 15 saniye boyunca yapılan sabitleme işlemi tekrar edilmiştir (Jones ve Faure, 1980). i) Dış simetrik özelliklerin uzunluklarının belirlenmesi

10 40 günlük yaşta her alt gruptaki 10 pilicin sağ ve sol yarılarındaki metatarsus ve tarsometatarsus uzunlukları ölçülmüş ve bunun sonucunda dış simetrik özelliklerdeki relatif asimetri (RA) belirlenmiştir (Yalçın ve ark., 2001). j)dış görünüş farklılıklarının belirlenmesi Denemenin 40. gününde her alt gruptaki 10 piliç tüylenme derecesi, deri yaralanmaları, ayak sağlığı ve tırnak uzunluğu yönünden incelenmiştir (Tauson, 1984). Tüylenme derecesi Pilicin vücudu boyun, göğüs, arka, kanatlar ve kuyruk olmak üzere beş bölüme ayrılarak her bir bölüme 1 4 arasında değerler verilmiştir. (Puan 4: Vücudun ilgili bölümünde tüylenmenin çok iyi olması, puan 3: Vücudun ilgili bölümünde tüylerin yıpranmış olması fakat bölgedeki derinin tamamen tüylerle kaplı olması, puan 2: Vücudun ilgili bölümünde açık alanların bulunması, puan 1: Vücudun ilgili bölümünde hiç yada çok ender tüy bulunması). Bu beş bölgeden elde edilen değerler toplanarak tüylenme derecesi (5-20) elde edilmiştir. Deri yaralanma durumu Bu durum için pilicin vücudu boyun, göğüs, arka, kanatlar ve kuyruk olmak üzere beş bölüme ayrılarak her bir bölüme 1 4 (deride hasar yoksa 4, bezelye büyüklüğü şeklinde hasar varsa 3, hasar fındık büyüklüğünde ise 2, apse ve kanama oluşmuşsa 1) arasında değerler verilmiştir. Ayak sağlığı Ayak bölgesinde yaralanma olup olmamasına bakılarak 1-4 (yara ve lezyon yoksa 4, sadece bir iki tane yüzeysel yaralanma var yangı yoksa 3, yangı yok ama çok sayıda yaralanma varsa 2, apse ve deri kayıplı yaralanma varsa 1) arasında değerler verilerek belirlenmiştir. Tırnak uzunluğu Dijital kompas ile tırnak uzunluğu ölçülmüştür. k) Kan serumunda kortikosteron, kolesterol, trigliserit ve glikoz düzeylerinin belirlenmesi 41 günlük yaşta her alt gruptaki 10 hayvanın kanat altı venasından kan örnekleri alınmıştır. Sonra serum kısımları ayrılarak ependorf tüplerine konulmuş ve analiz yapılana kadar C'deki derin

11 dondurucuda saklanmıştır. uygun ticari kitler yardımıyla; kortikosteron düzeyi Seac Sırıos (İtalya) marka ELİSA ile; kolesterol, glukoz ve trigliserit düzeyleri ise Vitros 350 marka otoanalizör (New York, Seri No: ) ile belirlenmiştir. l) H-L oranının belirlenmesi 41 günlük yaşta her alt gruptaki 10 hayvanın kanat altı venasından EDTA'lı tüplere kan örnekleri alınmıştır. Alınan kanlardan froti hazırlanarak açık havada kurutulmuştur ve May Grunwald-Giemsa yöntemi ile boyanarak hücre sayımı yapılana kadar muhafaza edilmiştir. Frotinin kenarında ve uç kısmında kanın ince olarak yayıldığı bir nokta seçilerek bir damla sedir yağı konulmuştur. Mikroskopta immersiyon objektifi ile mikroskop alanı değiştirilerek kenarlardan ve ortadan 100 akyuvar sayılıncaya kadar görülen akyuvar çeşitleri kaydedilip yüzde oranları saptanmıştır (Gross ve Siegel, 1983). m)kesim ve organların ayrılması Denemenin 42. gününde tüm hayvanlar tartılmış ve her alt gruptan beş hayvan rastgele ayrılarak kesilmiştir. Kesim sonrası kalp, karaciğer, taşlı mide, dalak, bursa fabricius ve karın yağı ayrılarak tartılmıştır. Bu organlar kesim ağırlığına bölünerek oranları hesaplanmıştır. n) Sıcak ve soğuk karkas ağırlığı ve randımanın belirlenmesi İç organlar çıkarıldıktan sonra karkas tartılarak sıcak karkas ağırlığı belirlenmiştir. Sonra karkaslar +4 0 C de 12 saat bekletilerek soğuk karkas ağırlığı bulunmuştur. Sıcak ve soğuk karkas ağırlıkları kesim ağırlığına bölünerek sıcak ve soğuk karkas randımanları hesaplanmıştır. o) Karkas parçalarının belirlenmesi Soğuk karkas; sırt ve göğüs, bel ve bacaklar, ve kanat olmak üzere parçalara ayrılarak (deri ve kemikli) tartılmıştır (Havenstein ve ark, 2003)..Sonra soğuk karkas ağırlığına bölünerek randımanları hesaplanmıştır. ö) İstatistik Analizler Gruplara ait istatistiksel hesaplamalar ve grupların ortalama değerleri arasındaki farklılıkların önemliliği için iki yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Damızlık yaş gruplarında farkı oluşturanın belirlenmesi için Duncan testi uygulanmıştır. (Dawson ve Trapp, 2001). İstatistik analizler SPSS (Inc., Chicago, II,USA) programı ile yapılmıştır.

12 IV. ANALİZ ve BULGULAR Genç damızlıklardan elde edilen civcivlerde canlı ağırlık diğerlerine göre daha düşük bulunmuştur (p<0.001). Farklı damızlık yaşlarına göre civcivlerin rektal sıcaklıkları bakımından bir farklılık bulunmamıştır. 32, 48 ve 61 haftalık damızlıklardan elde edilen civcivlerde rektal sıcaklık sırasıyla 39.8, 39.9 ve C olarak ölçülmüştür. Canlı ağırlık artışı ilk üç hafta 32 haftalık damızlıklardan elde edilen piliçlerde daha az (p<0.01) olurken 4. haftadan itibaren bu farklılık ortadan kalkmıştır (Tablo 2). Yem tüketimi ve yemi değerlendirme oranları bakımından farklı damızlık yaşlarından elde edilen piliçler arasından istatistik bakımından bir fark bulunmamıştır. Altı haftalık araştırma sonucunda 32, 48 ve 61 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen piliçlerde sırasıyla ortalama canlı ağırlık artışı değerleri 2329, 2370 ve 2356 g; yem tüketimleri sırasıyla, 3618, 3694 ve 3696 g ve yemi değerlendirme oranları da sırasıyla 1.56, 1.56 ve 1.57 olarak bulunmuştur. Peebles ve ark. (1999a) yaptıkları bir çalışmada 35 haftalık damızlıklardan elde edilen piliçlerde canlı ağırlık artışının 51 ve 63 haftalık damızlıklardan elde edilen piliçlere göre daha az olduğunu bildirmiştir. Yerleşim sıklığının 11.9 piliç/m 2 den 17.5 piliç/m 2 ye artmasının canlı ağırlık artışını, yem tüketimini ve 6. hafta canlı ağırlığını azalttığı (p<0.001) belirlenmiştir. Canlı ağırlıktaki azalma bu piliçlerde yem tüketiminin daha az olmasından kaynaklanmaktadır. Yemi değerlendirme oranı bakımından 1-6. haftalar arasında bir farklılık bulunmamıştır. Altı haftalık araştırma sonucunda 11.9 piliç/m 2 ve 17.5 piliç/m 2 yerleşim sıklığında barındırılan piliçlerde sırasıyla ortalama canlı ağırlık artışı değerleri 2468ve 2235 g; yem tüketimleri sırasıyla, 3228 ve 3511 g ve yemi değerlendirme oranları da sırasıyla 1.55 ve 1.57 olarak bulunmuştur. Benzer şekilde Feddes ve ark. (2002) yaptıkları bir çalışmada yerleşim sıklığının 14 piliç/m 2 den 17.5 piliç/m 2 ye artırılmasının canlı ağırlığı ve yem tüketimini sırasıyla % 3.6 ve 3.2 oranında azalttığını bildirmişlerdir. T-maze testi civcivlerin performanslarını kaçma sürelerine göre belirlemektedir (Marin ve Arce, 1996). Marin ve ark. (1999) 40 saniyeden daha kısa sürede kaçabilen civcivlerin çevresel stres etmenleriyle daha kolay baş edebildiklerini bildirmişlerdir. Yaptığımız çalışmada damızlık yaşı ve yerleşim sıklığı gruplarında T-maze testi bakımından herhangi bir farklılık bulunmamıştır.

13 Gruplarda toplam ölüm sayıları 32 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen ve m 2 ye 11.9 ve 17.5 broiler barındırılan grupta sırasıyla 4 ve 3, 48 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen ve m 2 ye 11.9 ve 17.5 broiler barındırılan grupta sırasıyla 2 ve 3, 61 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen ve m 2 ye 11.9 ve 17.5 broiler barındırılan grupta sırasıyla 3 ve 3 olarak bulunmuştur. Bu ölümler ilk hafta olduğu için ölenlerin yerine aynı grubun yedeklerinden civcivler konulmuştur. Buna göre broiler verimlilik katsayısı sırasıyla 32 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen ve grupta m 2 ye 11.9 ve 17.5 broiler barındırılan grupta 382 ve 329, 48 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen ve m 2 ye 11.9 ve 17.5 broiler barındırılan grupta 385 ve 342, 61 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen ve m 2 ye 11.9 ve 17.5 broiler barındırılan grupta 369 ve 345 olarak hesaplanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre 48 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen ve m 2 ye 11.9 broiler barındırılan grupta broiler verimlilik katsayısının en yüksek olduğu bulunmuştur. Karkas özellikleri bakımından gruplar arasında herhangi bir farklılık tespit edilmemiştir (Tablo 3). Buna karşın Peebles ve ark. (1999b) yaptıkları bir çalışmada 63 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen piliçlerdeki karkas randımanın 35 ve 51 haftalık yaştaki damızlardan elde edilenlerinkine göre daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. Feddes ve ark. (2002) 23.8, 17.9, 14.3 ve 11.9 p/m 2 yerleşim sıklıklarında barındırdıkları piliçlerde yüzde göğüs oranı bakımından bir farklılık olmadığını bildirmişlerdir. Piliçlerin karın yağı ve taşlık oranları damızlık yaşından etkilenmiştir. Genç damızlıklardan elde edilen piliçlerde karın yağı (p<0.001) ve taşlık oranları (p<0.01) daha düşük bulunmuştur (Tablo 4). Yerleşim sıklığı sadece kalp oranını etkilemiştir. Sıklık arttıkça kalp oranı da artmıştır (p<0.001). Vücudun sağ ve sol yarılarındaki metatarsus ve tarsometatarsus kemiklerinin genişlik ve uzunlarındaki relatif asimetri damızlık yaşları ve yerleşim sıklığından etkilenmemiştir (Tablo 5).Tonik immobilite süresi stresin bir belirteci olarak kullanılmaktadır (Jones, 1986; Onbaşılar ve ark., 2007). Yapılan çalışmada genç damızlıklardan elde edilen piliçlerde ve yüksek yerleşim sıklığında barındırılan piliçlerde tonik immobilite süresinin daha yüksek (p<0.001) olduğu bulunmuştur. Elde edilen bulgulara göre bu piliçlerde korku seviyesinin diğerlerine göre daha yüksek olduğu söylenebilir.

14 Tüylenme derecesi ve ayak sağlığı damızlık yaşından etkilenmemiştir. Yerleşim sıklığı tüylenme derecesini ve ayak sağlığını (p<0.001) etkilemiştir (Tablo 6). Sıklık artınca altlık kalitesinin kötüleşmesi tüylerin ve ayak sağlığının bozulmasına neden olmuş olabilir. Damızlık yaşı ve sıklık gruplarında deri yaralanmalarına rastlanmamıştır. Tırnak uzunluğu bakımından gruplar arasında bir farklılık bulunmamıştır. H-L oranı, serum glikoz, kolesterol, trigliserit ve kortikosteron düzeyleri de stres belirteci olarak kullanılmaktadır. Bu çalışmada sadece serum kolesterol düzeyi 32 haftalık damızlıklardan elde edilen piliçlerde daha düşük (p<0.01) bulunmuştur (Tablo 7). Diğer kan parametreleri damızlık yaşından etkilenmemiştir. Yerleşim sıklığı ise H-L oranını, serum glikoz ve kolesterol düzeylerini etkilemiştir. Sıklık arttıkça bu düzeylerde artmıştır (p<0.001). Benzer şekilde Freman ve ark. (1984) stres durumunda serum kolesterol düzeyinin arttığını bildirmişlerdir. 32, 48 ve 61 haftalık damızlıklardan elde edilmiş civcivlerde maternal antikor düzeyleri Newcastle hastalığına karşı sırasıyla 10, 9 ve 9 ve Gumboro hastalığına karşı sırasıyla 9, 10 ve 9 olarak bulunmuştur. Koyun eritrositine karşı 5. ve 10. günde oluşan bağışıklık gücü ve aşılamalara karşı oluşan bağışıklık güçleri bakımından gruplar arasında bir fark bulunmamıştır.

15 Tablo 2. Damızlık yaşının ve yerleşim sıklığının civciv ağırlığına, 6. hafta canlı ağırlığına, canlı ağırlık artışına, yem tüketimine ve yemi değerlendirme oranına etkisi DY hafta Toplam YS p/m 2 Civciv ağırlığı (g) 6. hafta canlı ağırlık (g) Canlı ağırlık artışı (g) Yem tüketimi (g) Yemi değerlendirme oranı (g/g) hafta hafta hafta hafta hafta hafta hafta hafta hafta ± ±31 694± ± ±31 865± ± ± ± ± ± ± ±31 678± ± ±31 834± ± ± ± ± ± ± ±31 742± ± ±31 943± ± ± ± ± ± ± ±31 716± ± ±31 815± ± ± ± ± ± ± ±31 722± ± ±31 910± ± ± ± ± ± ± ±31 710± ± ±31 854± ± ± ± ± ± ± ±18 x 720±6 x 1748±14 x 2468±18 x 906±13 x 2922±29 x 3828±31 x 1.26±0.02 y 1.67±0.0 y 1.55± ± ±18 y 701±6 y 1533±14 y 2235±18 y 834±13 y 2676±29 y 3511±31 y 1.19±0.02 x 1.75±0.0 x 1.57± ±0.2 c 2369±22 686±8 b 1643± ±22 850± ± ± ± ± ± ±0.2 b 2416±22 729±8 a 1641± ±22 879± ± ± ± ± ± ±0.2 a 2403±22 716±8 a 1640± ±22 882± ± ± ± ± ±0.01 İki yönlü varyans analizi (p) DY YS DY X YS Ortalama±SEM abc, xy: aynı sütunda farklı farfleri taşıyan ortalamalar arasındaki farklılık istatistik bakımdan önemlidir ( P<0.05). DY: Damızlık yaşı, YS: Yerleşim sıklığı, DY X YS: Damızlık yaşı ile yerleşim sıklığı arasındaki interaksiyon.

16 Tablo 3. Damızlık yaşının ve yerleşim sıklığının karkas özelliklerine etkisi. DY hafta YS p/m 2 Sıcak karkas randımanı % Soğuk karkas randımanı % Ayak ve bel % Göğüs ve sırt % Kanatlar % ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ±0.14 Toplam ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ±0.10 İki yönlü varyans analizi (p) DY YS DY X YS Ortalama±SEM DY: Damızlık yaşı, YS: Yerleşim sıklığı, DY X YS: Damızlık yaşı ile yerleşim sıklığı arasındaki interaksiyon.

17 Tablo 4. Damızlık yaşının ve yerleşim sıklığının karın yağı ve iç organ yüzdelerine etkisi. DY hafta Topla m YS p/m 2 Karın yağı % Kalp % Taşlık % Karaciğer % Dalak % Bursa Fabricus % ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ±0.01 x 1.39± ± ± ± ± ±0.01 y 1.41± ± ± ± ±0.05 c 0.61± ±0.03 a 1.94± ± ± ±0.05 b 0.58± ±0.03 b 1.88± ± ± ±0.05 a 0.61± ±0.03 b 1.97± ± ±0.01 İki yönlü varyans analizi (p) DY YS DY X YS Ortalama±SEM abc, xy: aynı sütunda farklı farfleri taşıyan ortalamalar arasındaki farklılık istatistik bakımdan önemlidir ( P<0.05). DY: Damızlık yaşı, YS: Yerleşim sıklığı, DY X YS: Damızlık yaşı ile yerleşim sıklığı arasındaki interaksiyon.

18 Tablo 5. Damızlık yaşının ve yerleşim sıklığının relative asimetri (RA), ortalama relative asimetri, T maze testi ve tonik immobilite süresine (TI) etkisi. DY hafta YS p/m 2 Metatarsus uzunluğundaki RA Metatarsus genişliğindeki RA Tarsomet a-tarsus uzunluğu n-daki RA Tarsometatarsus genişliğindeki RA Ortalama RA T-maze (s) ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ±22 TI (s) ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ±22 Toplam ± ± ± ± ± ± ±13 x ± ± ± ± ± ± ±13 y ± ± ± ± ± ± ±15 a ± ± ± ± ± ± ±15 b ± ± ± ± ± ± ±15 b İki yönlü varyans analizi (p) DY YS DY X YS Ortalama±SEM abc, xy: aynı sütunda farklı farfleri taşıyan ortalamalar arasındaki farklılık istatistik bakımdan önemlidir ( P<0.05). DY: Damızlık yaşı, YS: Yerleşim sıklığı, DY X YS: Damızlık yaşı ile yerleşim sıklığı arasındaki interaksiyon.

19 Tablo 6. Damızlık yaşının ve yerleşim sıklığının tüylenme derecesine, tırnak uzunluğuna ve ayak sağlığına etkisi. DY hafta YS Tüylenme derecesi Tırnak uzunluğu p/m 2 (mm) Ayak sağlığı ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ±0.04 Toplam ±0.1 x 11.94± ±0.02 y ±0.1 y 11.83± ±0.02 x ± ± ± ± ± ± ± ± ±0.03 İki yönlü varyans analizi (p) DY YS DY X YS Ortalama±SEM xy: aynı sütunda farklı farfleri taşıyan ortalamalar arasındaki farklılık istatistik bakımdan önemlidir ( P<0.05). DY: Damızlık yaşı, YS: Yerleşim sıklığı, DY X YS: Damızlık yaşı ile yerleşim sıklığı arasındaki interaksiyon.

20 Tablo 7. Damızlık yaşının ve yerleşim sıklığının H-L oranına, serum glikoz, kolesterol, trigiliserit ve kortikosteron düzeylerine, koyun eritrositine ve Newcastle -Gumboro aşılarına karşı oluşan antikor titrelerine etkisi. DY hafta YS p/m 2 H-L oranı Glikoz (mg/dl) Kolesterol (mg/dl) Trigiliserit (mg/dl) Kortikosteron (ng/ml) Koyun eritrositine karşı ant. titresi (5. g) (log 2 ) Koyun eritrositine karşı ant. titresi (10. g) (log 2 ) Newcastle aşısına karşı oluşan antikor titresi Gumboro aşısına karşı oluşan antikor titresi ± ±4 75±3 76±2 2.7± ± ± ± ± ± ±4 93±3 81±2 2.7± ± ± ± ± ± ±4 88±3 78±2 2.4± ± ± ± ± ± ±4 92±3 79±2 2.4± ± ± ± ± ± ±4 92±3 78±2 2.3± ± ± ± ± ± ±4 95±3 80±2 2.4± ± ± ± ±0.2 Toplam ±0.04 x 186±2 x 85±2 x 77±1 2.4± ± ± ± ± ±0.04 y 199±2 y 93±2 y 80±1 2.5± ± ± ± ± ± ±3 84±2 b 79±2 2.7± ± ± ± ± ± ±3 90±2 a 78±2 2.4± ± ± ± ± ± ±3 93±2 a 79±2 2.4± ± ± ± ±0.1 İki yönlü varyans analizi (p) DY YS DY X YS Ortalama±SEM. abc, xy: aynı sütunda farklı farfleri taşıyan ortalamalar arasındaki farklılık istatistik bakımdan önemlidir. ( P<0.05). DY: Damızlık yaşı, YS: Yerleşim sıklığı, DY X YS: Damızlık yaşı ile yerleşim sıklığı arasındaki interaksiyon.

21 V. SONUÇ ve ÖNERİLER 32 haftalık yaştaki damızlıklardan elde edilen piliçlerde başlangıç canlı ağırlığı, 4. haftaya kadarki canlı ağırlık artışı, karın yağı oranı ve serum kolesterol düzeyi daha düşük, taşlık oranı ve tonik immobilite süresinin daha fazla olduğu bulunmuştur p/m 2 yerleşim sıklığında barındırılan piliçlerde de 6. hafta canlı ağırlığı, canlı ağırlık artışı, yem tüketimi ve tüylenme derecesi daha düşük, ayak sağlığı daha kötü, kalp oranı, H-L oranı, serum glikoz ve kolesterol düzeyi daha fazla ve tonik immobilite süresi daha uzun olduğu bulunmuştur. Damızlık yaşı broiler performansını ve karkas özelliklerini ve incelenen çoğu stres parametrelerini değiştirmediği gözlemlenmiştir. Sadece TI süresinin genç damızlıklardan elde edilen sürülerde daha fazla olduğu bulunmuştur. Bu da bu piliçlerde korku seviyesinin daha yüksek olduğunu göstermektedir. Yerleşim sıklığı olarak m 2 ye 11.9 piliç barındırmanın performans ve çoğu stres parametreleri yönünden daha iyi olduğu sonucuna varılmıştır.

22 22 VI. KAYNAKLAR Allan, W. H., Gough, R. E. (1974). A standard haemagglutination inhibition test for Newcastle disease (1) A comparison of macro and micro methods. Vet. Rec. 95: Clarke, G.M., Brand, G.V., Whitten M.J. (1986). Fluctuating asymmetry: A technique for measuring developmental stress caused by inbreeding. Aust. J. Biol. Sci. 39: Craıg, J.V., Craıg, J.A., Vargas Vargas J. (1986). Corticosteroids and other indicators of hens well-being in four laying house environments. Poult. Sci., 65: Davamı, A., Wıneland, M.J., Jones, W.T., Peterson, R.A. (1984). The effect of bird density upon performance, corticosterone level and external appearance of laying hens. Poult. Sci., 63(Suppl. 1): 87(Abstr). Dawson B., Trapp R.G. (2001). Basic and clinical biostatistics. 3 rd ed. Lange Medical Books/McGraw-Hill Medical Publishing Division, New York. Feddes, J.J.R., Emmanuel, E. J., Zuideft, M. J. (2002). Broiler performance, body weight variance, feed and water intake and carcass quality at different stocking densities. Poult. Sci. 81: Freeman, B.M., Kettlewell, A.J., Manning, A.C.C., Berry, P.S. (1984). Stress of transportation for broilers. Vet. Rec. 114: Freire, R., Wilkins, L.J., Short, F., Nicol, C.J. (2003). Behaviour and welfare of individual laying hens in a non-cage system. Br. Poult. Sci., 44: Gross, W.B., Siegel, H.S. (1983). Evaluation of the heterophil/lymphocyte ratio as a measure of stress in chickens. Avian Dis., 27:

23 23 Havenstein, G.B., Ferket, P.R., Qureshi, M.A. (2003). Carcass composition and yield of 1957 versus 2001 broilers when fed representative 1957 and 2001 broiler diets. Poult. Sci. 82: Jones, R.B. (1986). Tonic immobility reaction of the domestic fowl : A review. Worlds Poult. Sci. J. 42: Jones, R.B., Faure, J.M. (1980). Tonic immobility (righting time) in the domestic fowl: effects of various methods of induction. IRSC Med Sci. 8: Marin, R.H., Arce, A. (1996). Benzodiazepine receptors increase induced by stress and maze learning performance in chicks forebrain. Pharmacology, Biochemistry & Behavior. 53: Marin, R. H., Martijena, I. D., Arce, A. (1997). Effect of diazepam and a beta-carboline on open-field and T-maze behaviors in 2 day old chicks. Pharmacol. Biochem. Behav., 58: Marin, R. H., Jones, R. B., Garcia D.A., Arce, A. (1999). Early T-maze behaviour and subsequent growth in commercial broiler flocks. Br. Poult. Sci. 40: Maxwell, M.H. (1993). Avian blood leucocyte responses to stress. World's Poult. Sci. J., 49: McNoughton, J.L., Deaton, J.W., Reese, F.N., Haynes, R.L. (1978).Effect of age of parents and hatching egg weight on broiler chick mortality. Poult. Sci., 57: Onbaşılar E. E., Erol, H., Cantekin, Z., Kaya, Ü. (2007). Influence of intermittent lighting on broiler performance, incidence of tibial dyschondroplasia, tonic immobility, some blood parameters and antibody production. Asian-Aust. J. Anim. Sci. 20(4): Parson, P.A. (1990). Fluctuating asymmetry: An epigenetic measure of stress. Biol. Rev. Camb. Philos. Soc. 65:

24 24 Parsons, P.A.(1992). Fluctuating asymmetry: A biological monitor of environmental and genomic stress. Heredity, 68: Peebles, E. D., Doyle, S. M., Pansky, T., Gerard, P. D., Latour, M. A., Boyle, C. R., Smith, T.W. (1999a). Effects of breeder age and dietary fat on subsequent broiler performance. 1.Growth, mortality, and feed conversion. Poult. Sci. 78: Peebles, E. D., Doyle, S. M., Pansky, T., Gerard, P. D., Latour, M. A., Boyle, C. R., Smith, T.W. (1999b). Effects of breeder age and dietary fat on subsequent broiler performance. 2. Slaughter yield. Poult. Sci. 78: Ruiz-feria A. C., Abdukalykova, S. (2006). Arginine and vitamine E improve the cellular response of broiler chickens. Poult.Sci. 5: Shanawany, M. (1987). Hatching weight in relation to egg weight in domestic birds. World's Poult. Sci. J.,43: Tauson, R. (1984). Effects of a perch in conventional cages for laying hens. Acta Agric Scand., 34: Washburn, K., Guill, R. (1974). Relationships of embryo weight as a percent of egg weight to effiency of feed utilization in the hatched chick. Poult. Sci., 53: Wyatt, C.L., Weaver, W.D., Beane, W.L. (1985). Influence of egg size, eggshell quality and posthatch holding time on broiler performance. Poult. Sci., 64: Weatherup, S., Foster, W. (1980). A description of the curve relating egg weight and age of hen. Br. Poult. Sci., 21: Wilson, H. (1991). Interrelationships of egg size, chick size, posthatching growth and hatchability. World's Poult. Sci. J., 47: Yalçın, S., Özkan, S., Türkmut, L., Siegel, P.B. (2001). Responses to heat stress in commercial and local broiler stocks. 2. Developmental stability of bilateral traits. British Poult. Sci., 42:

25 25 Yang, A., Dunnington, E.A., Siegel, P.B. (1997). Developmental stability in stocks of White Leghorn chickens. Poult. Sci.,76:

26 26 VII. EKLER a) Mali Bilanço ve Açıklamaları Bütçe kodu Gelir miktarı Gider miktarı Kalan 32, YTL 30, YTL 1, YTL Alınan malzemeler Kümes bölmesi Baskül Hassas terazi Ampul 100 wat Civciv kanat numarası Dijital vücut termometresi Duy EDTA lı, vakumlu, tüp Elektrik kablosu 65 m Enjektör 2.5 cc lik Ependorf tüpü 1.5 ml Kapaklı yem Kovası Kortikosteron ELİSA Naylon poşetler Oda termometresi Min. Maks. Paspas,Kürek,Süpürge Takımı Pipet ucu / mavi 11, YTL 1, YTL 1, YTL YTL YTL YTL YTL YTL YTL YTL YTL YTL 3, YTL YTL YTL YTL YTL

27 27 Pipet ucu / sarı: Sineklik teli 50 m Tüberkülin enjektörü Yem Küreği Piliç yemliği Plastik civciv suluğu Plastik tabla civciv yemliği Fındık sobası Fındık Kabuğu Piliç yemi Odun talaşı: Kağıt Kümesin temizlenmesi,hazırlanması ve 42 gün boyunca hayvanların bakımı YTL YTL YTL YTL YTL YTL YTL YTL 3, YTL 3, YTL YTL YTL 1, YTL Su deposu ve nipelli suluk 2, YTL b) Makine ve Teçhizatın Konumu ve İlerideki Kullanımına Dair Açıklamalar Projeden alınan baskül ve terazi Zootekni Anabilim Dalında yapılacak çalışmalarda kullanılmak üzere demirbaşa kaydedilmiştir. Kümes bölme ve ekipmanları Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Eğitim Araştırma ve Uygulama Çiftliğinde daha sonraki çalışmalarda deneme ünitesi olarak kullanılmak üzere bırakılmıştır. d) Sunumlar Yapılan çalışma Uluslararası bir kongrede sunulacaktır. e) Yayınlar (hakemli bilimsel dergiler) ve tezler Yapılan çalışma SCI kapsamındaki bir dergiye gönderilmek üzere hazırlanmaktadır.