Çiftlik Hayvanlarında Refah

Transkript

1 U. Ü. ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 2007, Cilt 21, Sayı 2, (Journal of Agricultural Faculty of Uludag University) Çiftlik Hayvanlarında Refah Mehmet Koyuncu 1, Şeniz Öziş Altınçekiç 1 1 Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü-Bursa e-posta: mkoyuncu98@gmail.com Özet: Hayvanlarda refah, hayvanın yaşamsal fonksiyonlarını oluşturan sağlık, hastalık, davranış, yetiştirme ve sürü yönetimi gibi objektif ve subjektif ölçütlerin bir bileşkesidir. Konfor bir hayvanın davranış ve fizyolojisi kadar, onun duygularını ve sağlığını da kapsamakta olup, iyiden kötüye doğru bir değişim gösterir. Hayvanlar birçok fonksiyonel sistemin sonucu olarak yaşamlarını sürdürebilmek için ihtiyaçları oldukça fazladır. Bir hayvanın refahı, karşılaştığı zorlukların üstesinden gelme konusundaki hem başarısızlıkları hem de zorluklarından belirgin şekilde etkilenir. Anahtar Kelimeler: Refah, davranış, refah göstergeleri. Farm Animal Welfare Abstract: Animal welfare is the combination of subjective and objective criterion of the conditions of life for animals, including health and disease, behavior, husbandry and management. Hence welfare varies from good to poor and includes the health and feelings of an animals as well as aspects of its behavior and physiology. Animals have a wide range of needs that are a consequence of the many functional systems that make life possible. The welfare of an animal is clearly affected by both failure to cope and difficulty in coping. Key Words: Welfare, behavior, welfare indices. Giriş Hayvanlarda refah, farklı kişi ve kurumlar tarafından farklı şekillerde tanımlanan bir kavram durumundadır. Hayvanlarda refah kavramı geçmişte hayvanın sağlıklı ve veriminin yüksek olmasını sağlayan barındırma ve besleme gibi fiziki çevre koşulları için kullanılıyordu. Daha sonra ise bu kavram hayvanın içinde bulunduğu koşulların üstesinden gelmeye yönelik kalp atış hızı, plazma kortizol düzeyi ve endorfinler (ağrıyan dokularda ağrının azalmasına yönelik beyin tarafından üretilen hormonlar) gibi fizyolojik ölçütler kullanılmak suretiyle vücut sistemleri temeline dayalı olarak sürdürülmüştür (Brom, 1991). Başka bir yaklaşımda ise hayvan refahının, sadece hayvanın bulunduğu fiziksel koşulları değil aynı zamanda duygularını da kapsadığı ifade edilmektedir. Yürütülen çalışmaların çoğu hayvanların duygularının (korku, hayal kırıklığı vb.) olduğu, refahın tamamıyla hayvanın duygularına dayandığı ve bunların hayvanın temel ihtiyaçlarını karşılamak için gelişmiş olduğu konusunda birleşmektedir. Sonuçta hayvanın duygusal tepkileri normal ise 57

2 yapılan uygulamaların doğru olduğu sonucu çıkarılabilmektedir (Duncan, 1996; Duncan, 2002). Duygu temeline dayanan başka bir tanımlamada ise, hayvanların doğal ortamlarına bırakıldıklarında mevcut koşulların rahatlıkla üstesinden gelebilecekleri ve davranışlarını da en iyi şekilde gösterebilecekleri ifade edilmektedir. Ancak konuyla ilgili çalışmalarda hayvanın zihinsel ve fiziksel durumu noktasında doğal yaşam konusuna gerektiği kadar önem verilmemiştir. Hayvan refahını hem doğal yaşam hem de zihinsel ve fiziksel yönden iyileştirmek yerine ağırlıklı olarak etik konular üzerinde durulmuştur. Bundan dolayı hayvan refahı konusuna yönelik yapılan tanımlamaların çoğu vücut ve akıl sağlığı konularını kapsamaktadır (Duncan ve Fraser, 1997). Hayvanlarda Konfor Kavramı Evcilleştirme ve hayvanların insanlar için birer üretim aracı olarak kullanılmaya başlanması ile birlikte hayvan refahı ile ilgili temel kaygıların kökleri atılmıştır. Bugüne kadar geçen süreçte hayvan refahının tanımlanmasına yönelik olarak yapılan çalışmaların paralelinde, refahın ölçülmesi için uygun yöntemlerin belirlenmesi yönündeki çalışmalar büyük bir değişim göstermiştir (Keeling ve Jensen, 2002). Hayvan refahı ile ilgili asıl sorunun konunun nasıl tanımlanacağı ve ölçüleceği ile ilgili olduğu belirtilmektedir (Sundrum, 2001). Hayvanlar yaşamlarını sürdürmek için farklı sistemlerin bir sonucu olarak birçok şeye ihtiyaç duyarlar. Hayvanda belirli bedensel veya çevresel uyarıcılara yanıt vererek ya da belirli bir kaynak yoluyla çözülen bir eksiklik ihtiyaç olarak tanımlanır (Fraser ve Brom, 1990). Bazı ihtiyaçlar basittir, bunlar vücut sıcaklığının yüksek olması ya da vücut salgılarının düşük konsantrasyonda olması gibi belirtiler gösterir ve hayvan hareket etiğinde kendiliğinden normale döner. Diğer bazı ihtiyaçlar ise türlerin yaşama ve üremelerini düzenlemek için geliştirdiği karışık bir mekanizmanın sonucudur. Örneğin hayvanın sürünün diğer üyeleriyle temasının yetersiz olması veya duyusal alıcılardaki çok küçük değişiklikler zihinsel fonksiyonlarda bozukluklar meydana getirebilir. Eğer hayvan bir şeylerin eksikliğini hissediyorsa bundan etkilenir, bunu davranışsal ve fizyolojik tepkiler vererek de belli eder. Bu noktada hayvanın ihtiyacına cevap verecek, zihinsel ve bedensel olarak sağlıklı kalmasını sağlayacak çözümler aranmalıdır (Brom, 1991). Hayvan refahının tam olarak tanımının yapılması zordur. Refah kelimesinin sözlük anlamı iyi olma durumu, iyi talih, mutlu olma, zenginlik olarak ifade edilmektedir. Çiftlik hayvanlarında refah, genel olarak Hayvanların insanlar tarafından oluşturulan çevreye herhangi bir acı veya rahatsızlık duymaksızın uyum gösterebilmesi şeklinde tarif edilmiştir. Bir başka tanımlamada ise refah, hayvanların içinde bulundukları çevredeki sağlık ve hastalık, davranış, bakım ve yönetim gibi hayvanların yaşam şartlarını belirleyen kalitatif ve kantitatif özelliklerin bir bileşimi olarak tanımlanmıştır (Duncan ve Fraser, 1997; Scott ve ark., 2000). Hayvan refahına yaşadığı çevre ile uyum içerisinde olabilme hali olarak getirilen tanımlama, bugün teknik anlamda en fazla kabul gören yaklaşımlardan birisidir. Bu tanımlamanın aynı zamanda, refahın doğrudan hayvan ile ilişkili bir kavram olduğu; çok iyiden çok kötüye değişebilen dinamik bir özellik sergilediği; ahlaki değerlendirmeden bağımsız bir şekilde bilimsel yöntemler ile ölçülebildiği; hayvanın tercihlerine ilişkin bilgilerin hangi koşulların refah açısından olumlu özellikler taşıyabileceği ile ilgili faydalı 58

3 ipuçları içerdiğini açıklamaktadır (Broom, 1991). Önerilen bu yaklaşım doğrultusunda refahın hastalık, yaralanma ve anormal davranışlar konusundaki tespitlerin yanı sıra, stres ile ilişkili olabileceği bilinen fizyolojik değişimler ve üretim parametrelerinden yararlanılarak ölçüleceği ifade edilmektedir. Hayvanların rahatsız olma durumu ve belirtileri Çizelge 1 de özetlenmiştir. Söz konusu parametrelere ilişkin ölçümlerin gerçekleştirilmesi yönünde birçok olanağın bulunmasına karşın, ortak bir değerlendirmede bu ölçütlerden hangi düzeyde yararlanılabileceği ve bu değerlendirmenin farklı koşullardan nasıl etkilenebileceği sorusu önemli bir eksiklik olarak kabul edilmektedir. Örneğin, üretim koşullarında gözlenebilecek düşük performans düzeyinin refahın kötü olduğu yönünde bir işaret olabileceği, buna karşın yüksek performansın ise her zaman iyi refahın garantisi olmadığı gerçeği bunu desteklemektedir (Keeling ve Jensen, 2002). Hayvan refahı konusunda başka bir yaklaşımda ise refahın, hayvanın ne hissettiği temelinde açıklanabilecek bir olgu olduğu, hayvanın içinde bulunduğu koşullar hakkında ne hissettiğini anlamanın ve hayvanın kendisini ifade etmesine olanak sağlayan koşulları tasarlamanın öneminden söz edilmektedir (Duncan, 1993). Bir hayvanın içinde bulunduğu koşulların üstesinden gelmede ne kadar zorlandığı veya başarısız olduğunun ölçüsü hayvanın refahının kötülüğünün derecesi hakkında bilgi verir. Bir hayvanın tercihlerinin ne olduğu hakkında en doğru bilgiyi hayvanın refahının iyi durumda olması halinde içinde bulunduğu koşullar verir. Çizelge 1. Ağrı, acı çekme ile rahatsız olma durumunun düzeyi ve belirtileri arasındaki ilişki (Morton ve Griffiths, 1985) Görünüş Yem ve su tüketimi Davranış Klinik belirtiler Kalp atışları ile ilgili belirtiler Sindirimle ilgili belirtiler Sinir sistemi ile ilgili belirtiler -Yapağı parlaklığını kaybeder ve matlaşır, yapağıda dökülmeler görülür. - Gözlerde ve burunda akıntı görülür, göz kapakları kısmen kapalı durumdadır, gözler donuk donuk bakmaktadır. - Kambur duruş gözlenir, hızlı ve kesik kesik nefes alır. -Nefes alıp vermeden önce homurdanır, dişlerini gıcırdatır. - Yem ve su tüketimi düşer. - İdrar ve dışkı yapımı azalır. - Sürüden ayrı durur, çevresinde olup bitenlerle ilgilenmez. - Sürüdeki diğer hayvanlara karşı saldırgan tavırlar sergiler veya kendine zarar veren davranışlar gösterir. - Devamlı hareket eder veya hareket etmeye karşı isteksizdir ve yattığı terden kalkmaz istemez. - Mizacı değişir, özellikle de bir şeye karşı zorlandığında inleme yada uluma gibi sesler çıkarır. - Nabız çok hızlı atar veya çok yavaşlar. - Kalp atış hızı artar veya azalır. - Anormal bir periferal dolaşım vardır. - Zatürre görülebilir. - Dışkının rengi, hacmi ve yoğunluğu değişir. - Anormal tükrük salgılanması görülür. - Sık sık kusma görülür. - Adalelerde istem dışı kasılmalar görülür. - Sakatlık ve eklem iltihabı görülür. 59

4 Hayvan refahının tanımına yönelik olarak özetlenmeye çalışılan yaklaşımlar kendi temelleri içerisinde refahın nasıl ölçülebileceğine ilişkin önerileri de taşımaktadır. Hayvanlarda refahın fizyolojik ve psikolojik parametreler ile tanımlanabileceğini açıklayan Swanson (1995), özellikle psikolojik anlamdaki refahın tanımlanmasında yöntemle ilişkili önemli güçlükler bulunduğunu ifade etmektedir. Hayvanlarda refah geniş bir kavram olduğundan çok farklı tanımlamalarla karşılaşılabilir. Refahı tanımlamaya yönelik çabaların kültürel, yasal, bilimsel, dini ve politik kaygılar temelinde farklılaşabildiği gözlenmektedir. Değerlendirmede taşınan kaygılar ya da bakış açısı ne olursa olsun, mevcut tanımlamaların birbirleri ile ilişkili olduğuna dikkat çeken Gonyou (1993), refahı hayvanın bakış açısından değerlendirebilme özelliğinin önem taşıdığını ifade etmektedir. Zira McGlone (2001) tarafından da vurgulandığı üzere özellikle bilimsel dayanaklara sahip teknik tanımlamalar dışında hayvan refahı ile ilgili düşünce ve tanımlamalar önemli ölçüde vicdani endişeleri baz alan bakış açılarından etkilenmektedir. Genel olarak hayvanlarda ölüm ve hastalık oranları çok düşükse, yaralanma riski çok az veya hiç yoksa, iyi bir vücut kondisyonuna sahipseler, türe özgü davranışlarını tam olarak gösterebiliyorsa, anormal davranışlar ve stres yoksa, bağışıklık sistemleri baskılanmıyorsa, bu sürüde hayvan refahı ile ilgili önemli bir sorun olmadığı söylenebilir. Refah, genelde beş temel kavram üstüne oturtulmuştur (Anonim, 1992). Bunlar; 1. Hayvanlar aç, susuz ve kötü beslenmeye maruz bırakılmamalıdır. Bunun için hayvanlara taze su ve yiyecek her zaman sağlanmalıdır. 2. Hayvanlar hiç bir şekilde rahatsız edilmemelidir. Bunun için barınak ve rahat bir dinlenme alanı da dahil olmak üzere uygun bir çevre sağlanmalıdır. 3.Hayvanlar ağrı, yara ve hastalıklardan korunmalıdır. Bunun için koruyucu tedbirler alınmalı, erken teşhis yapılmalı, hastalar tedavi edilmelidir. 4.Hayvanlar normal davranışlarını gösterebilmelidir. Bunun için, yeterli alan ve diğer kolaylaştırıcı tedbirler alınmalı, aynı türden hayvanlar gruplar halinde tutulmalıdır. 5. Hayvanlar, korku ve stres yaratan ortamlarda bulundurulmamalıdır. Bunun için zihinsel (mental) acı çekmeye neden olan uygulamalar ve koşullar ortadan kaldırılmalıdır. Şekil 1. Çiftlik hayvanlarında refahın beş önemli faktör tarafından etkilendiğini ve bunların birbirleriyle ilişkilerini göstermektedir (Fraser and Leonard, 1993) 60

5 Çiftlik hayvanlarında refahı meydana getiren kavramlar beş ayaklı bir masa gibi düşünüldüğünde, bu masanın ayaklarını; sürü yönetimi, üretim değişkenleri, ekonomik faktörler, alet-ekipman ve teknolojik uygulamalar olmak üzere beş faktörün oluşturduğu görülmektedir (Şekil 1). Burada önemli olan nokta bir yandan geleneksel yetiştirme uygulamaları korunurken, diğer taraftan da günün koşullarına uygun olarak hem insan hem de hayvan açısından ekonomik değerlerin de gözden uzak tutulmaması ve yetiştiriciliğin buna bağlı olarak devam ettirilmesidir. Ancak bu yapılırken ekonomik dengelerin öne çıkarılması, refahı etkileyecek olumsuz koşulların oluşturulmaması da önem taşımaktadır. Hayvanlarda Konforun Ölçülmesi Çiftlik hayvanlarında refahın bilimsel değişkenler ile yeterince doğru olarak ölçülüp ölçülmediği çözüm bekleyen bir konudur. Çünkü refah, insanların ahlaki görüşleri ile ilgili olup çözümü bazı durumlarda zor olmaktadır. Bu konudaki farklılık refah kavramı tanımlamasında da öne çıkmaktadır. Araştırıcıların bir kısmı refahı biyolojik uygunluk ile eşit sayarken (yalnız hayvanın yaşama ve üreme yeteneği azaldığı durumlarla ilgili), diğer bir kısmı ise hayvanın zihinsel ve fiziksel bakımdan tam olarak sağlıklı olma durumu şeklinde tanımlamışlardır ki bu tanımlama daha farklı kriterleri içine almaktadır. Yine de araştırıcıların büyük çoğunluğu hayvan için bir tek önemli deneyimin olduğuna inanırlar. Bu da eğer hayvan olumsuz bir durum yaşamış ve bundan da zihinsel olarak kötü etkilenmiş ise bunun hayvanın düşük bir refah düzeyine sahip olduğunun göstergesi olduğudur. Bu nedenle araştırıcıların başlangıçta inandıkları tanımlamaya bağlı kalarak farklı açılardan soruna yaklaşmaları en doğru olanıdır. Diğer taraftan bir hayvanın refah düzeyini ve bununla ilgili kriterlerin karşılanıp karşılanmadığına yönelik çalışmalar yürütülürken, insanların ön yargıları üzerine bilimsel ölçütler, seçilen yöntem ve sonuçların yorumları etkili olacaktır. Ortaya konan yargıların çiftlik hayvanlarının refah düzeyini belirlenmesine yönelik olarak üretim sistemlerinin değerlendirilmesi için uygulandığı ortaya çıkmaktadır. Benzer şekilde tüketici temeline dayanan hayvan refah ölçüleri ana hatları ile bir öncekinden farklı olmakla birlikte bu değer yargısını da içine almaktadır. Bundan dolayıdır ki tarafsız bir şekilde çiftlik hayvanlarında refahı ölçmenin hiçbir şekilde basit bir yolu yoktur. Çiftlik hayvanlarında refahı ölçmeye yönelik üç temel yaklaşım vardır. Bunlar tüketici, üretim ve hayvan temeline dayanmaktadır ve her bir yaklaşımında kendi içinde avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Bu üç yaklaşım arasındaki ilişki Şekil 2 de gösterilmiştir. Şekil 2. Refahı ölçmeye yönelik yaklaşımlar arasındaki ilişki 61

6 Tüketici Temeline Dayalı Yaklaşım Ekonomik çevreler yakın zamana kadar hayvan refahı konusuna pek ilgi duymamışlardır. Çünkü hayvan refahı uzun yıllar sadece hayvan yetiştiricilerinin bir ilgi alanı olarak algılanmıştır. Bununla birlikte toplumun hayvanlardan yararlanma şekline sadece etik ve bilimsel düşünceler yoluyla karar verilmesi doğru değildir. Ekonomik yönden önemli bir değer olan hayvan yetiştiriciliğinde refahı oluşturan bileşenleri belirlerken, ekonomik koşullarda dikkate alınmaya başlanmıştır. Ekonomik yaklaşımlar, hayvan haklarının varlığına ve hayvanların dinsel açıdan önemi temeline dayanmaktadır. Standart üretim teorisi, insanların yararına kullanılan kaynakların çoğunun hayvanlar için düşünülmediğini açıklamaktadır. Bu bakış açısı ile hayvan refahı; insanın yalnız kendisi açısından değerlendirdiği ve hayvanların dolaylı olarak dahil olduğu bir konu olarak ifade edilmektedir (Mc Inerney, 1994). Bu teoriye göre hayvanın refahı kötü olduğu durumlarda dolaylı olarak insanın refahı da olumsuz etkileniyorsa bu nokta dikkat çekmektedir. Toplumda hayvansal ürünlerin üretim ve tüketimini en uygun hale getirmek için hayvan refahının olumlu ve olumsuz ekonomik etkilerini gösteren değerler tahmin edilmelidir. Ekonomik etkilerdeki olumsuzluklar hayvan refahı açısından değerlendirirken iki nokta dikkat çekmektedir. Bunlardan ilki, günümüzde üretim sistemleri ve hayvansal ürünlerdeki çeşitlilik hayvanlarda refahın kapsamının tam olarak anlaşılamamasına neden olmaktadır. İkincisi ise gelecekte insanların bilimsel temellere dayanmayan yanlış fikirlerinin değişimi daha da hız kazanacak ve hayvanlarda refah kavramı ile ne anlatılmak istendiğini algılayabilenlerin sayısı artacaktır. Hayvan Temeline Dayalı Yaklaşım Refahın belirlenmesinde önemli olduğu düşünülen değişkenlerin toplanmasından önce değer yargıları belirlendiği taktirde, bilimsel teknikler ile bu değişkenlerin büyük çoğunluğunun ölçülmesi sağlanabilir. Broom (1991), refahı bir hayvanın içinde bulunduğu koşulların kolayca üstesinden gelmesi veya zorlanması, başka bir ifadeyle hastalık, yaralanma ve ölüm gibi çevresel etkenlerin tümünün üstesinden gelecek başarma derecesini içine alan karakteristik bir özellik olarak tanımlamıştır. Refah çok iyiden çok kötüye kadar değişebilen bir durumdur ve ölçülebilir. Bu ölçüler davranış, bağışıklık sistemi, ağrı, korku ve durumundan hoşnut olma duygularını ve fizyolojik yanıtlarını içermektedir. Ölçülebilir değişkenler ile hayvanların duyguları arasındaki ilişkinin belirlenmesini sağlayan iki yöntem vardır. İlki, hayvanları stres yaratıcı etkenlere maruz bırakmak ve bunlardaki fizyolojik ve davranışsal değişimleri kaydetmek, ikincisi ise insanı olumsuz uyarıcılara maruz bırakarak rahatsız etme ve bu insanlarda meydana gelen davranışsal ve fizyolojik değişimleri kaydetme ve daha sonra bu bulguları hayvanlarda benzer uyarıcılar sonucu oluşan değişimler ile karşılaştırmaktır. Elde edilen fizyolojik değişkenler hakkında bir fikir birliğine varılarak bunlardan da hayvanlarda refahı ölçmek için yararlanılabilir. Döl tutmada düşüklük, bağışıklık sistemindeki zayıflık, sindirim problemleri ve kortizol ve prolaktin düzeylerindeki değişiklikler refahın düşük olduğunun birer göstergesidir. Üretim Temeline Dayalı Yaklaşım Kullanılan üretim metotlarına bağlı olarak refahın değerlendirilmesi mümkündür. Bu değerlendirme, hayvanlar için önemli olan çevresel faktörlere ilişkin bilimsel kanıtlar 62

7 olması temeline dayanır. Örneğin Livesey ve ark. (1998), kanayan yaraların, samanların bulunduğu alanda barındırılan düvelerde hafiflediğini, küçük bölmelere ayrılmış alanlarda barındırılan düvelerde ise arttığını belirlemiştir. Üretim temeline dayalı bir yaklaşım, çiftlik hayvanlarında refah düzeyinin ölçülmesinde en pratik yaklaşımdır. Farklı sistemlerle ilişkili olarak hayvanların refahı hakkında insan önyargılı davranarak yanılabilir. Bu yüzden de üretim sistemlerinin farklı bakış açılarından değerlendirilmesine ihtiyaç vardır. Aynı sürüde bile yetiştiricinin bakım-yönetim yeteneğine bağlı olarak hayvanların refah seviyelerinde büyük ölçüde farklılıklar olabilir. Örneğin, sığırlar saman altlıkta yüksek bir motivasyona sahip olmalarına rağmen, saman altlık kötü bir bakım-yönetim ile beraber sağlanıyorsa bu onların refahını azaltmaktadır. Schulte ve ark. (1998), Avusturya'da hayvan refahı indeksinin kullanımını 5 temel kriterle açıklamıştır. Bunlar; hareket olanağı, sosyal ilişkiler, aydınlatma-havalandırma, altlık ve bakım-yönetim olarak sıralanmaktadır. Diğer taraftan başka bir çalışmada yedi temel kriter kullanarak süt sığırlarının birden yediye kadar puanladığı bir sistem geliştirilmiştir. Buradan elde edilen puanların toplamı daha sonra, bir refah indeksinde olduğu gibi kullanılmaktadır. Sığırları puanlamada dikkate alınan kriterler; hareket etmeye uygun bir alanın bulunması, yem ve suya kolayca ulaşabilmesi, sosyal davranışlarını ifade edebileceği bir ortamın olması, dinlenme olanağının sağlanması, rahat olarak dolaşabilmesi ve hayvanın bakımına özen gösterilmesi şeklinde sıralanmaktadır (Soudrum ve ark., 1994). Sonuç Bugün hayvanların refah göstergelerinin hangilerinin kısa ve uzun vadede refahı değerlendirme ve tahmin etmede en iyi olduğu konusunda bir fikir birliği bulunmamaktadır. Bunun yanında hayvanlarda refahı sağlamada genel olarak herkesin aynı görüşlerde buluştuğu noktalarda bulunmaktadır. Öncelikli olarak refahın belirlenmesinde fizyolojik ve psikolojik göstergelerden ve bunların bileşiminden yararlanılmalıdır. Yapılacak çalışmalar refahın ölçülendirilmesine katkı sağlamasının yanı da üretim değerleri ve ekonomik faktörlerle refahın nasıl bir ilişki içinde olduğuna da açıklık getirmelidir. Ayrıca yapılacak çalışmalar hem hayvanlar hem de hayvan üreticileri için yararlı olacak alternatif bakımyönetim sistemlerinin geliştirilmesine bir dayanak oluşturmalıdır. Refah konusundaki problemleri çözmeye yönelik disiplinler arası yaklaşım zorunludur. Gelişmiş pek çok ülkede hayvan refahı ile ilgili oluşturulan yaşam standartları, yasalar çerçevesinde denetim altına alınmakta hatta zorlayıcı yaptırımlara dönüştüğü görülmektedir. Bu noktada amaç, hayvanlardan sadece yüksek verim elde etmek değil, aynı zamanda kendilerine özgü davranışlarını gösterebilecekleri stresten uzak ortamlar yaratmak olmalıdır. Türkiye bu noktada oldukça geri durumdadır. Bu nedenle zaman geçirilmeden mevcut çiftlik hayvanlarının ihtiyaçlarını dikkate alacak refah ölçütleri oluşturulmalı ve bunları dikkate alan bakım-besleme uygulamalarının çiftlik altyapısı harekete geçirilmelidir. Kaynaklar Anonymous, Report on Priorities for Animal Welfare Research and Development. Farm Animal Welfare Council, Ministry of Agriculture Fisheries and Food Surbition UK. Broom, D.M., Animal Welfare: Concepts and Measurement. J. Anim. Sci. 69:

8 Duncan, I.J.H Welfare is To Do with What Animals Feel. J. Agric. Environ. Ethics, 6 (2): Duncan, I.J.H Animal Welfare Defined in Terms of Feelings. Acta Agric Scand Sect A, Animal Sci Suppl. 27: Duncan, I.J.H. and D. Fraser Understanding Animal Welfare. In: Appleby MA, Hughes BO, eds. Animal Welfare. Wallingford, UK: CABI Publ Duncan, I.J.H Poultry Welfare: Science or Subjectivity? British Poultty Sci. 43: Fraser, A.F. and D.M., Broom Farm Animal Behavior and Welfare, 3rd edition. Bailliere Tindall, London, England. Fraser, D. and M.L. Leonard Farm Animal Welfare: A Canadian perspective. In J. Martin (ed.) Animal Production in Canada. University of Alberta, Edmonton, Canada, in press. Gonyou, H.W Animal Welfare: Definitions and Assessments. J. Agric. and Environmental Ethics. 6 (2): 37. Keeling, L. and P. Jensen Behavioural Disturbances, Stress and Welfare. In: The Ethology of Domectic Animals, An Introductory Text. Ed. by P. Jensen. CABI Publishing, Livesey, C.T., T. Harrington, A.M. Johnson, S.A. May, and J.A. Metcalf The Effect of Diet and Housing on The Development of Sole Haemorrhages, White Line Haemorrhages and Heel Erosions in Holstein Heifers. Anim. Sci. 67: McGlone, J.J Farm Animal Welfare in The Context of Other Society Issues: Toward Sustainable Systems. Livestock Production Science. 72: McInerney, J.P Animal Welfare: An Economic Perspective. Valuing Farm Animal Welfare,(Ed. R.M. Bennett), Occasional Paper No.3. Department of Agricultural Economics and Management, The University of Reading, Morton, D.B. and P.H.M. Griffiths Guidelines on The Recognition of Pain, Distress and Discomfort in Experimental Animals and An Hypothesis for Assesment. Vet. Rec. 116: Scott, E.M., J.L. Fitzpatrick, and A.M. Nolan Conceptual and Methodological Issues Related to Welfare Assessment: A Framework for Measurement. Acta Scand. Agric., A: Anim. Sci. 2001(30): Schulte, R., B. Earley, S. Wouw, and N. Culleton Animal Welfare Development of Methodology for İts Assessment. Farm & Food Autumn Soudrum, A., R. Andersson, and G. Foster Tiergerechtheitsindex - 200, Institut für Organischen Landbau, Bonn, Sundrum, A Organic Livestock Farming: A Critical Review. Livestock Production Science. 67: Swanson, J.C Farm Animal Well-Being and Intensive Production Systems. J. Anim. Sci. 73: