Çevrim İçi Bilim Haberciliği Kursu WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. Ders 5. Bilim nedir? (Gervais Mbarga ve Jean-Marc Fleury)

Transkript

1 Çevrim İçi Bilim Haberciliği Kursu WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. Ders 5 Bilim nedir? (Gervais Mbarga ve Jean-Marc Fleury) WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 1

2 Dünyanın ilk çevirim içi bilim haberciliği kursuna hoşgeldiniz. Bu kurs Dünya Bilim Muhabirleri Federasyonu (WFSJ) tarafından, Bilim ve Gelişim Ağı (Science and Development Network SciDev.Net) ile yakın işbirliği içinde geliştirilmiştir. 5.1 Giriş Bilgiye giden farklı yollar Bilmek nedir? Gündelik ya da herkesçe bilinen gerçek Gündelikliğin ötesinde Bilgiyi sistematize etmenin yolu olarak bilim Bilimsel metod Habercilik bilgisi Bilimin sınırları Giriş Thomas Kuhn ( ) Karl Popper ( ) Bilimsel Metod Paul Feyerabend ( ) Sosyolojikyapılandırmacılık Kültürel görecelilik ve bilim Bilim nasıl yapılandırılır?... gerçek hayatta! Giriş Bilim: Bilimsel dergilerde bulunan şeydir Meslektaş değerlendirmesinin sınırları Görüş birliğiyle bilimsel gerçek Kaynaklar Gözden geçirme soruları (1-5) Gözden geçirme sorularının yanıtları (1-2) Ödevler (1-6)...37 Bu projeye fon sağlayan kurumlar: International Development Research Centre (Kanada) [ ] Department of International Development (İngiltere) [ ] Swedish International Development Agency (İsveç) [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 2

3 5.1 Giriş Bilim, modern dünyamızı derinden ve muhteşem bir şekilde değiştirdi. Bilim, hayatın her alanını öylesine sarstı ki, ondan iyi günde de, kötü günde de kaçmak mümkün değil. Bu derste, bilimin ne olduğunu keşfedeceğiz. İlk önce, bilimi gerçeği tanımlayan en iyi yol haline getiren temel prensip ve yolları gözden geçireceğiz (Bölüm 5.2). Daha sonra, sizlere bilimin sınırlarını ve tehlikelerini vurgulayan bir kaç tane 20. Yüzyıl düşünürünü tanıtacağız (Bölüm 5.3). Dersimizi, günümüzde uygulanan şekliyle, bilimin çok özel yönlerine şöyle bir göz atarak bitireceğiz (Bölüm 5.4). Dersin sonunda şunları yapabiliyor olmanızı hedefliyoruz: 1. Bilimin ne olduğunu ve ne olmadığını anlamanızı; 2. Bilimin güçlü yönlerinin olduğu kadar, sınırlarının da olduğunu fark etmeniz ve 3. Bilimi icra eden kişilere, bilimin kalitesiyle ilgili sorular sormanızı. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 3

4 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilmek nedir? Dersin bu bölümünde, bilimsel bilgi üretmek için kullanılan metod hakkında bilgi edineceksiniz ve bilimi bilim haberciliği de dahil olmak üzere, diğer bilgi toplama türlerinden nasıl ayırt edebileceğinizi göreceksiniz. Bu noktada, bilim denen şeyin ne olduğunu, nerede başlayıp nerede bittiğini nasıl anlayabileceğinizi merak etmek tamamıyla meşrudur. Bilim Bilmek istiyorum ile başlar. Bilmek öylesine doğal ve o kadar açıktır ki, onun ne anlama geldiğini tanımlamaya çalışmak biraz garip gelebilir. Aslında, bilmek derken neyi kastettiğimizi açıklamak aşırı şekilde karmaşık olabilir, çünkü pek çok anlamı vardır. Eğer bütün eş anlamlı kelimeleri sıralarsak, bilmek kelimesinin aynı zamanda, bilgi sahibi olmak, anlamak, okumak ya da görmek, hissetmek, değerlendirmek, tanımak, düşünmek, analiz etmek, pratik yapmak ya da uzmanlaşmak anlamlarına da gelebileceğini görürüz. Birisini tanımak ( bilmek ), o kişiyle (kişisel olarak ya da başarılarından dolayı) tanıştığımız, o kişiyi bir grup insan içinde tanıyabildiğimiz ve o kişinin varlığından haberdar olduğumuz anlamına gelir. Ama bir insanı gerçekten tanımak için, o kişiyi, davranışlarını ve tepkilerini tahmin etmenin yanı sıra, onun kişiliğini başkalarına tarif edebilecek derecede iyi anlayacak kadar yakından tanımak zorundasınızdır. Bir nesneyi, gerçeği ya da fenomeni bilmek, onu görsel ve fiili olarak tarif edebilmek, çevresindeki diğer nesnelerle nasıl bir etkileşimde bulunduğunu açıklayabilmek ve çevresini nasıl etkilediğini ve bunun karşılığında onun nasıl etkilendiğini anlatabilmek anlamına gelir. Bilim kapsamında bilmek, merakı, en dürüst şekilde gerçeğin farklı özelliklerini belirlemek, birbirinden ayırt etmek ve tanımlamak için gözlem yapmayı ve yeterli bilgi ve istihbarat toplamayı deneyimlemek demektir. Bu gerçeklik hakiki, sanal, somut, doğal, yapay, soyut, fiziksel ya da metafiziksel olabilir. Ve merakı deneyimlemek, bilgiyi doğurur. Büyük sıklıkla bilgi, mantığı kullanmayı ve eninde sonunda akla yatkın argümanlar geliştirmeyi mümkün kılar. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 4

5 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilmek nedir? (Devamı) Mantıklı mı, yoksa mantıksız mısınız? Rasyonellik ya da akla yatkınlık, mantıklı olan şeylerin özüdür ve mantığın bir ürünüdür. Rasyonellik kelimesinin kökü (Latince ratio), hesap demektir. Mantık, sezgi, duyu, kendiliğinden meydana gelen tepki, duygular ya da inançla aynı şey değildir. Mantık sağduyuyla başlar ve sayma, ölçme, sıraya koyma, organize etme, sınıflandırma, açıklama ve tartışma yetenekleri aracılığıyla gelişir. O halde mantıklı konuşma da, anlam bütünlüğü olan, üzerinde düşünülmüş ve kişisel görüşten oldukça farklı olan, bir tür mantıksal hesap üzerine kurulmuştur. Böyle bir konuşma, evrensel bir gerçek olmak zorundadır. Ancak mantıksızlık, kendini mantığa teslim etmeyi reddeder. Mantıksız bir birey, mantığı anlamaz ve yanlış anlama ile hareket eder. Verdiği kararlar genellikle anlam bütünlüğü ve tutarlılık taşımaz. Mantıksız dünyanın, aynı zamanda bilinmeyenin, batıl inancın, mistisizmin ve mantığa aykırı işleyen şeyler de dahil olmak üzere, erişilemezin dünyasını da içerdiği söylenebilir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 5

6 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilmek nedir? (Devamı) İnançlar nerede başlar? Bilginin anlamı nedir? sorusunu, bilmek kelimesini inceleyerek kavramaya başlarız. Objektif bilgi, kendimizi resmin dışında tutarak, olayları ve nesneleri oldukları gibi analiz ettiğimizde oluşur. Bu, bilmenin ve değerlendirme yapmanın aydınlanmış bir yoludur ve kendisiyle birlikte, reddetme, bir iddiayı çürütme, kabul etme, uyarlama, mesafe bırakma ve hatta olayların durumunu değiştirme gücünü getirir. Bilgi, soru sorma ve cehaletimize meydan okuma zorunluluğu ile birlikte gelir. Birşeyi bilmek, mantığı uygulamayı, onu gözlemeyi ve analiz etmeyi mümkün kılar. Bilgiden farklı olan şey, inançlardır. İnançlar, evreni yetenekler, vasıflar, fikirler ve duygularla donatarak, onu açıklamanın bir yoludur. İnançlar, olaylara ve nesnelere içsel bir önem yükler. Örnek olarak, belli kişiler için, 13 rakamı kötü bir alamettir. Bazı kültürlerde gökkuşağı, kötü şeyler için bir uyarı ve Tanrı nın kılıcıyken, diğer kültürlerde bir hazinenin yerini gösterdiği ve dolayısıyla da iyi bir alamet olduğu düşünülüyor olabilir. İnançlar, anında kabul etme ve teslim olmayı gerektirir; inançlar en derin özümüze kökler salarlar. Dini inanç çok sıklıkla, gerçeğin kişisel ve yürekten arayışıdır. İnançlarla birlikte gelen bildirimler ve önermeler, bunların sorgulanmadan, oldukları gibi kabul edilmesini gerektirir. Dini bilgi, deney yoluyla kanıtlanamayan olguların ve bildirimlerin kabulünü gerektirir. Tanrı nın varlığı, bilimin amacı değildir, ama Tanrı nın varlığını ya da var olmadığını kanıtlamanın bir yolu olmadığına göre, Tanrı nın varlığı bir inançtır. Budizm, Yahudilik, Hinduizm, Hristiyanlık ve İslam, insanlık tarihine şekil vermiş olan ve hâlâ da şekil veren büyük dinlerden sadece bir kaçıdır. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 6

7 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Gündelik ya da herkesçe bilinen gerçek Herkes tarafından bilinen gerçekler nelerdir? Ve bunlar, bilimsel gerçeklerden ne anlamda farklıdırlar? Pratikte bilmek, sorular sormayı, şüphe duymayı ve olguları, nesneleri ve fikirleri kontrol etmeyi gerektirir. Ama sorgulamanın farklı dereceleri olabilir. Günlük hayatta, etkileşim içinde olduğumuz nesneler, bize anında ve somut deneyimler kazandırırlar. Ama otomatik olarak düşünmeksizin gördüğümüz, dokunduğumuz, kokladığımız, tattığımız ve işittiğimiz şeyler aracılığıyla edindiğimiz ilkel duyularımız, gelenekte kök salmış gerçekliklerle ilgili bir grup dolaysız, belirgin ve aşina olduğumuz yanıtlar verir. Bu, aynı zamanda herkesçe bilinen, akla uygun, birincil ya da anında bilgi de denilen, günü gününe bilgidir. Sağladığı açıklamalar, çoğunlukla ağızdan ağıza geçen gelenekten kaynaklanan geniş bildirimlere dayalıdır. Bu açıklamalar, sorgulanmaksızın kabul edilirler. Bunlar, genellikle çabuk yapılan ve kabataslak genellemelerdir. Basit gözlemlere dayanırlar: güneşin doğduğunu ve battığını söyleriz; gökyüzünün çok yüksekte olduğunu görürüz. Herkesçe bilinen bilgiler, bir şeyleri değiştirmeyi amaçlamaz. Herkesçe bilinen bilgileri nasıl oluştururuz? Herkes tarafından bilinen bilgilerimizi, hayatımız boyunca raslantısal karşılaşmalarla ediniriz. Bunların birçoğu, hiç bir evrime uğramaksızın nesilden nesile geçer. Herkes tarafından bilinen bilgilerimiz, çevremizle olan günlük ilişkilerimiz ve sahip olduğumuz kültürlerin evreni açıklama şeklinden doğar. Ailelerimiz, akrabalarımız, arkadaşlarımız, komşularımız, eşlerimiz, kabilemiz ya da toplumumuz tarafından yapılandırılır ve aktarılırlar. Yaşam biçimini, sevinçlerini, endişelerini, acılarını, gelecekle ilgili dileklerini, şu anı algılama şekillerini ve geçmişinden ve geleneklerinden hatırladığı şeyleri paylaşan toplum, bizim sevgili insan toplumumuzdur. Ve herkes tarafından bilinen bu bilgiler, batıl inançları içerirler. Herkes tarafından bilinen bilgiler kapsamında duyularımız aracılığıyla öğrendiklerimize gelince, doğaya insanınkilere benzeyen erdemler ve duygular, niyetler ve reaksiyonlar yükleriz. Kabilemizin ya da toplumumuzun sahip olduğu herkes tarafından bilinen bilgilerin sınırlılığına rağmen, hayat bu bilgiler olmadan imkânsız hale gelirdi. Hiç durmaksızın mantığımıza uyarlamaya çalışıp, tereddüt edip, her zaman çok geç olduğunda bir karar veriyor olurduk. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 7

8 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Gündelik ya da herkesçe bilinen gerçek (Devamı) Herkes tarafından bilinen bilgiler, her kültürde ve her uygarlıkta var olmuştur. Her birimiz, günlük hayatımızda ve diğer insanlarla olan etkileşimlerimizdeki herkes tarafından bilinen bilgilerle başlarız. Bilim insanlarının kendileri de herkes tarafından bilinen bilgilerle başlarlar, ama sonunda bu bilgilerin ötesine geçerler. Herkes tarafından bilinen bilgileri deneyimleyin Herkes tarafından bilinen bilgileri görmek ya da deneyimlemek aşırı şekilde kolaydır. Örneğin, bir arkadaşınıza çok sıradan bir konuyla ilgili yeni edinilmiş bir bilgiyi verin: Bazı Alman otobanlarında hız sınırını düşüren tabelalar varmış ve çalışmalar bunun sonucunda araçların akışının daha hızlı olduğunu olduğunu göstermiş. Genel olarak, dinleyicinizin ilk tepkisi, yeni bilginizi reddetmek ve kendi doğru bildiği şeyi savunmak olur hız sınırını düşüren tabelaların, araçların daha yavaş akmasına neden olacağı ki bu da herkes tarafından bilinen bir bilgidir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 8

9 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Gündelikliğin ötesinde Derinlemesine bilgi? Derinlemesine, sistematik ya da ikincil bilgi, gözlerimizin, kulaklarımızın, ağzımızın, burnumuzun ve dokunma duyumuzun vakit geçirmeksizin uyguladığı diktatörlükten ve bize hergün verdikleri dur ve git etkilerinden kendimizi özgürleştirmekle başlar. Kişi o zaman, örneğin sıradan detaylara daha çok dikkatini vererek, ya da yeni boyutlar hayal ederek, bilgimizin detaylarını derinleştirerek ya da daha alışılmadık özellikler arayarak, daha sistematik bir şekilde gözlem yapmaya karar verir. Başka bir deyişle, görünürde olanın ve tekrarların ötesine geçeriz. Sistematik bilgi, üstünde yeterince yürünmüş ve kolay erişilebilir yolların ötesine geçmeyi gerektirir. Sistematik bilgi, eksiksiz olduğunu iddia etmez. Sorgulanmayı kabul eder. Yanıtlar, araştırma yaparak bulunur. Sistematik bilgiyle, olaylar, nesneler ve onların tanımları evrim geçirir. Bilgi kanıt talep eder. Argümanları doğurur. Ortaya sorular atar. Hiçbir şey göz ardı edilmez. Bilgi, dün kabul ettiğini, bugün masaya tekrar yatırır. Bilineni olduğu kadar, bilinmeyeni de deşeler. Hiç bitmeyen bir arayıştır; tabuları ve gidilmesi yasak bölgeleri yoktur. Sistematik bilgi bir yapıdır ve tadilattadır Her gün çevremizden kaptığımız günü gününe bilginin tersine, sistematik bilgi müesseseler inşa eder. Kişisel disiplin, hatta fedakârlık gerektirir. Öğrenim ve eğitim tesislerinde, adım adım öğrenilmelidir ve araştırmayla desteklenmek zorundadır. Öğrenim, içeriğinin gerekli tarafsızlık, gerçekler karşısında mütevazılık, sabır ve mahrumiyete katlanma tavırlarıyla aktarılmasını garantileyen bir pedagojiyi takip etmelidir. Bazen, sistematik bilginin konuştuğu dil, günlük dilden farklı olan şifre kelimelerine sahip bir jargondur. Sık sık, referanslar, diplomalar, başarılar, ödüller ve... değerlendirme metodolojileri sunar. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 9

10 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Gündelikliğin ötesinde (Devamı) Sistematik bilgiyi nasıl tanırız? Sistematik bilgi, oluşturmayı, hayal etmeyi ve bilmediğimiz şeyleri keşfetmeyi amaçlar. Gelenekle yetinmez ve monotonluğa katlanamaz. Eleştirir. Kendi bakma, dokunma ve hissetme yöntemlerini yakından inceler ve sorgular. Ana enstrumanı mantıktır ve yüzeyselliği çürütür. Sistematik bilgi sürekli olarak, analiz etmek ve oluşturmak için dayandığı yaklaşımları kontrol eder. Sistematik bilgi, entelektüellere, sanatçılara, zanaatkârlara, beynin çalışmalarının eser sahiplerine ve bilim insanlarına aittir. Aralarında Albert Einstein, Wolfgang Amadeus Mozart ve William Shakespeare olan bir bilim insanı, bir sanatçı ve bir yazar arasında herhangi bir benzerlik var mıdır? İlk bakışta hiç benzerlik olmayabilir. Ama yeniden bakın. Her üçü de gözlem yaptılar, araştırıp incelediler ve çalışmalarıyla dünyayı derinlemesine tarif ettiler. Her üçü de, gördükleri ya da yaptıkları şeyleri, görmenin ve yapmanın olağan yollarıyla yapmayı reddettiler. Üçü de kendi alanlarında bilginin yeni seviyelerine ulaşmaya çalıştılar. Ama onların bilgi stillerinin hepsini aynı kefeye koymak akla yatkın mıdır? Aslında, onların değişik bilme yöntemleri arasında farklılıklar vardır ve bilimsel bilgi kendine özgü acayiplikler barındırır WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 10

11 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilgiyi sistematize etmenin yolu olarak bilim Bilimsel bilgiye giriş Bilim, tıpkı sanat gibi, sistematik bilginin bir formudur, ama ikisinin arasında çok önemli farklılıklar vardır. Sanatta, bilginin sistematize edilmesi, kişisel tercih, güzellik ya da estetik kriteri ya da duygulara dayanır. Büyük sanatçılar ve entellektüel başarıların yaratıcıları, hayal edilen ve tamamıyla kurgusal olan ve insanların gözlerine gözükmeyen gizli mesajları arayarak ve ileterek, ilk izlenimlerin ötesine giderler. Sadece, yeterli uzmanlıkla donanmış bir insan gerçek bir sanat çalışmasının anlamını çıkarabilir. Sadece, şekilleri, sembolleri, üretim yerleri ve üretildikleri dönem ile belli bir stili tanıyabilen insanlar bunun ne anlama geldiğini kavrayabilirler. Beynin ürettiği çalışmalar sübjektiftir. Onları üretenlere sıkı sıkıya bağlı ve bağımlıdırlar. Bilimde ise, sistematizasyon farklıdır. Eğer sanat bir zevk meselesiyse, bilim de doğanın gerçeğe uygun tanımını üretme işidir. Burada sistematize etmek, sübjektivizmi reddederek, kendi tercihlerini bir kenara koyarak ve kendini resmin dışında tutarak derinleştirmek, tartmak, ölçmek, zamanlama yapmak, tartışmak ve mantıksal olarak yapılandırmak anlamına gelir. Bilimi nasıl tanırız? Bilimsel bilgi, içinde yaşadığımız doğayı ve evreni, bilinen somut ve tarafsız unsurlar aracılığıyla anlamayı amaçlar. Bu tür bir bilginin kendine has kuralları vardır. Bilim insanları, mantığa dayalı gerekçelere dayanarak bildirimlerde bulunurlar. En mükemmel bilimsel yaklaşım göstermedir. Gösterme, net ve boş olmayan bir ispattır. Bilimde gösterme aynı zamanda, bir fenomeni gösteren ve sebep sonuç ilişkisini kuran bir laboratuvar deneyi gibi tatbiki bir şey de olabilir. Bir gösterme, sonuçları büyük bir kesinlikle gösterir ve tahminlere yol açan genellemeleri mümkün kılar. Dine yakınlıkları ile argümanları kazanmak için otoriteyi kullanan ve asıl olarak olayların neden? ini sorgulayan eski bilimlere kıyasla, modern bilimdeki durum budur. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 11

12 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilgiyi sistematize etmenin yolu olarak bilim (Devamı) Modern deneysel bilim Modern bilim, sistematik şüphe, ya da Amerikalı sosyolog Robert K. Merton ın dediği gibi, organize şüphecilik ile başlar. Modern bilim 17. yüzyılda Aydınlanma çağında ortaya çıkmıştır ve gözlenebilir olgulara dayanır. Bilim, deneyler aracılığıyla olgular ve gerçekleri eşleştirir. İşte bu nedenle bilimin, en ufak parçacıktan tutun da tüm evrene kadar herşeyi inceleyebilmek için laboratuvarlara ve aletlere ihtiyacı vardır. Bilim, bir hipotezi kanıtlayabileceği ya da çürütebileceği kanıtları biriktirebilmek için, güvenilir enstrumanları olan titiz metodolojiler kurar. Bilim, kendi metodolojilerini değerlendirir ve kendi kanıtlarını yeni baştan inceler. İdeal olarak deneysel bilim, gözlemi yapan ya da deneyi gerçekleştiren kişiden bağımsızdır. Tarafsızdır, kişisellikten uzaktır ve gözlemlenen gerçeklik ve teyit edilmiş diğer bilgilerle uyum içindedir. Bilim ideal olarak, belirsizlikten muaf olan, net ve mantıksal sonuçlar verir. Bu sonuçların geçerliliği, argüman ve mantık kullanarak kanıtlanabilir ya da çürütülebilir (bu konu ilerde değineceğimiz Karl Popper ın yanlışlama kavramıyla ilgili bölümde derinlemesine incelenmiştir). Bilimsel sonuçlar, zor ve baştan aşağı tam olarak yapılan testlerin ardından ayakta kalabilmelidir. Bu, bilimsel rasyonelliktir. Modern bilim, gerçeği olgulardan yola çıkarak anlar ve metodolojik deneylerle teyit eder. Deneyler, nesnelerin ve fenomenlerin nasıl ölçüldüğünü, ne ağırlıkta olduklarını, ne kadar süre devam ettiklerini, hangi yöne doğru gittiklerini vs. söylerler. Deneyler, matematiksel veriler verirler. Eski bilim olayların neden? ini açıklamaya yeltenirken, modern bilim olayların nasıl? ını yanıtlamayı amaçlar. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 12

13 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilimsel metod Bilimsel metodu tarif etmeye başlamadan önce, dünyayı anlamak için başka hangi metodlar olduğuna bir göz atalım. Dünyayı anlamak için bilimin yanısıra başka neler var? İnsanoğlu doğayı kavramak ve insanların nasıl davrandığını açıklamak için dayanılmaz bir istek duymuştur. Pek çok yaklaşımın arasında, din bazı yanıtlar sağlamıştır. Din, gerçeği aramanın bir yolu olarak görülmüştür. Din, Biz kimiz? Neredeyiz? Nereye gidiyoruz? Hayatın amacı nedir? gibi soruları yanıtladığını iddia eder. Günümüzde hâlâ, büyük dinlerin her birisi, evrenin yaratılışından sonuna kadar bir vizyon sunarlar. Bilimle ilgili yazan bir muhabir, bireyin kendine ait alanı olduğu için, dinlere saygı duymak ve yaptığı işi dinin dışına oturtmak zorundadır. Din bazen bilimle aynı fikirde olmaz. Din tarafından onaylanan bir gerçekten farklı bir gerçek önerdikleri için suçlu bulunan bilim insanlarına ait iyi bilinen durumlar vardır. Örneğin, Kopernik ve Galileo Katolik Kilisesi tarafından mahkûm edilmişlerdi, çünkü dünyanın bir küre olduğunu ve evrenin merkezinde olmadığını söylemişlerdi. Dünya nın anlaşılmasına başka bir yaklaşım da, otorite argümanıdır. Esas itibarıyla, eğer ünlü ve prestijli bir Yunan düşünür bir konu hakkında bir şey söylediyse, bu söylediği şeyin sonsuza kadar geçerli olduğu düşünülürdü. Bu durum, Eflatun, Aristo ve Pythagoras gibi büyük filozoflar, ya da Hermes Trimegistua gibi büyük mistiklerde görülmüştür. Günümüzde, toplumlarımızda dünya vizyonlarını öneren büyücüler, şifa vericiler ve dervişler var. Bunların pek çoğu, kendi muhitlerine ait ampirik ya da mistik bir bilgiye inanıyorlar. Diğerleri, bazı batıl inançları ve ilüzyonları takip ederken, yine bazıları paralel bilgi sistemleri geliştiriyor. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 13

14 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilimsel metod (Devamı) Bilim nasıl işler? Esas itibarıyla, modern bilim bilgiyi aşağıdaki basamaklar aracılığıyla kurar: a. Gözlem b. Deneyler c. Açıklama d. Genelleme ve tahmin a. Titiz gözlem Gözlem yapmak, aşağıda sıralanan basamaklardan adım adım ilerlemek demektir: Olguların dikkatli bir şekilde gözlemlenmesi. Kişisel fikirlerin bir kenara konması. Spekülasyonları ve önceki bilgileri terk etmek. İnançları, önyargıları, beklentileri ve hırsları terk etmek. Mantıksal sorular sorulması. Hipotezler önermek. b. Dikkatli deneysel olgu kontrolü Olgu kontrolü, uygun metodlar ve araçlara sahip deneyler aracılığıyla yapılır. Buradaki amaç, gözlemler ve olguların doğruluğunu kontrol etmek ve bu gözlemler ve olgular arasındaki ilişkileri göstermektir. Deneysel olgu kontrolü, aşağıdaki noktaları gerektirir: Gözlemlerin farklı durumlarda ve farklı kişiler tarafından tekrar edilmesini. Otoriteye boyun eğmeksizin, sonuçların cehalet üzerinde zafer kazanmasını. Sebep ve sonuç arasındaki şüphe götürmeyen ilişkilerin gösterilmesini. Sonuçların, net ve belirsizlik taşımayan bir şekilde gerçeği teyit etmesini. Sonuçların ilüzyonlardan arınmış, gerçeğe uygun bir doğrulamasının yapılmasını. c. Dikkatli açıklama Bilim insanları açıklama yaptıklarında, aşağıdaki maddelere uymak zorundadırlar: Daha önceki çelişen gözlemleri tartışmak. Yeni gözlemler ile eski gözlemler arasındaki ilişkileri göstermek. Belli bir sebebin neden belli bir sonucu olduğunu açıklamak. Argümanla ilgili bir hata olmadığından emin olmak. d. Mantıklı bir şekilde genelleme yapmak ve tahminde bulunmak Bir bilim insanı, ancak belli bir sayıda doğrulanmış olgu keşfedildiğinde, akademik terminolojiyi kullanmak için genelleme ve tümevarım yapma aşamasına ilerleyebilir. O zaman, aşağıdaki maddeleri takip eder: Gözlemleri genellemek. Gösterilen olguların gerçeği tanımladığını kabul etmek. Benzer durumlar için de geçerli olacak kanunlar ve kuramlar geliştirmek. Olguların ve bunların ilişkilerinin evrimini, gelecekteki durumunu ve şeklini tahmin etmek. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 14

15 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilimsel metod (Devamı) Katı ve yumuşak bilim dalları Yukardaki metod prensipte, fen ve doğa bilimlerine (katı bilimler), ve sosyoloji, psikoloji, siyasal bilimler, tarih, coğrafya, din bilimi, ekonomi ve hatta tıp gibi sosyal bilimlere (yumuşak bilimler) olduğu kadar, bütün bilim dallarına uygulanabilir. Ancak, bilimsel metodun gerektirdiği farklı basamaklar, bu yumuşak bilimlerin bazılarına ve onların amacına uygulandığında, bazı zorluklara yol açabilir. Örneğin, bitkiler ve minerallerle yaptığınız gibi, insanların üzerinde deney yapamazsınız. Aynı şekilde, toplumu inceleyen bilim dalları, genelleme ve tahminde bulunurken zorlukla karşılaşabilirler. Genel olarak, farklı yumuşak bilim dalları, bilimsel yaklaşımın metodolojilerinden bazılarını diğerlerinden daha çok kullansalar da, bilimsel yaklaşımın temel ilkeleri geçerli kalır. Bu anlamda, bilimsel metod, bilimsel olduğunu iddia eden bütün çalışma alanlarında bir zorunluluktur. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 15

16 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Bilimsel metod (Devamı) Bilim ne değildir? Bir bilim insanı olmak için gerekli olan titiz eğitim ve bilim metodlarının özel dili, bilimi, kabul edilmiş bir kaç estetin kendine özel alanı haline getirmiştir. Bilim, diğer bütün bilgi formlarından daha üstün olan, büyüleyici ama aynı zamanda zor olan özel bir tür bilgi haline gelmiştir, özellikle de gerçeğin daha yakınına ulaştığı ve gerçeği modern dünyamızı şekillendirecek kadar farklı bir kalıba soktuğu için. Bilim, sağlığı, iletişimi, barınmayı, enerjiyi, ziraati, savaşı ve hayatın kendisini muhteşem bir şekilde yeniden şekillendirmiştir. Modern bilim, bütün problemleri çözebilecek her derde deva bir şey ya da bir sihir kitabı değildir. Esrarengiz ve büyülü metodlar kullanmaz. Her ne kadar bazı deney sonuçları çalınma korkusuyla gizli tutulsa da, bilimsel metodlar bir sır değildir. Hiç bir şekilde geleneğe dayanmazlar. Eğer herhangi bir geleneğe bağlı kalıyorlarsa da, bu, gelenek haline gelebilecek herşeyi yok etmek içindir. Yavaş yavaş her yere giriyor ve eskiden tanrılara ait olan gücü onlardan alıyor gibi görünse de, bilim bir din değildir ve bilim insanları da bir mezhebin rahipleri değillerdir. Gerektirdiği büyük ve maliyetli alt yapısı, bilimi bazı uluslara özel hale getirmiş gibi görünüyor olabilir, ama bilim insanları sadece belli bir ırk, cinsiyet, yaş, din, ten rengi ya da gelir kesiminden değildirler. Bilim gerçeği arasa bile, bilimsel sonuçlar mutlak gerçekler ya da kutsal emirler değildir; bilim insanları asla sona ermeyen bir arayış içindedirler ve kendi gerçekleri onları asla tatmin etmez. Hatta sonuçların yayınlanması, diğerlerinin onun doğruluğunu kontrol etmeleri için bir davettir. İnsani bir çaba olan bilimin kendine ait zayıf yanları vardır. Hatalar, hatta sahtekârlıklar olur. Bazı deneyimler karaborsaya düşer, sonuçlar uydurulur. İçinde yaşadığımız dünya, rekabetlerle, hırslarla, ilüzyonlarla ve kirli hilelerle dolu, özellikle de şunu ya da bunu ilk kimin icat ettiği konusunda. Ama bilimin eşsiz gücü ve onu her şeyden farklı kılan şey hataları takip etme ve onları daha kapsamlı deneylerle düzeltme yeteneğidir. Peki bir muhabir kabul edilmiş bu azınlık dünyasına nasıl girebilir? WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 16

17 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Habercilik bilgisi Habercilik metodu Bu kurs çalışan muhabirler için amaçlandığı için, haberciliğin temellerine girilmeyecektir. Şu kadarını söylemek yeterli olur: Tıpkı günümüzdeki herhangi bir bilim insanının çalışması gibi, bir muhabirin çalışması da olguların gözlemine dayanır. Muhabirlerin söylediği gibi: Gerçekler kutsal, yorumlar değersizdir. Bilim insanları gibi muhabirler de, kendi kişisel çıkarlarını ve toplumun önyargılarını bir kenara koymak zorunda olduklarından tarafsız kalmaya çabalarlar. Bilgi toplarken ve haber üretirken, bir muhabir gerçeği her şeyin üstünde tutar. Bu da, bilim insanları ve muhabirlerin arasındaki başka bir ortak özelliktir. Ama herşeyin ötesinde, muhabir tanıktır; muhabirler bir olayı, olay sırasında orada bulunmayan bir halka rapor ederler. Muhabirler diğer muhabirler için değil, dinleyici ya da okuyucu kitleleri için yayın yaparlar. Aynı zamanda muhabirler, sadece çıplak gerçekleri rapor etmezler. İyi bir muhabir, içeriği verir ve siyasetin, eğitimin, hukuğun, adaletin, etiğin ve halkın yaşadığı hayatın olaya nasıl dahil olduğunu açıklar. En iyi muhabirler, gerçeklerin kendileri için konuşmasına izin vermeyi başaranlardır. Aynı zamanda anahtar aktörlere ses verirler ve gerçeklerin anlaşılmasını sağlarlar. Pratikte, sosyal ve demokratik tartışmayı genişletip besledikleri için, muhabirler kültürü inşa ederler. Bir muhabir, bir sosyoloğun tutkusunu ve bir dedektifin sezgisini paylaşır ve daima, daha fazlasını içine alan, daha anlamlı alternatif bir gerçek olup olmadığını merak ederler bu, genel tarafından kabul edilen görüşe ters düşmek anlamına gelse bile. Bir muhabir tarafından halka aktarılan olguların belirli bir kritere uygun olması gerekir: Doğru sözlülük: Bir muhabir, roman yazmaz ve olguları icat etmez. Haber değeri: Bir haber unsuru, bilinen içeriği modifiye eden yeni bilgiler getirmek zorundadır. Anlamlılık: Olgular, anlamlarına, önemlerine, potansiyel sonuçlarına ve halk için taşıdıkları öneme göre tartılmalıdır. İlgi: Muhabirler, sıradışı ve halkın merakını uyandıran şeyler ararlar. Muhabirler ve bilim insanları, bilgiyi aynı şekilde kullanmazlar. Bir bilim insanı, sık sık çok daha büyük bir varlığın küçük bir bölümü gibi çok spesifik birşeyi gözlemler. Bir muhabir ise, hikâyesini daha geniş bir içeriğe oturtabilmek için, ağını mümkün olduğunca geniş atar. Dinleyiciyi ya da okuyucuyu yanlış yönlendirmediğinden emin olmak için, bir muhabir bilginin diğer alanlarını ve diğer aktörlerini de içeri alır. Örnek olarak, bir tıp hikâyesi, ekonomi, coğrafya ve sosyolojiyle ilgili bilgi ve olguları da içerecektir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 17

18 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Habercilik bilgisi (Devamı) Bilim haberciliği neyi temsil eder? Bilimsel dergiler, 17. Yüzyılda, kitapların yayınlanması ve halka açık konferansların düzenlenmesi etkinlikleri sırasında, modern bilimin doğuşuyla eş zamanlı olarak ortaya çıktılar yılı, Fransa da Le Journal des Savants dergisinin yayınlanmasına tanık oldu; 1683 te İngiltere de Philosophical Transactions; ve 1682 de Almanya da Acta Eruditorium çıkarılmaya başlandı. Bilimsel dergilerin şekli ve içeriği inanılmaz büyük değişimlere uğradı. Günümüzde, bilimin bütün farklı branşlarını ele alan, geniş bilgi içeriğine sahip on binlerce dergi var. Aynı zamanda, bilim muhabirliği yaptığını iddia eden muhabirler de var. Bunlar, konuyu bilmeyen halka bilimsel sonuçları aktardıklarını iddia ediyorlar. Bilimi paylaşmanın demokrasinin bir gereği olduğunu, bütünlüğü, tarafsızlığı ve eşitliğiyle bilimin demokratikleştiren bir güç olduğunu ve vatandaşların hayatları üzerinde büyük etkileri olabileceğini savunuyorlar. Bir yandan da, bilimden büyülendikleri için, bu tutkularını ve bilimin çok önemli başarılarını paylaşmak isteyen bilim muhabirleri de var. Bilim haberciliğinin zanaatkârları, bilimin mekanizmalarını açıklayan, bilim dünyasını dünyayla serbestçe birleştiren, insanların bilime ilgi duymasını sağlayan ve bilime karşı pozitif bir yaklaşım yaratan bilim insanlarının çalışmalarını yaymak ve tercüme etmek için çaba sarfediyorlar. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 18

19 5.2 Bilgiye giden farklı yollar Habercilik bilgisi (Devamı) Bilim haberciliğinin rolü Bilim haberciliğinin, bilim iletişiminden farklılığını ayırt etmeliyiz. Bilim iletişimi, bilimi halka sevdirmeyi amaçlayan çok çeşitli stratejiler içerir. Amacı eğitmek, farkındalığı arttırmak ve bilime destek verilmesini sağlamaktır. Bilim topluluğu halkla ilişkileri, propaganda kampanyalarını, pazarlama araçlarını, el ilanlarını, kitapları, festivalleri ve bilim müzelerini kullanır. Öte yanda bir bilim muhabiri, bilimi vatandaşlara geri vermek ve onların bilimden faydalanmasına yardımcı olmak ister. Tabi ki pek çok bilim muhabiri, bilimi dışardan hayran hayran seyreder, ama herşeyin ötesinde onlar, halkın kötü ve sahtekâr bilimin kurbanı olmaması için, şüphe duyma sanatını geliştirirler. Fransız filozof Gaston Bachelard, bilim muhabirlerinin bir ayağının fikirlerin yaşadığı dünyada ve diğer ayağının da bizim yaşadığımız dünyada olduğunu söylemiştir. Tıpkı bir sanat ya da edebiyat eleştirmeni gibi, bilim muhabiri de, bilim eleştirmenidir. Eleştirmen olmak, neyin eksik olduğunu bulmak ve bu bulgular üzerine yorumda bulunmak amacıyla sorular sormak ve incelemek, seçmek, tarif etmek, doğrulamak ve bilimsel olguları açıklamak anlamına gelir. Bir bilim muhabiri, bilimi farklı perspektiflerden analiz eder ekonomik, sosyolojik, siyasi, etik ve kanuni. Son olarak, bir bilim muhabiri, bilimin ilgili olmasını, önemini ve yararlılığını sorgulayabilir. Herşeyden öte, bir bilim muhabiri, bilimsel sonuçlar ile halkın ihtiyaçları ve sorunları arasında bağlantı kurar. Bir bilim muhabiri, vatandaşların bilimi anlamasını ve günlük faydaları için kullanmasını mümkün kılarak, yaptığı işin hakkını verir. Bu da, bilimi sadece harika ve çarpıcı benzetmeler, mecazlar ve grafiklerle dolu sıradan sözcüklere tercüme etmekten çok daha fazlasını gerektirir. Bilimin bir eleştirmeni olarak, bilim muhabiri bilimsel gerçeğin nasıl yapılandırıldığını açıklamak zorundadır. İyi bilim haberciliği sayesinde, herkes hangi bilim insanına inanabileceğini, hangisine inanmayacağını; bilime ne zaman inanacağını ve bir inançtan ne zaman vazgeçmesi gerektiğini öğrenebilir. İşinin ehli bir bilim muhabiri, bilimin gerçek durumunu, nerede ileri doğru, yanlara ve geriye gittiğini, ve nerede tıkandığını aktarabilir. Bilim haberciliği, habercilik dünyasında önemsiz ve etkisiz bir müessese değildir. Çok fazla yetenek, açıklık, yaratıcılık, hayal gücü, gerçekten büyülenme, hırs ve alçakgönüllülük gerektirir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 19

20 5.3 Bilimin sınırları Giriş 20. yüzyıl, bilimin insanlığın kendi kendisini yok etme yetisine olduğu kadar, insanın aydaki ayak izlerine yol açan zaferine de tanıklık etti. 20. yüzyılın ilk yarısında, soy geliştirilmesi bilimi (öjenik), insanoğlunu seçici üreme aracılığıyla geliştirmenin yollarını aradı, ki bu da zihinsel özürlü insanların kısırlaştırılmasına gerekçe oldu. 2. Dünya Savaşı sırasında, gelmiş geçmiş bilim insanlarının en ünlülerinden biri olan Einstein ın dehasının korkutucu yan ürünleri olan atom bombaları, Japonya daki Hiroşima ve Nagazaki şehirlerine atıldı. Günümüzde, biz gezegenimizi yaşanmaz hale getirmenin eşiğindeyken, bilişim ve internet özel hayatı tehdit ediyor. Evet, bilimin karanlık ve endişe uyandıran bir yanı da var. Bilimin bu çelişkili, bir yandan hayatı kolaylaştırırken, bir yandan da varlığımızı sona erdirecek araçları arttırması kapasitesi, bilim denen, şeytanla anlaşma, ya da bilgi pınarı olan bu şeyi incelememizi zorunlu kılıyor. Filozoflar, bilimin gerçek doğasını köşeye sıkıştırmaya çalıştılar. 20. yüzyılın sonunda, bilimle ilgili karşıt görüşler, sözde bilim savaşlarına yol açtı. Neyse ki kurbanlar, sadece zedelenmiş inanılırlık ve prestije sahip bir kaç akademisyen oldu. Aşırı yalın şekliyle, bu savaşlar çoğunlukla doğa bilimleri araştırmacılarını, sözüm ona sol için konuşan ve bilimi bir bastırma, merhametsiz kapitalizm ve savaşa kışkırtan maçoluk aracı olarak tanımlayan bir grup sosyolog, tarihçi, filozof ve feministin üzerine saldırttı. Bu bilim insanlarına katılmaya ilgi duymayan, ama daha çok bilimin aşırı ve alçakça kullanımlarını ifşa etmek isteyen bu entelektüeller, bilimi gerçeği bulmanın rakipsiz bir metodu olarak üzerine yerleştirildiği kaideden indirmek için ellerinden geleni yaptılar. Bu dersin ilk kısmında bahsedilenleri tersine çevirdiler. Onlar için bilim, gerçeğin doğru bir tarifi değildir. Bilim, ayinleri, inançları, dogmaları, rekabet içindeki mezhepleri ve rahipleriyle, sadece başka bir dindir. Bilimsel tapınağı alaşağı etmeyi ve herkesçe bilinen bilgi statüsüne indirgedikleri bilimsel bilginin gerçek doğasını ifşa etmeyi ve bilim insanlarının gerçek çalışmalarını gözler önüne sermeyi kendilerine görev edindiler. Aşağıdaki bölümlerde, bir kaç cümleyle, günümüzdeki bazı anahtar bilim filozoflarının ve bilim savaşlarının destekleyicilerinin düşünme biçimini sizlere sunmaya çalışacağız. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 20

21 5.3 Bilimin sınırları Thomas Kuhn ( ) (Bölüm te anlatılacak olan [ Karl Popper ın sahtecilik kavramının alakası ve etkinliğine rağmen, çağdaş bilim filozoflarının en tanınanı, 1962 yılında basılan ve hâlâ büyük bir popülariteye sahip olan Bilimsel Devrimlerin Yapısı (The Structure of Scientific Revolutions) kitabının yazarı Thomas Kuhn dur. Kuhn, tarafsız gerçek arayışının bilimin asıl hedefi olmadığını, bunun yerine bilimin, çağdaş bir inançlar sistemi içinde işleyen problemleri çözmenin bir metodu olduğunu söylemiştir. Bu inançlar ve değerler sistemi kendisini, sonuç üreten bir seri deneysel prosedür aracılığıyla yansıtır; bunun karşılığında da, orijinal inançlar ve değerler sistemini güçlendirir. Kuhn bu tür sistemlere paradigma adını vermiştir. Bilim insanları normalde zamanlarının çoğunu normal bilim yaparak, yani başka bir deyişle, spesifik bir paradigma içinde çalışarak geçirirler. Ama bazen, Nicolaus Copernicus, Isaac Newton, Charles Darwin ve Albert Einstein gibileri, bilimsel devrimleri tetikleyen yeni inanç sistemleri bulurlar. Onların buldukları sistemler bildiğimiz evreni yeniden şekillendirmiştir. Öyle ki, evrenin merkezinde Dünya değil Güneş vardır; gökyüzü mekaniğini dünyevi mekaniğin uyduğu aynı kurallar altında getirmiştir; Tanrı tarafından yaratılan bir dünyadan, amaçsız ve asla bitmeyecek bir dünyaya geçilmiştir; ve kesin ve devamlı bir zaman akışına sahip bir fizikten, zaman akışının esnek olduğu ve deneyi yapanla gözlemlenenin göreceli hızına göre değişiklik gösteren bir fiziğe geçilmiştir. Kuhn, yeni paradigmaların, bilimsel değerlerinden dolayı değil, bunların rakiplerinin eninde sonunda ölmesinden dolayı benimsendiğini savunmuştur: Einstein cıların genel görecelik kuramı doğanın gerçek tanımı olarak kabul edilmiştir, çünkü artık Newton cuların safları azalmıştır. Bilim sadece, filozofları kandıran bir aura kaybetmiştir; yenilikçi bilim insanları, fikirlerini kabul ettirmenin ne kadar zor olduğunu bilirler. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 21

22 5.3 Bilimin sınırları Karl Popper ( ) Karl Popper, hâlâ bilimin en isabetli ve etkin tanımını veren kişidir: Bilim, yanlış olduğu kanıtlanabilecek bilgidir yani kendi jargonunda, Bilim, çürütülebilir olan şeydir. demek istemiştir. Popper a göre bilim, aksini ispatlamanın sürekli bir alıştırmasıdır. Her bir deney ve gözlem, kabul edilen kuramla çelişmeyi amaçlar. Bilim, bilim insanlarının çürütme çabalarından kurtarılan kuramlardan daha fazlası olamazdı. Popper, sistematik şüpheyi, bilimsel metodun temeli olarak tanımlıyor. Bilim insanları, hali hazırda kabul edilen Thomas Kuhn un paradigm du jour ya da günün paradigması dediği (Bölüm de anlatılan filozof [ kuramla çelişecek gözlemleri keşfetme ve yayımlama hırsıyla yola çıkarlar. Pratikte, pek çok bilim insanı çoğunlukla deneyleri tekrarlamaktan ve daha önce elde ettikleri sonuçları teyit etmekten mutluluk duyarlar. Yine de, aynı zamanda, kendilerini yeni bir kurama götürecek hatayı bulma hayalleri de kurarlar. CERN in Cenevre deki Büyük Hadron Çarpıştırıcısı nın ilk çalışmasını sabırsızlıkla bekleyen binlerce bilim insanı, (Fiziğin Standart Modeli tarafından tahmin edilen temel bir parçacık olan ünlü Higgs bozonunun varlığını teyit etmek için çarpıştırıcının kullanılmasında olduğu gibi) yeni yollar açacak yeni bir fizik bulmakla muhtemelen daha çok ilgilidirler. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 22

23 Tümevarım: bilimdeki en güçlü ve en zayıf halka Ders 5 in ilk kısmında, bilimsel kanunların ve kuramların genellemeler olduğunu söyledik. Örneğin, bakır bir çubuk ısıtıldığında hacim olarak artar; bu durum çelik bir çubuk ve aliminyum bir çubuk için de geçerlidir. Bunların üçü de metaldir. Bilimsel metod, bizi, ısıtıldıklarında, metallerin hacminin arttığı genellemesi ve sonucuna götürür. Genelleme ya da teknik terim olarak, tümevarım farklı derecelerde ve farklı ortamlarda ısıtıldığında belli metallerin hacminin arttığı bir seri gözleme dayanan, Bütün metaller ısıtıldıklarında hacimsel olarak artarlar. gibi bilimsel bir kanun önermeyi içerir. Tümevarımın zayıflığı, tümevarıma dayandırılan her kanunun, tek bir istisnanın insafında olduğu gerçeğinden kaynaklanır. Bilimsel kanunlar, mantık gücüne ve tümdengelime başvuramazlar. Tümdengelimde, tıpkı bakır bir metaldir bildiriminde olduğu gibi, ısıtılan metaller genişler bildiriminin gerçekliği göz ardı edilir. O zaman, mantık gücünü kullanarak, ısıtıldığında bir parça bakırın hacminin genişleyeceği, basit bir tümdengelimdir. Bilimin yararlılığı ve sınırları, saf mantıksal akıl yürütmenin ruhani diyarları içinde olmamasından kaynaklanır. Resmi bir gerçeğin tersine, bilim sadece mantıkla ilerleyemez; bilim, deneysel sonuçların, gözlemlerin ve örneklerin toplamına dayanmak zorunda olan materyal bir gerçektir. Bilim insanları, bütün metalleri test ettiklerinden asla tam olarak emin olamayacaklarından, tümevarım doğal olarak çürütmeye giden kapıyı açmış olur. Karl Popper ın dehası, bu hassas noktayı bilimin özü haline getirmekte yatıyordu. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 23

24 5.3 Bilimin sınırları Bilimsel Metod TÜMEVARIM KANUNLAR & TEORİLER TÜMDENGELİM Açıklama ve genelleme Tahminler Deneyler aracılığıyla kontrol etme Hipotezler Doğadan gelen olguların gözlemlenmesi Oturtulmuş bilimsel olgular BİLİMSEL METOD Bu diyagram, Alan Chalmers tarafından yazılan What is this thing called Science? adlı eserden alınmıştır (University of Queensland Press, Open University Press, Hackett, 1999). Diyagram, bilim insanlarının tümevarımı kullanarak nasıl kuramlar geliştirdiklerini ve daha sonra bu kanunlara ve kuramlara dayanarak, tümdengelimle nasıl yeni olgular ve tahminler oluşturduklarını gösteriyor. Çıkarımları mantıktan geliyor, ama bu entellektüel gerçekler kuramlara ve materyal gerçeklerden oluşan kanunlara dayandırılıyor. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 24

25 5.3 Bilimin sınırları Paul Feyerabend ( ) Şimdi ufak bir anarşi dokunuşu için, 1960 larda Berkeley de öğretmenlik yaparken, Paul Feyerabend, bilimlerini açıklamaları için cadıları, yaratılışçıları, darwincileri ve falcıları davet eder ve öğrencileriyle tartışırdı. Feyerabend için, Herşeye kabul. ilkesi geçerliydi. Feyerabend e göre, bilimin dünyasında, amaçlar araçları haklı çıkarır. Feyerabend, örneğin, Galileo nun yeni teleskop icadından yaptığı gözlemler kadar, yalanlar, veri çarpıtması ve propagandadan da yararlandığını söyler. Galileo nun stili ve zeki ikna tekniklerinden dolayı ünlü olduğunu, çünkü Latince yerine İtalyanca yazdığını ve bir biçimde eski fikirlere ve onları öğrenmeye bağlı standartlara karşı çıkan insanlara hitap ettiğini öne sürdü. Eğer bilim insanları diğer herkesin kullandığı aynı araçları kullanarak tartışmaları kazansalardı, bilimsel gerçek bir astrologdan, falcıdan ya da mistikten gelen gerçekten daha güvenilir olmazdı. Bu yüzden, Feyerabend bütün bu yaklaşımların eşit değerde olduğunu, - bilimin, özellikle de kurumsallaştırılmış bilimin tarihi bir fenomenden daha fazla birşey olmadığını; bilimsel dogmaların daha bile tehlikeli olabileceğini ve toplumun totaliter bilimin büyüsünden kurtulması gerektiğini söyledi. Sosyolojik yapılandırmacılığa giden yol, artık açılmıştı. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 25

26 5.3 Bilimin sınırları Sosyolojik yapılandırmacılık Antropologların belli bir kabileymiş gibi davranan bilim insanlarını gözlemlemesi, neden iyi birşey olmasın ki? Antropolojik araştırmalar, insanların söyledikleri ya da yazdıklarına minimal derecede önem vermeyi ve onların gerçekte ne yaptıklarına odaklanmayı gerektirir. Bu fikre dayalı olarak, sosyolojik yapılandırmacılar bilimin tamamıyla toplumun bir ürünü olduğunu kabul ettiler. Bir bilim insanının inançlarını, büyük ölçüde toplumun belirlediği sonucuna vardılar: bir bilim insanı, yayınları ve çalışmalarına başvurabilir; onun belirli bir bilimsel kurama olan inancını belirleyen, bilim insanının sosyal ortamıdır. Sosyolojik yapılandırmacılar, bilim insanlarının gerçeği bildiklerini iddia ettiklerinde, aslında sadece kendilerini kandırdıklarını düşünürler. Bilimsel araştırma tamamıyla, onların güç sahibi olma isteğinden gelen bir çabadır ve bilim boyunduruktan başka birşey değildir. Sosyolojik yapılandırmacılara bir örnek, Bilim İş Başında diye adlandırdığı bilimi, laboratuvarlardaki bilim insanlarının davranışlarına indirgeyen Fransız sosyolog Bruno Latour dur. Latour un bilim tarifinde, bilim insanlarının bir mikroskoptan içeri doğru bakarken ne gördükleri açık değildir. Bunu gerçekte kimse bilmez. Elbette bilim insanı Bakteriler görüyorum diye iddia eder. Ama bakteriler konuşamaz ve kendilerini tanıtamaz. Latour ve Bilim İş Başında nın partizanlarına göre, bilimin büyük bir bölümü kurgudur ve bilim insanlarının aklının bir düzmecesidir. Tıpkı Kuhn un yaklaşımı gibi, sosyolojik yaklaşım, en azından bilimsel keşifleri ait oldukları tarihi metne yerleştirir. Her ikisi de zamanlarının çok ilerisinde olan Gregor Mendel in kalıtım keşfine ve Alfred Wegener in kıtasal sürüklenme kuramına ne olduğunu açıklar. Bu kuramların ikisi de ciddiye alınmamıştır ve oluşturulduktan onlarca yıl sonra bir etki yaratmışlardır. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 26

27 5.3 Bilimin sınırları Kültürel görecelik ve bilim Belirli bir dönemde, belirli bir toplumun yorumlaması olarak bilim kavramı, her toplumun kendi gerçeğine sahip olduğuna ve her bir gerçeğin en az diğeri kadar geçerli olduğuna inanan kültürel görecelik felsefesi ile iyi uyum sağlar. Ders 5: Bilim nedir? bölümünün iki yazarı, Kamerun daki Yaoundé Üniversitesi nin Fen Fakültesi Dekanı nın Biz Afrikalı lar, kendi atom modelimizi icat etmeliyiz adında bir atölye çalışması açtığına tanık oldular. Diğerleri, kendini gelişmekte olan ülkelerin problemlerini çözmeye adamış bilimsel çabanın oldukça az bir kısmının Batı tarafından elinde tutulan bilimin içsel bir özelliği olduğuna inanıyorlar. Bazı feministler, daha çok kadın bilim insanına sahip bir bilimin çevreye çok daha faydalı olacağını düşünüyorlar. Şimdi Harvard da öğretmenlik yapan ünlü İslam alimi Hossein Nasr, şu an varolduğu şekliyle bilimin, doğayı gerekiyorsa işkence aracılığıyla kendi hizmeti altına almaya kendini adamış Batı dünyasının bir ürünü olduğunu söylüyor. İslami bir bilimin farklı olacağını, çünkü İslam da doğanın kutsal olduğunu söylüyor. Hindistan da bazıları, mekân, zaman, mantık ve doğayla ilgili Hindu kavramlarına dayanan bir bilim yaratmayı umuyorlar. Eğer bilim toplumsal bir yan ürün olsa, farklı gruplar tarafından başka kültürleri, çevreyi ve barışı tehlikeye atmak pahasına, kendi çıkarları için yanlış da olsa kullanılmaz mıydı? Sizce? WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 27

28 5.4 Bilim nasıl yapılandırılır?... gerçek hayatta! Giriş Dersin bu bölümü, bilimi gerçek hayatta günden güne yapılandırıldığı ve pratikte, bilimsel gerçeğe nasıl ulaşıldığını anlatıyor. Bilimsel binanın, kabul edilen dergilerde bilimsel makalelerin yayınlanması yoluyla nasıl inşa edildiğini öğreneceksiniz. Bilimsel yazıların yayınlanmasına dahil edilen olgu kontrolü mekanizmasını ve bunun sınırlarını öğreneceksiniz. Bu bölüm, insanlık için karmaşık ve hayati önem taşıyan meselelere karar vermekte ana rol oynayan diğer bir bilimsel gerçeği arayış mekanizmasının sunumuyla sonuçlandırılacak. Ders boyunca, bilim insanlarının ve onların yayınlarının inanılırlığını değerlendirebilmenizde yardımcı olacak bir kaç kavrama hakim olacaksınız. (Aynı zamanda Ders 2: Bilim hikâyeleri bulmak ve değerlendirmek bölümüne de göz atın [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 28

29 5.4 Bilim nasıl yapılandırılır?... gerçek hayatta! Bilim: Bilimsel dergilerdeki şeydir Bir bilim araştırmacısına ne iş yaptığını sorsanız, cevap olarak, Bilim dergileri için makaleler yazıyorum diyebilir. O zaman, bilimin bilimsel dergilerde bulunan şey olduğu da söylenebilir. Bu tanımın geçerliliği, yayımlamanın her bilim insanı için hayati önem taşıdığı gerçeğine dayanır ya yayımlamalı, ya da yok olup gitmelidirler. Yayımlamayan bir bilim insanının hiç bir statüsü ve hiç bir ödeneği yoktur ve muhtemelen kısa bir süre içinde bir işi de olmayacaktır. Bir bilim insanı üniversiteden mezun olduktan sonra, kariyeri yayımladığı yazıların devamlı akışına ve özellikle de, - alıntı endeksine ve etki faktörüne sahip olan ana bilim dergilerinde yayınlanmak üzere seçilen yazılarının sayısına bağlı olacaktır. En iyi bilim dergilerinde yayımlanan bilimsel yazılar, iki testten geçer. Öncelikle, yayıncının editörleri makalenin genel kalitesini ve aynı zamanda önemini değerlendirirler. Daha sonra, makalenin kopyalarını, aynı alanda çalışan ve meslektaş olarak bilinen pek çok tanınmış uzmana yollarlar; bu nedenle bu makalelere ve dergilere meslektaş tarafından değerlendirilmiş denir. Bütün ciddi bilim dergileri, makaleleri meslektaş değerlendirmesine tabi tutar. Meslektaş değerlendirmesi, bilimsel dergilere sunulmuş olan metinlerin, yayımlanmaya uygun olup olmadığını belirlemek için uygun şekilde nitelikli olan (ve genellikle yazarlar makalelerinin kimlere gönderildiğini bilmezler) uzmanlara gönderildiği bir işlemdir. Bu uzmanlar özellikle metodoloji ve sonuçlar arasındaki ilişkiye bakarlar. Alıntı endeksi, diğer yazarlar tarafından bir yazarın çalışmasına kaç kere ve nerede gönderme ya da alıntı yapıldığını gösteren bir makale veritabanıdır. Bu, o makalenin öneminin bir göstergesidir. Etki faktörü, bir dergideki ortalama makaleden belli bir yıl veya dönemde ne sıklıkta alıntı yapıldığının bir ölçüsüdür; içinde bulunulan yılda yapılan alıntı sayısını, o dergide önceki iki yılda yayımlanan makale sayısına bölerek elde edilen bir orandır. Büyük dergilerin lehine olan önyargıyı elimine etmeyi amaçlar. Pek çok bilim dergisinin etki faktörünü aşağıdaki adresten kontrol edebilirsiniz: [ ] Bu web sitesinin yanısıra, aşağıdaki web sitesi de bilim insanlarının, üniversitelerin ve ülkelerin bilimsel üretimiyle ilgili bir bilgi mayınıdır: [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 29

30 5.4 Bilim nasıl yapılandırılır?... gerçek hayatta! Meslektaş değerlendirmesinin sınırları Esas itibarıyla, meslektaş değerlendirmesini geçmek, aynı araştırma alanında olan diğer uzmanların, gözden geçirilen çalışmanın içeriğinin o alanda genel olarak kabul edilenlerle uyumlu olduğunu düşündükleri anlamına gelir. Aslında, gerçek doğruluk testi, sadece diğer bilim insanları da aynı metodolojiyi kullanarak aynı sonuçları elde ettiklerinde olur. Meslektaş değerlendirmesine tabi tutulan makalelerin gerçeğe uygunluğu, sadece geçicidir; diğer deneyler de belirtilen sonuçları teyit etmediği sürece, bu çalışmalar hakkında tetikte olmanız tavsiye edilir. Bilim insanları, meslektaş değerlendirmesinden geçen dergilere karşı gerçeğe aykırı bir güven mi duyuyorlar? Elbette, meslektaş değerlendirmesi dört dörtlük ve çürütülemez değildir. Meslektaş değerlendirmesinin en yakın tarihte olan muhteşem başarısızlığı, insan embriyosunu başarılı bir şekilde klonlayan ve bundan kök hücreler üreten ilk kişiymiş gibi davranan Güney Koreli Hwang Woo-suk tarafından yazılan makaledir. American Association for the Advancement of Science (AAAS) tarafından yayınlanan dergi Science, bu konuyu ele alan makalenin, derneğin 2004 te Washington da yapılan yıllık toplantısına denk geldiği konusunda güvence verdiler. Bu yayımdan dolayı, AAAS ve Science ile ilgili devasa bir reklam oldu. Bu makalenin sahtecilik içerdiği anlaşıldığında ise, ünlerine gelen hasar çok daha büyüktü. [ ] Scientific American ın baş editörü John Rennie nin meslektaş değerlendirmesine baş vuran dergilerle ilgili dört uyarısı var, çünkü bu dergiler aşağıda sıralanan durumlara elverişlidir: Hata olasılığı: Meslektaş değerlendirmesinden geçen bir makalenin içeriği, sadece diğer bilim insanları da aynı metodolojiyi kullanarak aynı sonuçları elde ettiklerinde geçerli olur. Sahtekârlık: Gözden geçirenlerin kasti sahtekârlığı açığa çıkarmaları neredeyse imkânsızdır; bütün bilimsel yayıncılık aktivitesi, bilim insanlarının iyi niyetine bağlıdır. Ama bilim muhabirleri, bilim dergilerinden, ekonomi muhabirlerinin finansal raporlardan hoşnut olduklarından çok daha hoşnutturlar. Önyargı ve dürüst olmama: Yazarlar, anlayışlı editörler ve yayıncılarla bir anlaşma yapmışlardır. Siyasi baskı: Örneğin, Amerikan hükümeti bilimsel dergilere İran, Libya ya da Sudan dan gelen makaleleri basmamalarını söylediğinde siyasi baskıdan bahsedilir. Ama bu kuşkularla bile, Rennie, meslektaş değerlendirmesinden geçen dergilerin nadir başarısızlıklarının, bilim insanlarını dergileri ayrıcalıklı bilgi kaynakları yapmaktan alıkoymaması gerektiğini söylüyor. (Aynı zamanda bu kursun Ders 2: Bilim hikâyeleri bulmak ve değerlendirmek bölümünde, bir bilim insanının iddialarının geçerliliğini değerlendirmek için verilen kontrol listesine de göz atın. [ wfsj.org/course/en/l2/l2p00.html ]) WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 30