Eğitim Ekonomisi ve Planlaması

Transkript

1 Eğitim Ekonomisi ve Planlaması Erdal Gümüş Mehmet Şişman 2. Baskı

2 Prof. Dr. Erdal Gümüş - Prof. Dr. Mehmet Şişman EĞİTİM EKONOMİSİ VE PLANLAMASI ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 2. Baskı: Eylül 2014, Ankara Yayın/Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi 35.Cadde No: ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Prof. Dr. Erdal Gümüş 1969 yılında Erzurum/Şenkaya da doğdu yılında Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü nden mezun oldu yılları arasında Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genele Müdürlüğü nde çalıştı. Yarışma sınavı ile Milli Eğitim Bakanlığı ndan aldığı dil ve lisansüstü eğitim bursu ile 1995 yılında Amerika Birleşik Devletleri ne gitti yılında Murray Eyalet Üniversitesi nde ekonomi dalında yüksek lisansını tamamladı yılında da Oklahoma Eyalet Üniversitesi nde ekonomi dalında doktora derecesini alarak yurda döndü. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü nde 2002 yılında araştırma görevlisi, 2004 yılında yardımcı doçent olarak çalışmalarını sürdüren yazar, 2009 yılında doçent unvanını almış olup aynı üniversitede halen öğretim üyesi olarak görevini sürdürmektedir. Sosyal güvenlik ekonomisi, sağlık ekonomisi, suç ve ekonomi ilişkisi, vergi kaçırma, maliye politikası-borçlanma ilişkisi gibi konularda yayımlanmış bilimsel eserleri bulunan yazar, Benefit-Cost Analysis of Turkish Social Security System adlı kitabı, Maliye Politikası I kitabında bölüm yazarlığı bulunmaktadır. Yazarın ulusal ve uluslar arası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı ve kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Yazar, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi nin editörü olarak görev yapmakta, ayrıca alanıyla ilgili ulusal ve uluslarası düzeydeki çeşitli akademik dergilerde hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermekte ve alanıyla ilgili araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir.

4 Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN İlkokul, ortaokul ve lise eğitimini Eskişehir de tamamladıktan sonra 1976 yılında Erzurum da Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nden mezun oldu yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı çeşitli ortaöğretim kurumlarında ve Eskişehir Eğitim Enstitüsü nde toplam on yıl öğretmenlik yaptı. Eğitim Yönetimi, Teftişi, Planlaması ve Ekonomisi Anabilim Dalında, 1986 yılında Anadolu Üniversitesi nde yüksek lisansını; 1993 yılında da Hacettepe Üniversitesi nde doktorasını tamamladı. Aynı anabilim dalında 1997 de doçent, 2003 yılında profesör oldu yılları arasında Anadolu Üniversitesi nde görev yapan yazar, 1995 yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü ne atandı. Bu üniversitede Eğitim Fakültesi nin kuruluş çalışmalarını yürüttü ve 1998 yılında Eğitim Fakültesi ne atandı yılları arasında Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi nde öğretim üyesi olarak görev yapan yazar, Mart 2012 tarihinden itibaren YÖK Yürütme Kurulu Üyeliğine seçildiğinden Eskişehir Osmangazi Üniversitesi nden ayrılmış olup, halen YÖK Yürütme Kurulu Üyesi olarak görevine devam etmektedir. Eğitimle ilgili ulusal ve uluslararası çeşitli dergilerde yayımlanmış makaleleri bulunan yazar, Örgüt Kültürü, Örgütler ve Kültürler, Öğretim Liderliği, Eğitimde Mükemmellik Arayışı, Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi, Öğretmenliğe Giriş kitaplarının yanında Eğitimde Toplam Kalite Yönetimi, Eğitim ve Okul Yöneticiliği El Kitabı, Bir İnsan Olarak Okul Müdürü, Okul Törenleri adlı kitapların ortak yazarları, Sınıf Yönetimi adlı kitabın da editörleri arasında yer almaktadır. Ayrıca yazarın ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı ve kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Yazar, alanıyla ilgili ulusal ve uluslararası düzeydeki çeşitli akademik dergilerde hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermekte ve alanıyla ilgili araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir.

5 ÖN SÖZ Eğitim, çeşitli yönlerden ele alınarak analiz edilebilen bir kavram olup bu kitapta eğitimle ekonomi ve planlama kavramları arasındaki ilişkiler inceleme konusu yapılmıştır. Kitapta eğitim hizmetlerinin üretimiyle eğitimin çıktılarına, daha çok ekonomik açıdan yaklaşılmıştır. Böylece bir ekonomideki eğitim hizmetleri, yatırım, üretim ve tüketim özellikleri açısından ele alınarak bunların söz konusu ekonomideki fiziki ve beşeri sermaye birikimindeki rolü, ekonomik büyüme ve kalkınmaya etkileri analiz edilmiştir. Bir toplumda eğitim talep eden her birey, aldığı eğitimle kendi beşeri sermayesini artırmak için yatırım yapmış olur. Bu yatırım, aynı zamanda ekonominin üretim kapasitesini artırıcı bir etki de meydana getirir. Dolayısıyla bir toplumda insanların eğitimi, o toplumda ekonominin büyüme potansiyelini, ücret düzeyini, işsizlik oranını belirlerken aynı zamanda sosyal barışa da katkı sağlar. Bu nedenle bir ülkede gerekli eğitim yatırımlarının yapılması, bütün vatandaşlara yüksek kalitede nitelikli eğitim hizmetlerinin ve öğrenme fırsatlarının sunulması, eğitimle sosyal hareketliliğin ve sosyal adaletin sağlanması, son derece önemli konulardır. Eğitim ekonomisi, ülkemizde iki disiplinin kesişme noktasında yer alır. Bir taraftan bu konu eğitim fakültelerinde eğitim yönetimi, teftişi, planlaması ve ekonomisi anabilim dalı kapsamında bir çalışma alanı ve ders olarak yer alırken diğer taraftan da iktisat bölümlerinde bir araştırma konusu ve çoğunlukla da seçmeli bir ders olarak yer almaktadır. Ayrıca maliye bölümü programlarında kamu ekonomisi içinde eğitim ekonomisine de yer verilmektedir. Disiplinler arası bir araştırma konusu olmasından dolayı eğitim ekonomisi ve planlaması çalışmaları, yeterli düzeyde bir ilgi görmemiştir. Bu alanda yazılan Türkçe kitap, araştırma ve makalelerin sayısı da oldukça sınırlı kalmış olup elinizdeki kitap bu ihtiyacı kısmen karşılamak amacıyla yeni bir bakış açısıyla kaleme alınmıştır. Planlama, Türkçe bir sözcük olmamakla birlikte gündelik yaşamda olduğu kadar bireysel, kurumsal ve örgütsel yaşamda sıklıkla kullanılan bir sözcüktür. Son on yıllarda özel sektörde olduğu kadar kamu sektörü, kamu yönetimi, eğitim ve okul yönetimi alanlarında da bu kavram stratejik planlama biçiminde sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır. Gündelik yaşamımızda bazı işlerimizi planlama ihtiyacı duyduğumuz gibi ülkeler ve işletmeler de gelecekle ilgili bazı planlamalar yapma ihtiyacı duyar ve bağlı olarak planlar yaparlar. Bu planlama konularından biri de hiç kuşkusuz eğitimdir.

6 Ulusal düzeyde merkezi planlama çalışmaları, 20. yüzyılın ilk yarısında, önce sosyalist ülkelerde gündeme gelir. Yüzyılın ikinci yarısında ise Batılı ülkelerde ve Türkiye de önem kazanır lı yıllarda UNESCO içinde, gelişmekte olan ülkelerde çeşitli alanda destek sağlamak üzere Uluslararası Eğitim Planlaması Enstitüsü kurulduğu gibi aynı yıllarda Türkiye de de Devlet Planlama Teşkilatı (DPT ) kurulur. Yine bu yıllarda ABD de bir grup akademisyenin kurduğu Uluslararası Eğitim Planlaması Derneği, her yıl düzenlediği uluslararası akademik toplantılarla konuyu gündemde tutmaya çalışmaktadır. Türkiye de 2011 de göreve başlayan 61. Hükümette yer alan yeni bakanlıklardan biri de Kalkınma Bakanlığı adı altında DPT nin dönüştürülmesiyle kuruldu. Dolayısıyla ulusal düzeyde planlama çalışmaları da artık bu bakanlık uhdesinde yer almaktadır. Makro ve mikro düzeylerde; ulusal, bölgesel ve kurumsal/örgütsel düzeylerde çeşitli planlama çalışmaları söz konusu olup bunlardan biri de eğitim planlamasıdır. Eğitim planlaması çalışmaları, genelde eğitim yönetimi kapsamında düşünülmekle birlikte gerek kurumsal, gerekse ulusal düzeyde eğitim planlaması ve eğitim planlamacılığı, ayrı bir uzmanlık alanı olarak kabul görmektedir. Her ne kadar dünyada merkeziyetçi planlama çalışmaları, stratejik planlama konusunun öne çıkmasıyla kısmen gözden düşmüşse de merkezi planlamadan bütünüyle vazgeçmek mümkün değildir. Ülkeler için son derece önemli ve stratejik olan eğitim konusunda eğitim planlaması çalışmaları, ulusal, bölgesel ve kurumsal düzeylerde bir gerekliliktir. Eğitim ekonomisi ve planlaması alanında bir ders kitabını kaleme alırken elbette bu alanda önceden yazılmış pek çok kitaptan ve kaynaktan yararlanılmıştır. Özellikle de Elchanan Cohn un The Economics of Education kitabı bu konuda temel referanslardan biri olarak göz önünde bulundurulmuştur. Bu kitap, eğitim ekonomisi ve eğitim planlaması konularına ilgi duyan okuyucularla, bilhassa bu alanlarda lisans üstü çalışmalar yapanlar için giriş niteliğinde bir kitap olarak düşünülmüştür. Kitabın okuyucu kitlesi dikkate alınarak konuların teknik ayrıntılarına pek yer verilmemiş; basit gösterim, şekil ve grafiklerle açıklanmasına özen gösterilmiştir. Her bölümün sonunda yararlanılan kaynaklarla okuyucular için ileri okumalar için kaynaklara yer verilmiş olup özellikle lisansüstü öğrencilerin ve araştırmacıların söz konusu kaynaklara yönelmeleri salık verilmiştir. Kitabın okuyuculara yararlı olmasını dileriz. Kitabın basımını gerçekleştiren Pegem Akademi Yayınevine de teşekkür ederiz. Erdal GÜMÜŞ Mehmet ŞİŞMAN Eskişehir, Eylül 2014

7 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar Ekonomi ya da İktisat Bilimi... 2 Ekonomi Biliminin Alt Alanları... 3 Pozitif ve Normatif İktisat... 3 Kıtlık Sorunu ve Ekonomi... 4 Alternatif Maliyet... 4 Üretim Faktörleri... 5 İşgücü... 5 Sermaye... 5 Toprak... 6 Müteşebbis... 6 Üretim İmkânları Eğrisi... 6 İşbölümü ve Gönüllü Ticaret... 8 Piyasa Mekanizması... 9 Piyasa Yapıları... 9 Karar Birimleri...10 Talep Kavramı...11 Arz Kavramı...12 Piyasa Dengesi...14 Eğitim ve Ekonomi...16 Eğitim Ekonomisi ve Kamu Ekonomisi...19 Temel Ekonomik Sorunlar...19 Ekonomik Sistemler...21 Piyasa Ekonomisi...22 Sosyalist Ekonomi...22 Karma Ekonomi...23 Devletin Ekonomik Fonksiyonu...23 Piyasa Başarısızlığı...24 Devletin Başarısızlığı...24 Araştırma Soruları...25 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar...25

8 viii Eği m Ekonomisi ve Planlaması 2. BÖLÜM Beşeri Sermaye ve Eğitim Eğitim ve İstihdam...27 Eğitim ve Gelir Dağılımı...31 Beşeri Sermayenin Değeri...32 Üretim Maliyeti Yaklaşımı...32 Kazançların Kapitalizasyonu Yaklaşımı...32 Eğitimin Yararları...33 Eğitim ve Beşeri Sermaye...35 Emek Piyasası...35 Ücret Farklılıkları...36 Ücret Farklılığının Ortadan Kaldırılması...36 İşgücünün Hareketliliği...37 Ücret Farklılığının Nedenleri...38 İşgücünün Kalitesi...38 Kişisel Tercihler...39 Bölgeler Arası Yer Değiştirmenin Zorluğu...39 Meslekler Arası Geçişin Zorluğu...40 İşgücü Ayrımcılığı...40 Kurumsal Engeller...40 Beşeri Sermaye Kavramı...41 Beşeri Sermaye Teorisi...42 Beşeri Sermaye Yatırımı...44 Eleme Hipotezi...46 İkili Emek Piyasaları Yaklaşımı...47 Kuyruk Hipotezi...48 Devletin Eğitimdeki Rolü...48 Küçüklerin Korunması...49 Dışsal Etkiler...49 Demokrasiye Katkı...50 Fırsat Eşitliği...50 Ortak Değerler...50 Eğitimin Ekonomik Büyümeye Etkisi...51 Araştırma Soruları...51 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar...51

9 İçindekiler ix 3. BÖLÜM Eğitimin Getirileri Kazanç, Getiri, Gelir ve Fayda Kavramları...53 Eğitimin Tüketim ve Yatırım Özelliği Eğitimin Bireysel Getirileri...55 Eğitimin Sosyal Getirileri...56 Dışsallık Kavramı ve Eğitimin Dışsallıkları...58 Eğitimin Diğer Yararları...64 Eğitimin Bir Hizmet veya Mal Olması...64 Eğitimin Yararlarının Ölçülmesi...65 Basit Korelasyon Yaklaşımı...65 Artık Öğe Yaklaşımı...65 Eğitimin Doğrudan Getirileri...65 Eğitimin Dolaylı Getirileri...66 Eğitimin Getirileri Üzerine Yapılan Çalışmalar...66 Araştırma Soruları...68 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar BÖLÜM Eğitimin Maliyeti ve Finansmanı Eğitimin Maliyeti...71 Toplam Maliyet...72 Ortalama Maliyet...72 Doğrudan Maliyet...72 Dolaylı Maliyet...72 Marjinal Maliyet...73 Sabit ve Değişken Maliyetler...73 Eğitimin Maliyetini Etkileyen Faktörler...75 Eğitimin Finansmanı...75 Eğitimde Finansmanın Önemi...76 Eğitimin Finansmanında Devletin Rolü...76 Eğitimde Başlıca Finansman Türleri...77 Vergiler...77 Harçlar...78 Kredi ve Burslar...78 Türkiye de Eğitimin Finansmanında Tarihi Gelişim...78 Cumhuriyet Döneminde Eğitim Finansmanı...79

10 x Eğitim Ekonomisi ve Planlaması Planlı Kalkınma Döneminde Eğitim Finansmanı...79 Günümüzde Eğitimin Finansmanı...80 Türkiye de İlköğretimin Finansmanı...83 İlköğretim Bina ve Tesisleri...85 Türkiye de Ortaöğretimin Finansmanı...86 Türkiye de Yükseköğretimin Finansmanı...93 Eğitim Harcamalarında Uluslararası Karşılaştırma...94 Araştırma Soruları...96 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar BÖLÜM Eğitim Yatırımları ve Fayda-Maliyet Analizi Eğitim Yatırımları...97 Fayda-Maliyet Analizi...99 Net Bugünkü Değer Yöntemi Alıştırma İçsel Getiri Haddi Yöntemi Fayda Maliyet Oranı Yöntemi Eğitimin Getirileri Üzerine Yapılan Çalışmalar Araştırma Soruları Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar BÖLÜM Ekonomik Büyüme ve Kalkınmada Eğitimin Rolü Eğitim, Ekonomik Büyüme ve Kalkınma Ekonomik Büyüme Büyüme Oranı ve Hesaplanması Ekonomik Kalkınma İnsani Gelişme Endeksi Diğer İnsani Gelişme Endeksleri Ekonomik Büyümenin Kaynakları Toplam Üretim Fonksiyonu Ekonomik Büyüme Literatüründen Bazı Örnekler Araştırma Soruları Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar

11 İçindekiler xi 7. BÖLÜM Eğitimin Üretim ve Maliyet Fonksiyonları Eğitimin Üretim Fonksiyonu Eğitim Üretimi Fonksiyonu Eğitim Hizmetlerinin Üretiminde Gerekli Olan Girdiler Öğrencinin Niteliğine Bağlı Girdiler Okula Bağlı Girdiler Dışsal Girdiler Eğitimin Çıktıları Maliyet Fonksiyonu Araştırma Soruları Yararlanılan ve Yararlanılanılabilecek Kaynaklar BÖLÜM Eğitim Planlaması Planlama Kavramı Ekonomik Planlama Eğitim Planlaması Devletin Planlama Görevi Beş Yıllık Kalkınma Planları Türkiye de 1960 tan Önce Eğitim Planlamaları Millî Eğitim Şûraları Devlet Planlama Teşkilatı-Kalkınma Bakanlığı Türkiye de Kalkınma Planlarının Teorik Temelleri Türkiye de 1960 tan Sonra Eğitim Planlaması Kalkınma Planlarında Eğitimde Temel Hedefler Avrupa Birliği Sürecinde Eğitim Planlaması İlde Eğitim Planlanması Çalışmaları Okulda Eğitim Planlaması Eğitim Planlaması Sürecinin Unsurları Eğitim İstatistikleri Eğitime Tahsis Edilen Kaynaklar Eğitim Sektöründe İnsan Kaynakları Araştırma Soruları Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar

12 xii Eğitim Ekonomisi ve Planlaması 9. BÖLÜM Eğitimde Stratejik Planlama Geleneksel Planlamadan Stratejik Planlamaya Stratejik Planlama Stratejik Planlamanın Gerekliliği Kamuda ve Eğitimde Stratejik Planlama Eğitim Kurumlarında Stratejik Planlama Okulda Stratejik Planlama Süreci Örgütler Yönünden Geleneksel Planlama ve Stratejik Planlama Okulda Stratejik Planlama Süreci Stratejik Planlamada Örgütsel Öğeler Türkiye de Planlı Okul Gelişimi Çalışmaları Okul ve Toplum Merkezli Stratejik Planlama Dünyada Eğitim Planlamacılığı: Sonuç ve Değerlendirme Araştırma Soruları Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar Dizin

13 1. BÖLÜM Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 1 Bölümün Amacı 1 Bu bölümde, ekonomi biliminin bazı temel kavramları ele alınarak okuyucuların, söz konusu temel ekonomik kavramları ve ekonomik sistemin işleyiş mekanizmasını kavramaları amaçlanmıştır. Ayrıca bu bölümde, iktisat biliminin konusu, ortaya çıkışı, alt dalları, teorik ve politik açıdan ne anlam ifade ettiği, kıtlık sorunu ve üretim faktörleri, fırsat maliyeti gibi temel kavramların yanı sıra üretim imkânları eğrisi ve gelir harcama döngüleri ile basit ekonomik model çerçevesinde bir ekonominin işleyişi hakkında temel bilgiler verilmiştir. Kavramların tanımlarıyla birlikte temel ekonomik modeller ve kavramlar arasındaki bazı temel ilişkiler üzerinde de durulmuştur. Son olarak bu bölümde, piyasa mekanizması, piyasa yapıları, ekonomik sistemler ve temel ekonomik sorunlar yer almıştır. Devletin ekonomide üstlendiği fonksiyonların neler olduğuna ilişkin farklı görüşlere de kısaca değinilmiştir. 1 Bu bölüm Erdal Gümüş tarafından yazılmıştır.

14 2 Eğitim Ekonomisi ve Planlaması Giriş Ekonomi ya da İktisat Bilimi Ekonomi kelimesi, Yunanca da evi idare eden anlamına gelmektedir. İlk bakışta ekonomi ve evi idare eden arasında doğrudan bir bağlantı kurmak güç olabilir. Ancak bu ikisinin pek çok ortak yönü vardır. Evi idare eden birinin ya da aile reisinin pek çok konuda karar vermesi gerekir. Ailede yapılması gereken işlerin kimler tarafından ne kadarının yapılacağını, beklenmedik şekilde ortaya çıkan yeni işlerin kimler tarafından takip edileceği gibi pek çok konuda kararların verilmesi gerekir. Aile reisinin, aileyle ilgili kararlar verirken, aile üyelerinin kabiliyetlerini, güçlerini ve isteklerini de dikkate alması gerekir. Aynı şekilde, bir toplumun ya da bir ekonominin karar vermesi gereken pek çok konusu vardır. Bir toplum veya ülke, hangi mal ve hizmetlerin kimler tarafından üretileceği, bu mal ve hizmetlerin kimler için üretileceği, çalışanların oluşan gelirlerden ne kadar pay alacakları, çalışmayanların ya da yoksulların sorunlarının kimler tarafından ne şekilde çözüleceği gibi konuların karara bağlanması gerekir. Bütün bu sorulara verilecek cevaplar, o toplumun kaynaklarının bileşimi ve miktarı ile sınırlı olmaktadır. Diğer yandan yapısal-işlevsel açıdan yaklaşıldığında geleneksel toplumda aile, diğer işlevlerinin yanında aynı zamanda ekonomik işleve de sahip olup bir takım üretim etkinliklerinin gerçekleştirildiği bir üretim birimi olagelmiştir. Ancak giderek modern toplumlarda aile, ekonomik işlevlerini başka kurum ve birimlere terk ederek bir tüketim birimine dönüşmektedir. Bir toplumun sahip olduğu kaynakları yönetmek son derece önemli bir konudur. Çünkü bir toplumda var olan kaynaklar nispeten sınırlıdır. Ancak bir toplumun ihtiyaçları sınırsız denecek kadar fazladır. Bundan dolayı sınırlı veya kıt kaynakların en gerekli ve en iyi şekilde yönetilerek en fazla ihtiyaç giderecek bir yöntemle kullanımının sağlanması gerekir. Bir aile reisinin sınırlı imkânları ile aile üyelerinin ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için gösterdiği çabayı, bir ülke söz konusu olduğunda da ekonomik sistem üstlenmiş olmaktadır. Bu nedenle ekonomi veya iktisat bilimi, kısaca bir toplumun kıt kaynaklarını yönetme bilimi olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla iktisat, aynı zamanda bir karar verme bilimidir. Bu bilim dalını sistemli bir şekilde ilk defa ele alıp inceleyen, 1776 yılında yayımlanan Milletlerin Zenginliği adlı eseriyle tanınan, bu nedenle de bu bilim dalının kurucusu ya da babası olarak bilinen ünlü İngiliz iktisatçı Adam Smith ( ) olmuştur.

15 Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 3 Ekonomi Biliminin Alt Alanları İktisadın incelediği konular çok çeşitlidir. Bu nedenle değişik faktörlere göre, bu alanla ilgili farklı sınıflamalar yapılabilir. En genel anlamda iktisat, mikro iktisat ve makro iktisat olmak üzere iki alt ana alana ayrılır. Mikro iktisat, ekonomide faaliyet gösteren karar birimlerini, tüketici ve firmaların ekonomik karar ve davranışlarını inceleme konusu yapmaktadır. Bir tüketicinin amaç fonksiyonu nedir? Firma teorisi nedir? Firmalar kâr maksimizasyonunu neden amaç edinirler? Bu amaçların gerçekleşmesinde hangi faktörler rol almaktadır? gibi konu ve sorular mikro iktisadın ilgi alanına girmekte olup bu alan bireysel karar birimlerinin davranışlarını inceler. Makro iktisat ise ekonomiyi bir bütün olarak ele alarak istihdam, milli gelir, toplam üretim, fiyatlar genel düzeyi, ekonomik büyüme gibi konuları inceler. İktisat ile ilgili başka bir sınıflandırma, inceleme konuları esas alınarak yapılabilmektedir. Buna göre bir sınıflama yapıldığında ekonomi içinde, çalışma ekonomisi, eğitim ekonomisi, kamu ekonomisi, şehir ekonomisi, yönetim ekonomisi, üretim ekonomisi, Avrupa Birliği ekonomisi, bölgesel ekonomi, doğal kaynaklar ekonomisi, çevre ekonomisi gibi alt alanlar yer alır. Bu alanlar, ele aldıkları konular esas alınarak sınıflandırılmıştır. Bu alt disiplinlerin her birinin ya mikro iktisadın ya da makro iktisadın inceleme alanlarına girdiğini, bazılarının ise konusu gereği her iki disiplini de belli bir şekilde ilgilendirdiği görülmektedir. Örneğin, üretim ekonomisi bütünüyle mikro iktisadın bir alt alanı iken, eğitim ekonomisi, hem mikro iktisadın ve hem de makro iktisadın alt alanı olarak görülebilir. Bireysel eğitim talebi mikro iktisadın konusunu oluştururken, ulusal eğitim politikası söz konusu olduğunda makro iktisat kapsamında değerlendirilebilir. Pozitif ve Normatif İktisat İktisat biliminin temelde belirtilmesi gereken iki fonksiyonu vardır. Birincisi, iktisadi olayları sebep-sonuç ilişkileri içinde, bilimsel temellere dayalı bir şekilde incelemektir. Buna pozitif iktisat da denir. Örneğin, bir tüketicinin gelir seviyesi yükseldiğinde talep ettiği mal ve hizmet miktarı değişir mi? Değişirse, hangi yönde değişir? Dolayısıyla pozitif iktisat, olayların ve insanların karar ve davranışlarını objektif bir şekilde ele alıp inceler, değer yargıları içermez. Konular, bilimsel araçlar ve veriler çerçevesinde analiz edilir. Normatif iktisat ise, ekonominin daha iyi nasıl olacağını araştırmakta olup değer yargılarını içeren sübjektif bir yaklaşım sergiler. Burada daha çok iktisat politikaları şekillenmektedir. Hangi politikaların ne şekilde değiştirilmesi halinde,

16 4 Eğitim Ekonomisi ve Planlaması nasıl bir sonuca varılacağı öngörüleri ifade edilmektedir. Örneğin aynı ekonomik amaca ulaşmak üzere farklı siyasal partiler farklı politikalar önerirler. İşte bu politikaların her biri, ait oldukları siyasal partilerin benimsedikleri değer yargılarını da içerdiklerinden farklılıklar gösterir. Kıtlık Sorunu ve Ekonomi Ekonomi biliminin temelini kıtlık sorunu oluşturmaktadır. Kıtlık, günlük kullanımda ifade edilen kıtlığa konu olan mal ve hizmetlerin piyasada bulunmamasının ötesinde, farklı bir anlam taşır. Ekonomistler, kıtlık kavramı ile toplumu oluşturan bütün bireylerin ihtiyaçlarını aynı anda karşılayacak kadar kaynak bulunmamasını ifade ederler. Dolayısıyla insan ihtiyaçları karşısında her zaman daha az bulunan kaynakların kullanım alternatifleri oluşmaktadır. O halde, ancak bir bedel ödenerek elde edilebilen mal ve hizmetler, kıt olarak tanımlanmakta ve bunlara ekonomik mal ve hizmet adı verilmektedir. Otomobil, süt, ayakkabı ve benzeri ürünler bu türdendir. Hava, güneş ışığı gibi doğada bol miktarda bulunan kaynaklar ise bir bedel ödenmeden kullanılan mal ve hizmetler olup serbest mal olarak tanımlanır. İnsanlar, ancak ihtiyaçlarının bir kısmını karşılayabileceklerinden eldeki sınırlı kaynakların faydalarını maksimize eden ihtiyaçları için kullanmayı yeğlerler. İşte ekonomi bilimi bu noktada devreye girer. Sınırsız ihtiyaçlar ile sınırlı kaynaklar arasında oluşan bu dengesizlik, ekonomi biliminin var olmasına neden olmuştur. Kıt kaynakların var olduğu bir dünyada her birey mevcut kaynaklarından en yüksek verimi almak için bir arayışa girer. Bu arayış, kaynakların alternatif kullanım alanlarını belirlemeyi sağlar. Bu da alternatifler arasında seçim veya tercih yapma gereğini ortaya çıkarır. Alternatif Maliyet İhtiyaçların sınırsız, kaynakların ise sınırlı olması, insanları değişik alternatifler arasından seçim yapmaya zorlar. Örneğin, cebinde bir miktar harçlığı bulunan bir öğrenci, sinemaya gitme, kitap satın alma, bir dersin notlarını fotokopiden satın alma veya bir müzeyi gezme gibi pek çok alternatif oluşturabilir. Sınırlı olan harçlığı ile bu seçeneklerden sadece birini gerçekleştirebileceğini varsayalım. Bu durumda yapılması gereken iş, bu seçenekleri en çok istenenden en az istenene doğru sıralamaktır. Oluşan sıralamanın yukarıdaki sıralama ile aynı olduğu düşünüldüğünde öğrenci sinemaya gitmeyi tercih etmekte olup bunun alternatifi ya da fırsat maliyeti ise kitap almaktan vazgeçmesidir. Çünkü bir tercih sıralamasında her zaman ikinci sırada bulunan, birinci tercihin alternatifidir. Görüldüğü üzere seçilen veya tercih edilen alternatifin maliyeti, seçiminden vazgeçilen alternatiftir. Seçim konusu, tüketim, üretim ya da yatırım gibi çok değişik eylemler olabilir.

17 Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 5 Üretim Faktörleri Bir mal veya hizmetin üretiminin gerçekleşmesi için bazı girdilerin (kaynakların) kullanılması gereklidir. Bunlara ekenomide üretim faktörleri denir. Klasik açıdan söz konusu kaynaklar, dört sınıfa ayrılmakta olup bunlar, işgücü veya emek (beşeri kaynaklar), sermaye, toprak (doğal kaynaklar) ve müteşebbis (girişim) olarak bilinir. Örneğin, bir otomobil üretilmek istendiğinde bunun için çeşitli hammadde ve materyaller gereklidir. Bu hammadde ve materyalleri tasarlamak ve otomobil modelini çizmek, parçaları bir araya getirerek montajını yapmak için işgücüne, teknisyenlere ve mühendislere ihtiyaç vardır. Bu işlemlerin yapılmasında bazı alet ve ekipmanlara gereksinim olacağı gibi bu işlemlerin yapılacağı bir yer, bina ya da mekâna gerek vardır. Nihayet bütün bunları organize edecek, üretimin başlaması ve üretim sırasında ortaya çıkacak ihtiyaçları gidermek için, risk alacak birine ihtiyaç olduğu kaçınılmazdır. Bunlar, aşağıda sırası ile ele alınmıştır. İşgücü Otomobilin üretim sürecinde yer alan mühendisler, teknisyenler ve işçiler, genellikle işgücü olarak ifade edilir. İşgücü, mal ve hizmet üretiminde kullanılan insan kaynağıdır. Temel besin maddelerinin üretiminden otomobilin üretimine, bilimsel bilginin üretiminden uzay araçlarının yapımına kadar akla gelen, gözün gördüğü her ürün ve hizmette insan kaynağının yani işgücünün katkısı vardır. Üretim sürecinde, üretimi yapılan mal veya hizmetin niteliğine göre işgücü değişik isimler alır: Yönetici, sekreter, üretim sorumlusu, muhasebeci ve işçi gibi. İster vasıflı, ister vasıfsız olsun üretime katılan her türlü beşeri kaynağa emek veya işgücü denir. İşgücünün niteliğine bağlı olarak beşeri sermaye, entelektüel sermaye olarak farklı nitelemeler de yapılır. Bu ayırıma daha sonra tekrar değinilecektir. Sermaye Otomobilin üretimi için çalışanlar çok farklı nitelikleri olan alet, ekipman, diğer üretilmiş makineler, sistemler, özel bazı yapılar, binalar, fabrikalar ve atölyeleri kullanırlar ve bütün bunlar sermaye olarak adlandırılır. Burada önemli olan husus, sermaye diye nitelendirilen üretim faktörünün insan yapısı ve sonradan üretilmiş olmasıdır. Sermaye, insanlar tarafından üretilmiş üretim araçlarının genel adıdır. Sermaye, insan emeğinin üretim gücünü artırır. Sermayenin, günlük kullanımda farklı anlamları da vardır. Finansal piyasalarda kullanıldığında sermayenin anlamı servet ile eşanlamlıdır. Gerçek sermaye veya iktisat bilimi açısından ifade edildiğinde, tesis, bina, yapı ve aletler birer sermaye olarak kabul edilir ve bir üretim faktörü olarak üretimin gerçekleşmesinde rol alır.

18 6 Eğitim Ekonomisi ve Planlaması Toprak Bir otomobilin ya da herhangi bir ürünün üretiminde üçüncü bir üretim faktörü de topraktır. Örneğin plastik madde, cam, metal gibi pek çok ürünün üretimi için gerekli hammaddenin esası toprak olup bu hammaddeler topraktan elde edilmektedir. Dolayısıyla bu maddelerin varlığı da bir otomobilin yapımı için gereklidir. Toprak ile sermaye arasında fark vardır. Sermaye, insan emeği ile üretilmiştir. Toprak veya doğal kaynaklar ise doğada hazır halde veya doğal koşullarda, insan emeği gerekmeksizin oluşmaktadır. İnsanlar üretimini yaparken de topraktan yararlanır. Toprak, işlenerek tarımsal ürünlerin üretilmesinde doğrudan üretim sürecinde aktif olarak yer alırken, otomobil üretiminde olduğu gibi, fabrikanın toprak üzerinde yer alması nedeniyle dolaylı kullanımı da söz konusudur. Doğal kaynaklar yeryüzünde homojen bir şekilde dağılmamıştır. Bazı ülkelerde yeraltı doğal kaynakları oldukça zengin iken, diğer ülkelerde farklı doğal kaynaklar söz konusudur. Bir ülkenin kalkınmasında doğal kaynakların zenginliği oldukça önemlidir, ancak tek başına yeterli değildir. Müteşebbis Otomobil üretiminin gerçekleştirilebilmesi, yukarıda ifade edilen üç üretim faktörünü bir araya getirerek üretimi organize eden, risk alan birinin, yani girişimcinin, varlığı ile ancak mümkün olabilir. Dolayısı ile girişimci ya da müteşebbis, kendine has özel yetenekleri olan bir beşeri kaynak, uzmanlaşmış bir işgücüdür. Ancak bunu işgücünden ayıran fark, diğer üç üretim faktörüne sahip olmasa dahi, bunları risk almak suretiyle bir araya getirip mal ve hizmet üretme amacı gütmesidir. Serbest piyasa ekonomisinin cari olduğu ülkelerde girişimcilerin rolü son derece önem arz etmektedir. Örneğin, lise diploması dahi olmayan Zorlu Holding yönetim kurulu başkanı Ahmet Nazif Zorlu, ticarete çarşaf satarak başlamış, risk almış, bugün geldiği noktada, Forbes Dergisi nin 2011 yılı milyarderler listesinde 1,8 milyar dolarlık net serveti ile dünyanın 692. zengini olarak yer almıştır. Risk almak, geleceğin belirsizliğine karşı meydan okumak olup herkesin göze alacağı bir özellik değildir. Bu nedenle girişimciler, dördüncü bir üretim faktörü olarak kabul görmektedir. Üretim İmkânları Eğrisi Kaynakların sınırlılığı, ihtiyaçların giderilmesinde değişik alternatifler ortaya koyduğu ve seçilen alternatifin de seçiminden vazgeçilen cinsinden bir maliyetinin olduğu yukarıda ifade edilmişti. Konuyu açıklamak üzere üretim imkânları eğrisi kullanılabilir. Üretim imkânları eğrisi, bir ekonomide mevcut üretim faktörleri ve teknoloji ile üretilebilecek mal ve hizmet miktarının sınırlarını gösteren bir eğridir. Bir ekonomide milyonlarca insan çalışmakta, yüz binlerce firma üretim yapmakta, milyonlarca çeşit mal ve hizmet üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu

19 Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 7 karmaşık ilişkileri daha anlaşılır kılmak üzere iktisatçılar belli varsayımlar geliştirirler. Varsayalım ki bir ülkede bütün üretim faktörleri (ülkenin kaynakları) kullanılarak sadece iki malın (televizyon ve otomobil) üretilmesi söz konusu olsun. Her iki malın üretimi için ekonomide mevcut tüm kaynaklar kullanılabilir. Örneğe göre, oluşan üretim imkânları eğrisi Şekil 1.1 de gösterilmiştir. Bu ekonomide bütün kaynakların sadece televizyon üretiminde kullanılması durumunda toplam televizyon üretimi adet olmaktadır. Bu durumda, otomobil üretimi sıfırdır. Eğer, tüm kaynaklar sadece otomobil üretimi için kullanılırsa otomobil üretimi 500 adet, televizyon üretimi ise sıfır olur. Bu iki uç nokta, üretimin teorik sınırlarını belirlemektedir. Eğer bütün kaynaklar yarı yarıya her iki ürünün üretimi için kullanılsa, adet televizyon ve 350 adet otomobil üretmek mümkün olur ki bu durum, Şekil 1.1 de A noktası ile temsil edilmektedir. D noktasındaki üretim alternatifi ise mümkün değildir. Çünkü mevcut kaynaklar bu noktadaki üretim alternatifine yetmemektedir. Bu ekonomide üretim imkânları eğrisi içindeki veya üzerindeki mal demetini üretmek mümkün iken eğri dışında kalan mal bileşimlerini üretmek mümkün değildir. Dolayısı ile üretim imkânları eğrisi, veri teknoloji ile bir ekonomideki üretim faktörlerinin kullanılması sonucu elde edilmesi, olası tüm mal ve hizmetlerin en üst sınırını temsil etmektedir. TV Miktarı 1,500 1,100 1,000 C A D 500 B Otomobil Miktarı Şekil 1.1: Üretim İmkânları Eğrisi

20 8 Eğitim Ekonomisi ve Planlaması Üretim imkânları eğrisi içindeki bir noktada, örneğin B noktasında, 500 televizyon ve 150 otomobil üretmek mümkün olmasına rağmen, bazı üretim faktörlerinin kullanılmadığı, örneğin yaygın işsizlik olması durumunda kaynaklar israf edilmekte, bu nedenle sınırlı olan kaynakların ekonomik etkinlik prensibine uygun kullanımının sağlanamadığı anlaşılmaktadır. O bakımdan, sınırlı olan kaynakların tamamının kullanılarak (tam kullanım) olası en yüksek üretimin elde edilmesine ekonomik etkinlik denilmekte ve üretim imkânları eğrisi üzerindeki bütün noktalar etkin üretimi sağlamaktadır. Etkin üretim düzeyinde, örneğin A noktasında, ürünlerden birinin üretim miktarını artırmak, ancak diğer ürünün üretim miktarının azaltılması ile mümkün olur. Bu da alternatif maliyet konusunu gündeme getirmektedir. İnsanlar, alternatifler arasında tercih yapmak durumundadır. Bu tercihlerin de bir bedeli söz konusudur. A noktasından C noktasına geçmekle 50 adet otomobil üretiminden vazgeçilerek 100 adet ilave televizyon üretimi gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla 100 adet televizyon üretiminin fırsat maliyeti 50 adet otomobil üretiminden vazgeçmektir. Bunun tersi de doğrudur. C noktasından A noktasına gelmekle, 50 adet ilave otomobil üretiminin alternatif maliyeti 100 adet televizyon üretiminden vazgeçmektir. İlave bir otomobilin alternatif maliyeti iki televizyon olmaktadır. Özetle, kaynakların kıt olması, insanları bu kaynakların değişik kullanım alanlarında tercih yapmaya mecbur bırakmakta ve her tercihin bir bedelinin olduğu bilinmektedir. İşbölümü ve Gönüllü Ticaret Kaynakların kıt olması nedeniyle her bir kaynağın (üretim faktörünün) olası en yüksek üretim düzeyini verecek şekilde kullanılması gerekmektedir. Bunun sonucu olarak da ekonomide ihtiyaç duyulan her mal ve hizmeti herkesin üretmesinden çok işbölümü yapılmasının gereği ortaya çıkmaktadır. Örneğin, profesyonel bir futbolcunun, diğer insanlar gibi pek çok ihtiyacı vardır. Bütün ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için gerekli olan mal ve hizmetleri kendisinin tek başına üretmesi düşünülemez. Kendisi, iyi futbol oynayarak elde ettiği gelirini kullanıp başkalarının ürettiği mal ve hizmetleri satın alarak ihtiyaçlarını daha ekonomik yoldan karşılayabilir. Dolayısıyla kendisi, uzmanlaşmış olduğu hizmetin (futbol oynama) karşılığında başkalarının ürettiği mal ve hizmetleri mübadele etmekte, bu ticaret karşılığında her iki taraf da daha kazançlı çıkabilmektedir. Ekonomideki her bireyin ihtiyacını gidermesi için gerekli bütün mal ve hizmetleri kendisinin üretmesi oldukça zor, hatta imkânsızdır. Her birey, kendi yetenek, bilgi donanımı ve kapasitesine bağlı olarak verimliliğinin en yüksek olduğu mal ve hizmetlerin üretimini üstlenerek diğer mal ve hizmetleri başkalarından mübadele etmektedir. Bu yolla kendisi uzmanlaşmakta, toplumda işbölümü gerçekleşmekte ve mübadele (karşılıklı değiş tokuş) ile toplumsal refah düzeyi yükselmektedir.

21 Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 9 Piyasa Mekanizması İnsanların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak üzere, bir toplumda çeşitli mal ve hizmetler üretilir. Bu mal ve hizmetlerin tüketimi veya kullanılması yoluyla da insanlar ihtiyaçlarını giderirler. Bu nedenle ekonomide en temel iki fonksiyon vardır. Biri olmadan diğeri anlamsızlaşmaktadır. Bunlar, üretim ve tüketim fonksiyonlarıdır. Tüketimi arzu edilmeyen bir mal veya hizmetin üretimi anlamsız olduğu gibi, üretimi yapılmayan bir malın tüketimi de mümkün değildir. Üretilen mal veya hizmetin alıcıya veya tüketiciye de ulaşması gerekir. İşte, bir mal veya hizmetin alıcı ve satıcılarının karşılaştıkları, mal veya hizmetin dolaşımının yapıldığı yere piyasa denilmektedir. Piyasa, genel bir kavram olup ticaretin yapıldığı, yani bir tarafta mal arz eden öte tarafta mal talep edenlerin bu arzularının gerçekleşmesi, bir piyasanın oluşumunu gösterir. Piyasa Yapıları Piyasaların yapıları farklı şekillerde olabilir. Rekabetçi piyasalar, tekel piyasası, oligopol, monopolcü rekabet piyasaları belli başlı iktisadi piyasa yapıları olarak bilinir. Bu piyasaları birbirlerinden farklı kılan pek çok değişken söz konusudur. Mal ve hizmeti üreten firma sayısı, tüketicilerin sayıları, bir mal veya hizmetin benzerlerinin ya da ikamesinin (alternatifinin) olup olmaması, yasal engeller, üretim teknolojisi, üretim maliyeti, piyasaya giriş çıkışların serbest olup olmaması gibi pek çok faktör vardır. Tablo 1.1 de piyasa türleri ve bunların arasındaki farklar özetlenmektedir. Tam rekabet piyasasında faaliyet gösteren firmaların ürettikleri ürünler homojendir. Bir firmanın ürettiği ürünü diğer firmaların ürettikleri ürünlerden ayırmak pek mümkün değildir. Örneğin buğday, mısır, süt gibi ürünlerin üreticileri farklı olmasına rağmen bunları birbirlerinden ayırmak ve hangi ürünün hangi firma tarafından üretildiğini anlamak oldukça güçtür. Bu piyasa yapısında ürün farklılaşması yoktur. Ayrıca, bu piyasada faaliyette bulunan çok sayıda firma yer almaktadır. Bunların her birinin pazar payı oldukça küçük olduğundan piyasa fiyatına etkileri yoktur. Bu nedenle de tüketiciler ve üreticiler fiyat kabul edicilerdir. Tam rekabetçi piyasa yapısının en uzağında monopol piyasası yer alır. Bu piyasa türünde ise endüstri sadece bir firmadan oluşmaktadır. Piyasaya giriş engelli olup üretilen ürünün yakın ikamesi yoktur. Bu iki piyasa türü arasında monopolcü rekabet piyasası, oligopol piyasası da yer almaktadır.

22 10 Eğitim Ekonomisi ve Planlaması Tablo 1.1: Piyasa Türleri Piyasa yapısı Satıcının piyasaya girişi engelli mi? Satıcı sayısı Alıcının piyasaya girişi engelli mi? Alıcı sayısı Ürünün Özelliği Tam rekabet Hayır Çok Hayır Çok Homojen Monopolcü rekabet Hayır Çok Hayır Çok Farklılaştırılmış Oligopol Evet Bir kaç Hayır Çok Benzer Oligopson Hayır Çok Evet Bir kaç Benzer Monopol Evet Tek Hayır Çok Aynı Monopson Hayır Çok Evet Tek Aynı Karar Birimleri İktisat bilimi, sosyal bir bilim olup insanların ve insan gruplarının davranışlarını da inceler. İnsanlar, bir taraftan üretici olarak mal ve hizmetler üretmekte, diğer taraftan üretilen mal ve hizmetlerin tüketicisi olarak başka bir kimliğe bürünmektedir. Bazı mal ve hizmetlerin üretilebilmesi için de devlet denen sosyal örgüte ihtiyaç duyulmaktadır. Dolayısıyla bir ekonomide genel olarak üç tip karar birimi vardır. Bunlar; hane halkı, firmalar ve devlettir. Ev halkı olarak bireyler, üretim faktörleri piyasasına emeğini, sahip oldukları sermayeyi ve toprağı arz ederler. Üretim için firmalar bunları üretim faktörleri piyasasından kiralayarak üretim yaparlar. Firmalar, üretilen mal ve hizmetleri hane halkının tüketimi için mal ve hizmetler piyasasında satışa sunarlar. Mal ve hizmet piyasasına alıcı olarak giren hane halkı ya da tüketiciler, alacağı mal ve hizmetler karşılığında harcama yaparlar. Bu harcamalar, firmalar için satmış oldukları ürünlerden elde ettikleri hâsılattır. Firmalar bu hâsılattan, kiraladıkları üretim faktörlerine ödeme yaparlar. Emeğin karşılığı olarak ücret, sermayenin karşılığı olarak faiz ve toprağın karşılığı olarak da rant ya da kira öderler. Dolayısıyla firmalar, üretim faktörü satın alır, mal ve hizmet üreterek satarlar. Hane halkları ise ihtiyaçlarını gidermek üzere üretilen mal ve hizmetleri satın alırlar. Şekil 1.2 ye dikkat edilirse ters yönde ilerleyen çift oklar söz konusudur. İç kısımdaki oklar reel ya da mal ve hizmet akımını göstermektedir. Dış kısımda yer alan oklar ise parasal değerlerin dolaşımını ifade etmektedir.

23 Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 11 Hâsılat Mal ve Hizmet Piyasaları Harcama Satılan Mal ve Hizmetler Alınan Mal ve Hizmetler Firmalar Hane Halkları Üretim için Girdiler Emek, Toprak, Sermaye Üretim Faktörleri Piyasaları Ücret, Rant, Faiz Gelir Şekil 1.2: Gelir-Harcama Döngüsü Bu döngüye üçüncü karar birimi olarak devlet de eklenebilir. Devlet ya da kamu sektörü, firmaların üretmede başarısız olduğu ya da üretemediği bazı mal ve hizmetleri üretmek üzere üretici veya hizmet sunucu olarak yer alır. Adalet hizmetleri, ulusal güvenlik hizmetleri, dış temsil hizmetleri gibi toplumsal hizmetlerin üretimini etkin olarak ancak devlet gerçekleştirebilmektedir. Dolaysıyla devlet bu hizmetlerin yerine getirilmesinde hane halklarının elde ettiği gelirler üzerinden ve firmaların kârlarından vergi adı altında zorunlu gelirler elde ederek hizmetlerin finansmanını karşılar. Talep Kavramı Talep, bir tüketicinin bir mal veya hizmeti gelir desteği ile satın alma isteğidir. Bir başka ifade ile talep, gelirle desteklenmiş istektir. Toplumda hemen herkes pek çok mal ve hizmete sahip olmak isteyebilir. Bu isteğin gerçekleşebilmesi, yeterince gelire sahip olmaya bağlıdır. Dolayısıyla, istenen mal ve hizmetlerin talebe dönüşebilmesi için gelirle desteklenmesi gerekir. Şüphesiz ki gelir, isteği talebe dönüştüren faktör olmakla birlikte, talep miktarını belirleyen bazı önemli değişkenler de vardır. Bunların en önemlisi, talebe konu olan mal veya hizmetin fiyatıdır. Bir malın fiyatı yükselirken o malın talep edilen miktarı azalmaktadır.

24 12 Eğitim Ekonomisi ve Planlaması Talep edilen miktar ile malın fiyatı arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Bu negatif ilişkiye iktisat biliminde temel talep yasası denir. Talep miktarını belirleyen faktörlerden biri de diğer mal ve hizmetlerin fiyatlarıdır. Aynı ihtiyacı giderme özelliklerine sahip olup fiyatı da aynı olan iki üründen birinin fiyatı yükseldiğinde fiyatı düşük olan veya değişmeyen ürüne olan talep artmış olur. İktisatta bu özelliklere sahip mallara ikame malları denir. Dolayısıyla ikame mallar durumunda talep edilen miktar ile öteki malın fiyatı arasında doğrusal ya da pozitif yönlü bir ilişki söz konusudur. Öte yandan tamamlayıcı mallar olarak tanımlanan ve iki ürünün aynı ihtiyacı gidermede birlikte kullanımlarını gerektiren malların talep edilen miktarı ile öteki malın fiyatı arasında negatif bir ilişki söz konusudur. Klasik bir örnekleme yapılırsa, benzin ile benzinle çalışan otomobilleri ele alabiliriz. Benzin fiyatının yükselmesi, benzinle çalışan otomobillerin talep miktarlarını azaltıcı yönde etkiler. Tüketicilerin gelir seviyesindeki artışlar, talep edilen miktarı artıracak olup iki değişken arasında doğrusal ilişkinin mevcudiyetini ifade eder. Bunun tek istisnası fakir malı ile ilgili olup talep edilen miktar ile negatif bir ilişkisi söz konusudur. Bir malın talep miktarını belirleyen diğer değişkenler, tercihler ve geleceğe ait beklentilerdir. Belirli bir mal veya hizmete olan kişisel taleplere bireysel talep denirken, söz konusu mal veya hizmet için tüm bireysel taleplerin toplamına piyasa talebi denir. Üreticiler için piyasa talebi oldukça önem arz eder. Talebin büyüklüğü ve sürekliliği dikkate alınarak üretim planlaması yapılır. Talep, bir ekonomideki tüketicilerin davranışlarını yansıtır. Talebin bazı mal ve hizmetler için azalması, öteki mal ve hizmetlerin taleplerinde artış olması halinde bu durum, tüketicilerin tercihlerindeki değişim olarak algılanır ve talebi artan mal ve hizmetlerin üretimi için o sektörlerde yatırımların artmasını sağlar. Dolayısıyla talep yapılarının ve talep değişimlerinin gerek firmalar ve gerekse politikacılar tarafından çok iyi algılanarak gerekli politika değişikliklerinin zamanında yapılması, toplumun refahını artırabilir. Arz Kavramı Arz, bir üreticinin (veya hizmet sunucunun) bir malı (ya da hizmeti) satmak isteğidir. Bu kısa tanım esasında bütünü yansıtmamakta ancak konuyu anlamak için iyi bir temel oluşturmaktadır. Yukarıda piyasa konusu işlenirken alıcı ve satıcılardan söz edildi. Talep, daima alıcıların davranışını belirlerken arz da satıcıların veya üreticilerin davranışlarını belirler. Arz, bir malın çeşitli fiyatları ile satılması düşünülen miktarları arasındaki ilişkiyi gösterir. Üreticilerin üretim yapabilmeleri

25 Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 13 için bir organizasyona ihtiyaçları vardır. Bu organizasyona iktisat biliminde firma denir. Bir firma, mal veya hizmet üretmek üzere kurulmuş bir işletmedir. Bir ekonomide belirli bir mal veya hizmeti üreten birden fazla firma söz konusu olabilir. Dolayısıyla tek firmanın üretimi o firmanın arzını gösterirken, aynı malı üreten tüm firmaların belirli fiyatlarda piyasaya sundukları üretimlerinin tamamına da piyasa arzı denir. Üreticiler, ürettikleri malın fiyatının yükselmesi durumunda üretim ve satış miktarını artırarak daha fazla hâsılat elde etmek isterler. Fiyatların azalması halinde üretim maliyetlerinde azalış olmaması durumunda üretimin azalması ve dolayısıyla satışa sunulan miktarın azalması kaçınılmazdır. Tüketiciler, daima faydalarının veya refah seviyelerinin yükselip yükselmemesine göre talep miktarlarını değiştirirken üreticiler de kâr amacı güderler. Kârlarını artırmak için üretilen malın maliyeti ile satış fiyatı arasındaki farkın büyümesine bağlı olarak üretim ve satış hacmini değiştirirler. Dolayısıyla üreticiler satış miktarını veya arzı belirlerken şu değişkenlere dikkat ederler: Malın fiyatı, üretim faktörlerinin ya da girdilerin fiyatları, teknoloji, geleceğe dair beklentiler ve endüstrideki üretici firma sayısı. Arz edilen miktar ile malın kendi fiyatı arasında doğrusal bir ilişki vardır. Buna temel arz kanunu da denir. Malın piyasa fiyatı yükseldiğinde artan fiyattan üreticiler daha fazla mal satmak isterler. Çünkü bu durumda diğer şeyler sabitken firmanın kârı artar. Firmaların yegâne var oluş amaçları, kârı maksimum düzeye çıkarmaktır. Girdi fiyatları ile arz edilen miktar arasında ise ters yönlü bir ilişki söz konusudur. Çünkü girdi fiyatlarının yükselmesi, üretimin maliyetini artırır. Malın fiyatının değişmediği varsayımı altında kârlılık azalmaktadır. Bu nedenle girdi fiyatları yükseldiğinde üretim hacminin daralması söz konusu olmaktadır. Firmanın sahip olduğu üretim teknolojisi ile üretim miktarı arasında da bir ilişki söz konusudur. Yeni teknolojilerin gelişmesi ile birlikte daha az zamanda daha fazla üretim yapılabilmektedir. Gelişen yeni teknolojiler, daha az maliyetli olabilir. Bütün bunlar üretimin artmasına neden olur. Dolayısıyla teknoloji ile arz arasında olumlu bir ilişki söz konusudur. Geleceğe ait beklentiler de arz edilen miktarı belirleyen faktörlerden biridir. Üretilmekte olan bir ürünün fiyatının gelecekte yükseleceği tahmin ediliyorsa, piyasaya arz edilen miktar azaltılıp gelecekte daha yüksek bir fiyattan satılarak daha fazla kâr elde edilebilir. Girdi fiyatlarının gelecekte artacağı, ancak malın piyasa fiyatının değişmeyeceği beklentisi varsa, daha fazla mal üretilerek yine kâr miktarı artırılabilir. Dolayısı ile geleceğe ait beklentilere bağlı olarak üretim ve satış hacmi belirlenebilir.

26 14 Eğitim Ekonomisi ve Planlaması Bir malın üretilen miktarı ile o malı üreten firma sayısı da dikkate alınması gereken ayrı bir konudur. Firma sayısı arttıkça rekabet de artacaktır. Dolayısı ile firma sayısının artması, üretim hacminin belirlenmesinde etki eden faktörlerden birini oluşturmaktadır. Piyasa Dengesi Bir malın piyasa talep fonksiyonu ile piyasa arz fonksiyonu tanımlandığına göre, bu iki fonksiyon kullanılarak piyasa denge üretim miktarı ile fiyat belirlenebilir. Bu durum, bir örnekle aşağıda ele alınmaktadır. Bir mala olan talep ve arz şedüllerinin aşağıdaki tablodaki gibi olduğunu varsayalım. Tablo 1.2: Arz ve Talep Şedülü Fiyat (TL) Talep edilen miktar Arz edilen miktar Tablodan anlaşılacağı üzere malın bedelsiz olması halinde tüketiciler en fazla 100 birim talep ederken üreticilerin üretim miktarı sıfırdır. Çünkü üretim yapılabilmesi için kaynakların kullanımına, dolayısı ile bir bedel ödemeye ihtiyaç vardır. Fiyat yükseldikçe üretim (arz edilen miktar) artarken talep edilen miktar da azalmaktadır. Bu durumda piyasa dengesi aşağıdaki Şekil 1.3 ile gösterilebilir.

27 Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 15 P 10 Arz 5 Talep 0 50 Şekil 1.3: Piyasa Dengesi Q Şekilden kolaylıkla anlaşılabileceği gibi, satın alınmak istenen mal miktarı ile satılmak istenen mal miktarı sadece fiyatın 5 TL olması halinde birbirlerine eşit olmaktadır. Dolayısı ile piyasa fiyatı 5 TL olup piyasa denge üretim, satış ve talep miktarı, 50 birim olarak ortaya çıkmaktadır. Fiyatın 5 TL den yüksek olması, örneğin 8 TL olması durumunda, talep edilen miktar arz edilen miktardan az olacaktır. Bu fiyat düzeyinde talep edilen miktar sadece 20 birim iken arz edilen miktar 80 birimdir. Yüksek fiyattan satıcılar daha fazla satış yaparak yüksek kâr elde etmek isterler. Ancak yüksek fiyat tüketiciler için tüketimin kısılmasını gerektirir. Bu nedenle piyasa dengesi oluşmaz. Piyasada arz fazlası olduğundan (ya da ürün bolluğundan) fiyatın düşmesi beklenir. Fiyat düştükçe talep edilen miktar giderek artarken arz edilen miktar da giderek azalır. Sonuçta denge satış miktarı fiyatın 5 TL olduğu 50 birim de gerçekleşir. Öte tarafta, bu ürün fiyatının 3 TL olduğunu varsayalım. Bu durumda ürün yeterince ucuz olduğundan talep edilen miktar arz edilen miktardan fazladır. Tüketicilerin talebini karşılayacak miktarda mal piyasaya sürülmediğinden dolayı kıtlık ya da talep fazlalığı söz konusudur. Bu fiyat düzeyinde talep edilen miktar 70 birim, arz edilen miktar 30 birim olup 40 birimlik kıtlık ya da karşılanamayan talep fazlası vardır. Bu nedenle, tüketicilerin ihtiyaçlarını giderebilmek için bu malı satın almaları gerektiğinden malın fiyatını yükseltmeleri gerekir. Fiyatın giderek yükselmesi durumunda talep edilen miktar giderek azalırken arz edilen miktar