Gıdalarda Dioksin Kontaminasyonu ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri

Transkript

1 Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 12, No: 2, 2009 (9-15) Electronic Journal of Food Technologies Vol: 12, No: 2, 2009 (9-15) TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR e-issn: Derleme (Review) Duygu Arıkan 1, Hasan Yetim 2, Osman Sağdıç 3, Zülal Kesmen 4 Erciyes Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, Kayseri/TÜRKİYE duyguarkan85@hotmail.com, hyetim@erciyes.edu.tr, osagdic@erciyes.edu.tr, zkesmen@erciyes.edu.tr Özet Dioksin ve benzeri bileşikler hemen her yerde bulunabilen insan ve hayvan sağlığını tehdit eden toksik çevre kirleticileridir. En çok bilinen dioksinler poliklorlu-ρ-dioksinler (PCDD), poliklorludibenzofuranlar (PCDF) ve poliklorlubifeniller (PCB) dir. Dioksinler suda az çözünmeleri ve lipofilik olmaları nedeniyle gıdalarda birikebilir ve çok uzun bir süre kararlı durumda bulunabilirler. Bitkisel gıdalarda oldukça düşük miktarlarda bulunan dioksinler daha çok et ve ürünleri, süt ve ürünleri ile deniz ürünleri gibi hayvansal gıdalarda bulunmaktadırlar. Dolayısıyla insanlar dioksine daha çok besin zinciriyle maruz kalmaktadırlar. Dioksine maruz kalan insanlarda başta kanser olmak üzere kloroakne, wasting sendromu, kusurlu böbrek gelişimi gibi doğuma ait bozukluklar ile immunotoksisite, nörotoksisite, kardiyotoksisite, üreme bozuklukları, çocuklarda gelişim bozukluğu, yüksek tansiyon ve astım gibi birçok olumsuz etkiler gözlenmektedir. Sonuç olarak, insan sağlığı ve gıda güvenliği açısından dioksin kontaminasyonunun önlenmesi veya en aza indirgenmesi çok büyük önem taşımaktadır. Anahtar Kelimeler: Dioksinler, gıdalar, insan sağlığı. Dioxin Contamination in Foods and Their Effects on Human Health Abstract Dioxin and dioxin-like compounds are ubiquitious chemical in the planet and these compounds are toxic environmental pollutants threatening human and animal health. The well known dioxins are polychlorinatedρ-dioxins (PCDD), polychlorinateddibenzofurans (PCDF) and polychlorinatedbiphenils (PCB). Dioxins are lipophilic chemicals therefore, they accumulate in fatty tissues and usually stabile in foods for a long periods. Dioxins are mostly present in some animal foods like meat and meat products, milk and milk products and seafoods. Since the dioxins are quite low in vegetable foods, people are usually exposed to dioxins through animal foods. The humans exposed to dioxins, may subject to many negative impacts; like all types of cancers, chloroacne, wasting syndrome, defective kidney formation, immunotoxicity, neurotoxicity, cardiotoxicity, breeding defects, growing defects in children, hypertension and asthma. In conclusion, it can be stated that it is significant to prevent dioxin contamination in foods to protect human health. Keywords : Dioxins, foods, human health. Bu makaleye atıf yapmak için Arıkan, D., Yetim, H., Sağdıç, O., Kesmen, Z. Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi 2009, 12(2) 9-15 How to cite this article Arıkan, D., Yetim, H., Sağdıç, O., Kesmen, Z., Dioxin Contamination in Foods and Their Effects on Human Health Electronic Journal of Food Technologies, 2009, 12(2) 9-15

2 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2009 (2) GİRİŞ Poliklorludibenzo-para-dioksinler (PCDD), poliklorludibenzofuranlar (PCDF) ve poliklorlubifeniller (PCB) dioksin ve dioksin benzeri maddeler olarak adlandırılmaktadırlar. Dioksinler, hidrofobik özeliğe sahip, yıkımları zor ve doğada kararlı durumda bulunabilen çevresel kirleticilerdir [1]. Atmosferik taşınım araçlarıyla kaynaktan çok uzak mesafelere bile ulaşabilen bu bileşikler, lipofilik ve stabil bileşikler olmaları nedeniyle gıdalarda birikerek çevre ve insan sağlığı açısından büyük bir tehlike oluşturmaktadırlar [2; 3]. PCDD/F 2 benzen halkası içeren klorlu aromatik bileşiklerdir ve benzen halkaları 2 oksijen köprüsüyle birbirine bağlanmaktadırlar (Şekil 1). Atmosferik koşullar altında dioksinler katı halde bulunurlar. Şekil 1. Tetraklorodibenzo-para-dioksinin kimyasal yapısı Doğada 210 farklı PCDD/F (75 PCDD, 135 PCDF) bileşiği bulunmakta ve bu bileşiklerden 17 tanesi en fazla toksik etkisi olan dioksinlerdir. Bu toksik bileşikler, 4 ya da daha fazla klor atomu içeren dioksin türevleridir. Bu bileşikler arasında tetra (TCDD, TCDF ya da D4, F4), penta (PCDD, PCDF ya da D5, F), hexa (HxCDD, HxCDF ya da D6, F6 ), hepta (HPCDD, HPCDF ya da D, F7 ) ve octa (OCDD, OCDF ya da D8, F8) dioksinler bulunmaktadır [2]. Bu bileşiklerden en fazla toksik etkiye sahip olanı 2,3,7,8- TCDD dir ve bu bileşik dioksinlerin toksisite çalışmalarında standart olarak kullanılmaktadır [1]. Dioksin benzeri bileşiklerden PCB ler toksisite yönünden ise PCDD/F lere benzemektedir [4]. 2. DİOKSİN KAYNAKLARI Termal endüstriyel proseslerde, 180 C ve üzerindeki sıcaklıklarda yanma işlemi sırasında klor ve karbon interaksiyonu sonucu PCDD/F ler oluşmaktadır [2]. 400 C ye kadar olan sıcaklıklarda meydana gelen yanma proseslerinde PCDD miktarı artarken, C deki sıcaklıklarda çok kısa bir zaman dilimi içerisinde PCDD nin büyük bir bölümü parçalanmaktadır [5]. Bilinen PCDD/F üretim kaynakları şunlardır; 1. Elektrik üretimi ve ısınma, 2. Motorlu taşıtlar, 3. Sigara dumanı, 4. Orman yangınları, volkanik patlama gibi doğa olayları, 5. Hayvan yemleri, 6. Kimyasal madde üretimi (pestisit, PVC ve kozmetik sanayi vb.), 7. Deri, tekstil ve kağıt endüstrisi, 8. Kontrolsüz yanma prosesleri (genel ve tıbbi atıkların yakılması, biyomas yakılması vb.), 9. Kireç, asfalt, çimento üretimi, 10. Demirli ve demirsiz metal üretimi, 11. Depolama ve biriktirme (atık yağların birikimi, çamurların arıtımı vb.). 10

3 Arıkan, D., Yetim, H., Sağdıç, O., Kesmen, Z. Teknolojik Araştırmalar: GTED 2009 (2) 9-15 PCDD/F üretiminde yanma proseslerinden sonra en önemli ikinci kaynak herbisid 2,4- diklorofenoksiasetikasit dir. 2,4,5-T olarak bilinen kimyasal ve Agent Orange (portakal herbisidi) da 2,3,7,8-tetraklorodibenzodioksin içermektedir [2]. Ayrıca fungisid, insektisid ve bakterisidlerin üretimi sırasında da dioksin oluştuğu bilinmektedir [5]. Fungusit ve insektisit içeren uygulamalarda özellikle bakırın varlığında ve yüksek sıcaklıkta oluşan PCDD/F miktarının çok daha yüksek olduğu belirlenmiştir [6]. Bunlardan başka, kağıt üretimi sırasında da önemli miktarda dioksin oluşabilmektedir. Kağıt üretiminde hammadde olarak kullanılan tomrukların, muhafaza için klorofenollerle muamelesi ve yine kağıt üretiminde ağartma aşamasında klorlama işlemi sonucunda dioksin üretimi gerçekleşmektedir. Sonuçta oluşan dioksin sıvı atıklarla fabrika dışına taşınmakta ve böylece çeşitli yollarla insan sağlığını tehdit etmektedir. Çeşitli ihtiyaçlarımızı karşılamak amacıyla sıklıkla kullandığımız farmasötik materyallerde (örneğin tıp, diş hekimliği ve kozmetik ürünlerinde) ppm düzeyinde 2,3,7,8- TCDD ve izomerleri bulunabilmektedir [5]. Ağaçlarda bulunan az miktardaki klorun orman yangınları sırasında dioksin oluşumuna neden olduğu bildirilmektedir. Yapılan bir araştırmaya göre ise kurşunlu yakıt kullanan araçların egzoz gazlarında kilometre başına ng 2,3,7,8-TCDD oluştuğu saptanmıştır [5]. Son zamanlarda çokça gündeme gelen ve hayatımıza kolaylıklar sağlayan bazı materyallerin de dioksin içerdikleri iddia edilmektedir. Örneğin, kullanılıp atılan plastik bardak ve tabaklar, pet şişeler, köpük malzemeler, klorla ağartma işleminden geçen tuvalet kağıtları, kağıt mendiller, süt veya meyve suyu kartonları ile yine tek kullanımlık çocuk bezleri ve peçeteler bu materyaller arasında sayılmaktadır. Plastik materyallerde C sıcaklıktaki içecekler, ısı etkisiyle dioksini çözerek gıdaya migrasyonuna sebep olabilmektedir. Yine aynı yolla plastik kaplardaki gıdaların mikrodalga fırınlarda ısıtılması sonucunda bu gıdalara dioksin bulaşabilmektedir. Pet şişelerde satılan suların güneş altında uzun süre bekletilmesi sonucunda da sıcaklığın etkisiyle dioksinlerin suya geçtiği bildirilmektedir. Köpük malzemeler ise ısıya daha dayanıklı olmalarına karşın 100 C sıcaklıktaki gıdalar bu polimerin de çözünmesini sağlayabilmektedir [7]. 3. GIDALARDA DİOKSİN Dioksinler, hava yoluyla taşınarak su, toprak ve bitkilerde katı ya da gaz fazında depolanmakta; özellikle hayvansal dokularda ve toprakta daha yoğun bir şekilde birikmektedirler [1; 2]. Dioksinlerin hayvan vücudundaki birikimi; hayvanların daha çok kontamine olmuş bitkileri tüketmeleri yoluyla gerçekleşmektedir [2]. Suya bulaşan dioksinin en büyük kaynağı düzenli depolamadır ve toplam emisyonun %75 ini oluşturmaktadır. Ayrıca atık suların deşarjı ve erozyon ile de suya dioksin geçişi gerçekleşmektedir [2]. Amerika Çevre Koruma Ajansı (US EPA) içme suyunda günlük tolere edilebilir maksimum TCDD miktarını 10 pg TEQ (Toplam Dioksin Toksik Eşdeğeri) olarak belirlemiştir [8]. Dioksin çoğunlukla insan vücuduna et, süt ve balık ürünlerinin tüketimiyle alınmaktadır [9]. Günde 30 g süt ürünü tüketildiğinde vücuda yaklaşık 6 pg düzeyinde 2,3,7,8-TCDD alımı söz konusu olmaktadır. Balıkların TCDD'yi memelilere göre çok daha yavaş metabolize etmeleri nedeniyle deniz ürünlerinde daha fazla oranda dioksin birikimi olmaktadır. Tavuk, sığır ve domuz ürünlerinde yapılan çalışmalar, tavuklara ait örneklerin diğer türlere göre daha çok dioksin içerdiğini ve bunu domuz ve sığır örneklerinin izlediğini göstermiştir. Ayrıca tavuk örneklerinin dioksin izomerlerinden HxCDD'yi daha yüksek oranda içerdiği tespit edilmiştir [3]. Ülkemizde Kocaeli yöresinde yapılan bir çalışmada da Kocaeli'deki atık yakma tesisi çevresinde beslenen hayvanların yumurta ve sütlerinde oldukça yüksek miktarlarda dioksin olduğu tespit edilmiştir [10]. 11

4 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2009 (2) 9-15 Bitkisel kaynaklı gıdalar, çeşitli tarım ilaçlarının uygulanmasıyla, havadaki dioksin parçacıklarının bitki üzerinde birikmesiyle ve toprak vasıtasıyla PCDD ile kontaminasyona uğramaktadır. Dioksin genellikle yaprağı saran mumsu tabakada birikir ve suyla yıkandığında kolaylıkla yapraktan uzaklaştırılamaz. Yapılan bir çalışma sonucunda patates, havuç, soğan ve mantar gibi bitkilerin toprak ve suda bulunan PCDD leri bünyelerine alarak depoladıkları tespit edilmiştir [5]. Dioksin benzeri PCB lerin bitkilerde biyobirikimi üzerine yapılan bir çalışmaya göre ise, bitkilerde PCB biyobirikiminin türler arasında farklılık gösterdiği ve bitkilerin yaprak yüzey alanı, gözenek yoğunluğu ve kutikulanın kimyasal kompozisyonu gibi özelliklerine bağlı olarak değiştiği ortaya konulmuştur [11]. Emzirilen çocuklar da yine anne sütü vasıtasıyla dioksine maruz kalabilmektedirler [9]. Almanya da yapılan bir araştırmaya göre anne sütünde bulunan PCDD miktarı, inek sütünden çok daha fazla oranda bulunmuştur [5] yılında Avrupa Birliğine üye ülkelerde yapılan bir çalışma sonucunda bazı gıda gruplarındaki dioksin miktarının minimum ve maksimum değerleri belirlenmiştir (Tablo 1) [2]. Yine İngiltere de belirli gıdalardaki dioksin konsantrasyonunun yıllara göre dağılımı belirtilmiştir (Tablo 2) [12]. Tablo 1. Avrupa Birliğine üye ülkelerdeki bazı gıda gruplarında ölçülen PCDD/F konsantrasyonu (pg I-TEQ/g yağ) Süt Süt ürünleri Et ve et ürünleri Kümes hayvanları Balık Yumurta Yağ Ekmek - Tahıl Meyve -sebze Minimum Maksimum Tablo 2. İngiltere de bazı gıda gruplarında belirlenen PCDD/F ve PCB kimyasallarının konsantrasyonları (pg I-TEQ/g yağ) Gıda Grupları PCDD/F PCB Toplam PCDD/F PCB Toplam PCDD/F PCB Toplam Kırmızı Et Kümes Hayvanları Eti Süt Yumurta Balık Tabloda yıllara göre dioksinlerin konsantrasyonunda azalma görülmektedir. Bunun sebebi, toplumun bu konuda bilinçlenmesi sonucu dioksin üretiminin azaltılmasına yönelik yasal kanunların çıkarılması ve bu kanunların yaptırımının olmasıdır. 12

5 Arıkan, D., Yetim, H., Sağdıç, O., Kesmen, Z. Teknolojik Araştırmalar: GTED 2009 (2) DİOKSİNLERİN TOKSİSİTESİ ve İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ Dioksin türevlerinin toksisiteleri 2,3,7,8 tetraklorodibenzo-p-dioksin e göre belirlenmekte ve her bir bileşiğe bir toksisite denklik faktörü (Toxicity Equivalence Factor, TEF) verilmektedir. En toksik dioksin olan TCDD nin TEF değeri 1 dir. PCB lerin TEF değeri ise 0.1 civarındadır. Saf TCDD karışımının toksisitesi ise Toplam Dioksin Toksik Eşdeğeri (TEQ) olarak ifade edilmektedir [9]. Dioksin zehirlenmelerinin %90 ının besinler yoluyla olduğu belirtilmektedir. İnsanlar, dioksin ile kontamine olmuş hayvansal ve bitkisel gıdaları tüketmeleri sonucu bu bileşiklere maruz kalmaktadırlar [1]. Bitkisel gıdalarda dioksin miktarının çok az olması nedeniyle bu bileşikler daha çok et, balık, süt ve süt ürünleri gibi hayvansal gıdaların tüketilmesi ile vücuda alınmaktadır [13]. PCDD ve PCDF lerin solunum ve deri yoluyla alımı ise çok az miktarda olmaktadır [2]. Dioksinlerin tolere edilebilir günlük alım miktarı WHO tarafından 1-4 pg TEQ/kg olarak belirlenmiştir [14]. Daha önce de ifade edildiği gibi dioksinler, insan ve hayvanların yağ dokularında depolanmakta, laktasyon, stres ve açlık sonucunda kana geçerek zehirli etkilerini uzun süre devam ettirebilmektedirler. Hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalarda, çok düşük miktarlardaki dioksinlerin bile oldukça toksik etki gösterdikleri tespit edilmiştir. En toksik dioksin olarak rapor edilen 2,3,7,8-tetraklorodibenzo-p-dioksin, hücre stoplazmasında reseptör proteinlere bağlanarak kompleks oluşturmakta ve sonuçta oluşan bu kompleks çekirdekte DNA ya bağlanarak protein sentezinin durmasına sebep olmaktadır [2]. Ayrıca Çiftçi (2008) dioksinlerin DNA mutasyonuna sebep olan aril hidrokarbon (Arh) reseptörlerini aktive ederek insanlarda kanser gibi birçok olumsuz etkilere neden olduğunu belirtmektedir [1]. Dioksin ve benzeri bileşiklere maruz kalınması sonucu oluşan yan etkilerin başında; kanser (özellikle sindirim, karaciğer ve göğüs kanserleri), gelişme bozuklukları, wasting sendromu, lenfoid ve gonadal atrofi, kloroakne, hepatotoksisite, damak yarığı, kusurlu böbrek oluşumu gibi doğuma ait bozukluklar ile immunotoksisite, nörotoksisite ve kardiyotoksisite, mide bulantısı, solunum güçlüğü, üreme bozuklukları, doğuştan gelen özürlülük, çocuklarda gelişim bozukluğu, yüksek tansiyon ve astımın geldiği belirlenmiştir [1; 2; 5; 9]. Japonya da yapılan bir çalışmada dioksine maruz kalmış bebeklerde zeka geriliği ve 8 yaşındaki çocuklarda da kavrama yeteneklerinde gerileme olduğu ortaya çıkmıştır [15]. PCDD/F nin brom-klorlu analoglarından bazılarının in vivo ve in vitro çalışmalarında ise, dioksinin bu türevlerinin sitokrom P450 enzim aktivitesini kodlayan geni indükleyerek vücutta serbest radikallerin oluşumuna neden olduğu belirlenmiştir [16]. Laboratuar hayvanları ile yapılan çalışmalarda, TCDD nin toksisitesi cinsiyete göre de farklılık göstermektedir. Çalışmaya göre TCDD nin gösterdiği toksik etki, erkek farelerde daha azdır [17]. 5. DİOKSİNDEN KORUNMAK İÇİN YAPILAN BAZI ARAŞTIRMA SONUÇLARI Gıdalarda dioksin birikiminin engellenmesi veya uzaklaştırılması amacıyla birçok araştırma yapılmıştır. Bu amaçla yapılan bir çalışmada dioksine maruz kalan fareler 10 gün boyunca astım ilacı olarak bilinen clenbuterol katkılı gıdalarla beslendiğinde yağ dokusunda bulunan toplam dioksin miktarında %30 oranında bir azalma tespit edilmiştir. Yapılan diğer bir çalışmada ise, %10 seviyesinde diyetsel lif katkılı gıdalarla beslenen fare ve sıçanlarda, dioksinin vücuttan atılım oranının daha yüksek olduğu(pcdd/f için % ) tespit edilmiştir [18]. Yine bir başka araştırma sonucuna göre, kızartılmış balıklarda TCDD konsantrasyonunun yüksek oranda azaldığı tespit edilmiştir [12]. Aynı şekilde hamburger, yayın balığı ve domuz pastırmasının ızgarada ve tavada pişirildiğinde dioksin miktarında önemli oranda azalma olduğu bulunmuş ve hamburgerdeki 13

6 Teknolojik Araştırmalar: GTED 2009 (2) 9-15 dioksin miktarının %30-50 ye kadar düştüğü gözlenmiştir. Dioksin oranındaki bu düşüşün, pişme sırasında yağın ortalama %42-48 oranındaki kaybıyla ilişkili olduğu bildirilmektedir [18]. Dioksin miktarını azaltmak amacıyla yapılan başka bir çalışmada ise, balıkların derisi soyulduğunda TCDD miktarında azalma meydana geldiği tespit edilmiştir [18]. Hamel ve ark. (1986) ise Phanerochaete chrysosporium küf mantarlarının, ligninaz ve ekstraselüler hemoprotein olan peroksidazlar vasıtasıyla klorlu fenoller, bifeniller ve dibenzo-ρ-dioksinler gibi aromatik bileşikleri oksitleyerek parçaladıkları bildirmişlerdir [19]. 6. SONUÇ Son yıllarda gelişen endüstriyle birlikte çevreye yayılan dioksin ve benzeri bileşiklerin miktarında önemli düzeyde artış meydana geldiği görülmektedir. Bunun sonucu olarak da, dioksin ve benzeri bileşiklerin insan sağlığı için önemli bir tehdit oluşturacağı düşünülmekte ve yapılan araştırmalar neticesinde insanlar bu konu üzerinde daha da bilinçlenmektedirler. İnsan sağlığını korumak ve çevreye verilecek zararı en aza indirmek için bu bileşiklerin oluşumunun önlenmesi veya uygun teknolojiler kullanılarak, bu kirletici maddelerin çevreye salınmadan önce mutlaka giderilmesi ve besin zincirine girmesine engel olunması gerekmektedir. Son yıllarda bu yönde somut adımlar atılmaya başlanmış ve sağlığı konularında uluslararası kuruluşlarca gerekli yasal düzenlemeler getirilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dioksin ve benzeri bileşiklerin tolere edilebilir günlük alım miktarını 1-4 pg TEQ/kg olarak belirlemiştir [14]. Ayrıca Türkiye de de Çevre Bakanlığı arıtma ve yakma tesislerine dioksin ve furan tutucu ünitelerin eklenmesi için lisans vermektedir [20]. Ancak teknolojinin ve endüstrinin geliştiği dünyada her geçen gün dioksin ve benzeri bileşiklere daha çok maruz kalınarak çeşitli sağlık problemleri yaşanmaktadır. Bu nedenle, daha az riskli ve daha güvenilir gıdaların üretimi için ulusal standartlar oluşturulmalı ve bu standartların uygulanması için en güvenilir analiz teknikleri kullanılmalıdır. 7. KAYNAKLAR 1. 1 Çiftçi O., Elazığ ve Çevresinde Tüketilen Tereyağlarında, Dioksin ve Benzeri Bileşik Düzeylerinin Araştırılması. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimler Dergisi. 22 (5): Güneş G., Dioksin ve Furan ın Oluşum Mekanizmaları ve Giderilme Teknolojileri. Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı. İstanbul. 3. Vural H., Gıda Kirliliği Açısından Dioksin ve Furan İzomerleri. Ekoloji Çevre Dergisi. Sayı: 15: 45-49s. 4. Varınca K. B., Güneş G., Ertürk F., Hava Kirleticilerinin İnsan Sağlığı ve İklim Değişikliği Üzerine Etkileri. Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu UHAKS, Konya. 5. Şahbaz F., Acar J., Dioksin ve Dioksinin Gıdalara Bulaşma Olasılıkları. Gıda. 18 (4) Tame N. W., Dlugogorski B. Z., Kennedy E. M., Formation of Dioxins and Furans During Combustion of Treated Wood. Progress in Energy and Combustion Science. 33: Anon, Plastik ve bilinen en kanserojen madde dioksin. 14

7 Arıkan, D., Yetim, H., Sağdıç, O., Kesmen, Z. Teknolojik Araştırmalar: GTED 2009 (2) Li X., Penga P., Zhanga S., Mana R., Shenga G., Fua J., Removal of Polychlorinated Dibenzoρ-Dioxins and Polychlorinated Dibenzofurans by Three Coagulants in Simulated Coagulation Processes for Drinking Water Treatment. Journal of Hazardous Materials. 162: Anon, Dioxin Aslan S., Korucu M. Karademir K., A., Durmuşoğlu E., Kocaeli nde Yerel Olarak Üretilen Yumurtalarda Dioksin ve Furan (PCDD/F) Seviyelerinin Belirlenmesi. 7. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, Yaşam Çevre Teknoloji, İzmir. 11. Fan G., Cui Z., Liu J., Interspecies Variability of Dioxin-Like PCBs Accumulation in Five Plants From The Modern Yellow River Delta. Journal of Hazardous Materials. 163: Schecter A., Gasiewicz T. A., Dioxins and Health. John Wiley and Sons Inc. New Jersey. Canada. USA Park H., Ikonomou M. G., Kim H., Choi J., Chang Y., Dioxin and Dioxin-Like PCB Profiles in The Serum of İndustrial and Municipal Waste Incinerator Workers in Korea. Environment International. 35: Foran J. A., Carpenter D. O., Hamilton M. C., Knuth B. A., Schwager S. J., Risk-Based Consumption Advice for Farmed Atlantic and Wild Pacific Salmon Contaminated With Dioxins and Dioxin-Like Compounds. Environmental Health Perspectives. 113 (5) Koopman-Esseboom C., Weisglas-Kuperus N., De Ridder M. A. J., Der Paauw C. G. V., Tuinstra L. G. M. Th., Sauer P. J. J., Effects of Polychioriated Biphenil/Dioxin Exposure and Feeding Type on Infants Mental and Psychomotor Development, Exposure to Dioxin-Like Pollutants Via Different Food Commodities in Swedish Children and Young Adults. Pediatrics. 97: Samara F., Gullett B. K., Harrison R. O., Chu A., Clark G. C., Determination of Relative Assay Response Factors for Toxic Chlorinated and Brominated Dioxins/Furans Using An Enzyme Immunoassay (EIA) and A Chemically-Activated Luciferase Gene Expression Cell Bioassay. Environment International. 35: Pohjanvirta R., Transgenic Mouse Lines Expressing Rat AH Receptor Variants-A New Animal Model for Research on AH Receptor Function and Dioxin Toxicity Mechanism. Toxicology and Applied Pharmacology. 236: Huwe J. K., Dioxins in Food: A Modern Agricultural Perspective. Journal Agricultural and Food Chemistry. 50: Hammel K. E., Kalyanaraman B., Kirk T. K., Oxidation of Polycylic Aromatic Hydrocarbons and Dibenzo-ρ-Dioxins by Phanerochaete chrysosporium Ligninase. The Journal of Biological Chemistry. 261 (36) Anon, Elektroark Ocaklı Tesislerin Çalışma Ortamında Dioksin Tayini. TS , TSE, Ankara. 15