POLĠSĠKLĠK AROMATĠK HĠDROKARBONLARIN (PAH) ĠSKENDERUN SANAYĠ BÖLGESĠ NDE DIġ HAVA, TOPRAK, ÖLÜ ÖRTÜ VE AĞAÇ BĠLEġENLERĠNDEKĠ MEKANSAL DAĞILIMI

Transkript

1 POLĠSĠKLĠK AROMATĠK HĠDROKARBONLARIN (PAH) ĠSKENDERUN SANAYĠ BÖLGESĠ NDE DIġ HAVA, TOPRAK, ÖLÜ ÖRTÜ VE AĞAÇ BĠLEġENLERĠNDEKĠ MEKANSAL DAĞILIMI Ezgi ÖZGÜNERGE FALAY 1, Gizem TUNA 1, Hasan ALTIOK 1, Melik KARA 1, Yetkin DUMANOĞLU 1, Abdurrahman BAYRAM 1, Doğanay TOLUNAY 2, Tolga ELBĠR 1,Mustafa ODABAġI 1 1 Dokuz Eylül Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Tınaztepe YerleĢkesi, Buca, Ġzmir ezgi.falay@ogr.deu.edu.tr; gizem.tuna@ogr.deu.edu.tr; hasan.altiok@deu.edu.tr; melik.kara@deu.edu.tr;yetkin.dumanoglu@deu.edu.tr; abdurrahman.bayram@deu.edu.tr; tolga.elbir@deu.edu.tr; mustafa.odabasi@deu.edu.tr 2 Ġstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi, Toprak Ġlmi ve Ekoloji Anabilim Dalı, Bahçeköy, Ġstanbul dtolunay@istanbul.edu.tr ÖZET Ġskenderun sanayi bölgesi, sahip olduğu çok sayıda sanayi tesisi nedeniyle hava kirliliği açısından Türkiye'nin sıcak noktalarından birisidir. Bu bölgedeki hava kirliliğinin mekansal dağılımı dıģ hava, toprak, ölü örtü ve iki farklı türdeki çam ağacı (Kızılçam ve Fıstık Çamı) bileģenlerindeki (kabuk, ibre ve dal) polisiklik halkalı aromatik hidrokarbon (PAH) konsantrasyonlarının ölçülmesiyle incelenmiģtir. PAH ların konsantrasyonlarını belirleyebilmek için 2010 yılı Kasım ayında Ġskenderun daki orman alanlarından 27 farklı noktada ağaç bileģeni (dal, kabuk, 1 ve 2 yaģ ibre) örnekleri toplanmıģtır.bölgedeki dıģ hava, toprak ve ağaç bileģenleri arasındaki iliģkiyi belirleyebilmek için aynı örnekleme noktalarından toprak, ölü örtü ve dıģ hava örnekleri de toplanmıģtır. DıĢ hava örneklemesi için poliüretan köpük (PUF) içeren pasif örnekleyiciler kullanılmıģtır. Bu örnekleyiciler arazide 3 ay (Kasım 2010 ġubat 2011) boyunca bırakılarak dıģ hava kalitesi örneklemesi gerçekleģtirilmiģtir. ÇalıĢma kapsamında toplanan bütün örnekler gaz kromatografisi/kütle spektrometresi (GC/MS) cihazıyla analiz edilmiģtir. Analizlenen Ʃ 16 -PAH bileģiği için dıģ hava konsantrasyonları (ng/m 3 ) 21,0 ile 314 (ortalama ± standart sapma, 133 ± 107 ng/m 3 ) arasında değiģmektedir. Phenanthrene, fluorene, pyrene ve chrysene bütün örnekler için baskın olan PAH bileģikleridir. PAH konsantrasyonlarının dıģ havadaki mekansal dağılımı, bölgedeki en önemli PAH kaynaklarının demir-çelik tesisleri olduğunu göstermiģtir. Toplanan bütün örneklerdeki PAH konsantrasyonları kirletici kaynaklardan uzaklaģıldıkça azalmıģtır. En yüksek ve en düģük PAH konsantrasyonları sırasıyla 2 yaģındaki ibrelerde ve dallarda gözlemlenmiģtir. Ayrıca, en yüksek PAH konsantrasyonları sanayi tesislerinin yakınında, en düģük değerler ise bu bölgeden uzak kontrol noktalarında tespit edilmiģtir. Bu durum, sanayi tesislerinin bölgedeki hava kirliliğinin baģlıca kaynağı olduğunu göstermektedir. DıĢ hava, toprak ve ağaç bileģenlerindeki PAH konsantrasyonları arasında önemli bir pozitif iliģki bulunmuģtur. Bu da ortamlar ve ağaç bileģenleri arasında bir etkileģim olduğunu göstermektedir. ÇalıĢmanın sonuçları, bir bölgedeki dıģ hava PAH konsantrasyonlarının mekânsal dağılımını belirleyebilmek için bölgedeki ağaç bileģenleri ve toprak örneklerinin bir araç olarak kullanılabileceğini göstermiģtir. Anahtar kelimeler: Ağaç bileşenleri, Polisiklik aromatik hidrokarbonlar, Hava kirliliği, İskenderun 180

2 SPATIAL VARIATION OF POLYCYCLIC AROMATIC HYDROCARBONS (PAHs) IN AIR, SOIL, LITTER AND TREE COMPONENTS IN ISKENDERUN INDUSTRIAL REGION ABSTRACT Iskenderun is one of the hot spots of Turkey due to the several industrial activities located in the area. The spatial distribution of air pollution in this area was investigated by measuring polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in air, soil, leaf litter and tree components (bark, needle and branch) of two pine species (Pinus brutia and Pinus pinea). To investigate the concentrations and profiles of PAHs, tree component samples were collected from different forested areas (27 sites) in Iskenderun, Turkey during the period of November 7-14, Soil and ambient air samples were also collected at the same sites to investigate the relationships between the soil, tree components and air. Passive air samplers (PAS) consisting of polyurethane foam (PUF) disks were used to measure ambient air concentrations during a three-month deployment period (November 2010 February 2011). All collected samples were analyzed using gas chromatography / mass spectrometry (GC/MS). Concentrations in ambient air (ng/m 3 ) ranged from 21.0 to 314 (average ± standard deviation, 133 ± 106 ng/m 3 ) for 16 -PAHs. Phenanthrene, fluorene, pyrene and chrysene were the dominating compounds in all samples. The spatial distribution of ambient air PAH concentrationsindicated that the major PAH sources in the region were iron-steel plants. PAH concentrations for all air, soil and tree component samples decreased with distance from the major sources. The highest concentrations were observed near industrial sites and lowest concentrations were observed in background sites indicating that industries in the area were the major sources of PAHs. The highest and lowest PAH concentrations were observed in 2-year needles and branch samples, respectively. Air, soil and tree component PAH concentrations were correlated significantly indicating the interaction of these compartments. Results of this study indicated that tree components and soil could be used to assess the spatial distribution of ambient air PAHs in a region. Keywords: Air pollution, polycyclic aromatic hydrocarbons, tree components, Iskenderun 1. GĠRĠġ Polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH lar), doğada uzun süre bozulmadan kalabilme, besin zinciri vasıtasıyla canlı yapısında birikme ve zehirli etkileri nedeniyle sağlık sorunlarına yol açmalarından dolayı son yıllarda önemli bir çevre sorunu haline gelmiģtir. PAH ların çoğu mutajenik ve/veya kanserojenik özellik gösterir (Netto vd., 2007). PAH lar çevreye hem doğal hem de antropojenik kaynaklardan yayılır. Orman yangınları, volkanik faaliyetler, bakteri ve bitkiler tarafından biyosentez yoluyla atmosfere yayılma PAH ların baģlıca doğal kaynaklarıdır. PAH bileģikleri doğal kaynaklara kıyasla daha çok insan aktiviteleri sonucu oluģmaktadırlar. Fosil yakıtlar, atık yakma, araç egzozları ve endüstriyel faaliyetlerde eksik yanma sonucu oluģan ara ürünler ise PAH ların bilinen önemli antropojenik kaynaklarını oluģturmaktadır (Wang vd., 2004). Atmosfer PAH ların taģınması ve depolanması için önemli bir ortamdır. Atmosfere salınan PAH lar uzun ve/veya kısa mesafeli taģınımla kaynaklarından çok uzaklara taģınabilirler. Bitkiler PAH ları atmosferden ve kökleriyle topraktan alarak bünyelerinde biriktirirler. Birikim seviyesi kirleticinin fiziko-kimyasal özelliklerine, bitki özelliklerine ve çevresel 181

3 koģullara bağlıdır (Zhao vd., 2006). Çam ağaçları ibrelerinde bulunan mumsu tabaka nedeniyle, kirleticileri tutma özelliğinin yüksek olmasından dolayı PAH ların çevresel ortamlarda izlenmesi için kullanılmaktadır (Ratola vd., 2009). Ġskenderun ülkemizin güney kesiminde yer alan, sanayi faaliyetlerinin çok yoğun olduğu bir Ģehirdir ve bölgede faaliyet gösteren demir-çelik tesislerinden dolayı hava kirliliği açısından ülkemizdeki en sıcak noktalardan birisidir. Son yıllarda yapılan çalıģmalar, bölgedeki toprak kirliliğinin hava kirliliği ile doğrudan iliģkili olduğunu ve hurda demir ve demir cevheri iģleme tesislerinin bölgedeki önemli PAH kaynakları olduğunu göstermiģtir (Bozlaker vd., 2008; OdabaĢı vd., 2009; OdabaĢı vd., 2010). Bu çalıģmanın amacı, Ġskenderun sanayi bölgesindeki hava kirliliğinin mekansal dağılımını, bölgenin dıģ havasında, toprağında, ölü örtüsünde ve bölgede yaygın olarak bulunan iki çam ağacı türünün (Kızılçam-Pinus brutia, Fıstık Çamı-Pinus pinea) bileģenlerinde (kabuk, ibre ve dal) bulunan PAH miktarını ölçerek belirlemektir. 2. YÖNTEM 2.1. ÇalıĢma Alanı ve Örnekleme Programı Örnekleme çalıģmaları Ġskenderun ve çevresindeki ormanlık/ağaçlık alanlar ile yerleģim yerlerindeki parklarda gerçekleģtirilmiģtir. Ġskenderun sanayi bölgesinde hava kirliliğine neden olan birçok sanayi tesisi bulunmaktadır. Bir adet entegre demir-çelik tesisi (sinterleme tesisi, kok fırınları, kireç fabrikası ve haddehanelerden oluģan), gübre fabrikası, çimento fabrikası, elektrik ark ocağı (EAO) ile hurda iģleyen çok sayıda demir-çelik tesisi, hurda demir depolama ve sınıflandırma alanları, çelik haddeleme tesisleri, hurda demir taģıma faaliyeti sırasında oluģan yoğun trafik bölgede hava kirliliğine neden olan önemli kirletici kaynaklardır. Örnekleme noktaları bu bölgede önceden gerçekleģtirilen çalıģmaların sonuçlarından ve örneklemeden önce sahada yapılan keģif çalıģmalarından yararlanılarak seçilmiģtir (OdabaĢı vd., 2010). Örnekler bölgedeki hâkim meteorolojik koģullara dikkat edilerek kirleticilerin yerel dağılımını temsil edecek Ģekilde 21 i sanayi bölgesinden, 6 sı kirlilik etkisi altında olmadığı kabul edilen kontrol bölgesinden olmak üzere toplam 27 noktadan toplanmıģtır. Bu örneklerle birlikte aynı noktalardan toprak ve dıģ hava örnekleri de alınarak bölge toprağında ve havasında aynı kirletici türlerinin varlığı araģtırılıp, toprak kalitesi - ağaç - hava arasındaki iliģki incelenmiģtir. Saha çalıģmaları; örnekleri toplamadaki kolaylık açısından, yağıģsız bir dönemde ve çam ibrelerinin geliģimlerinin tamamlandığı sonbahar mevsiminde yapılmıģtır. Ġbre (1 ve 2 yaģ), kabuk, dal, ölü örtü ve toprak örneklerini toplama çalıģmaları 7-14 Kasım 2010 tarihleri arasındaki bir haftalık sürede gerçekleģtirilmiģtir. Seçilen örnekleme noktalarında dıģ hava PAH seviyeleri, poliüretan köpük (polyurethane foam, PUF) içeren pasif örnekleyiciler (PAS) yardımıyla belirlenmiģtir. Örnekleyiciler, üç ay boyunca arazide ağaçlar üzerine sabitlenerek bırakılmıģ ve bu sürenin sonunda (Kasım ġubat 2011) toplanmıģtır. Toplanan örnekler önceden yıkanmıģ ve solvent ile temizlenmiģ, hava geçirmeyen kapaklı cam tüpler içerisinde laboratuvara getirilmiģ ve analiz için hazırlama iģlemlerine kadar +4 C de saklanmıģtır. ÇalıĢma kapsamında toplanan tüm örnekler, literatürde kabul görmüģ ve yaygın kullanılan yöntemlerle ekstrakte edilmiģ, gaz kromatografisi/kütle spektrometresi (GC/MS) teknikleri ile analizlenmiģtir. 182

4 2.2. Numune Hazırlama ĠĢlemleri ve Analizler Ekstraksiyon iģlemine baģlamadan önce bütün örneklere PAH iç standartları eklenmiģtir. Pasif örnekleyiciler (PUF) Soxhlet aparatı ile 12 saat boyunca aseton:hekzan (1:1) karıģımı kullanılarak ekstrakte edilmiģtir. Ağaç bileģeni ve ölü örtü örneklerinden 10 ar gramlık miktarlar tartılarak üzerlerine 100 ml aseton-hekzan (1:1) karıģımı eklenmiģtir. Toprak örnekleri ise 5 er gramlık tartılıp üzerlerine 20 ml solvent karıģımı eklenmiģtir. Bütün örnekler bir gece bekletildikten sonra, 30 dakika süreyle ultrasonik ekstraksiyona, sonrasında döner buharlaģtırıcıda yoğunlaģtırma ve solvent değiģtirme iģlemine tabi tutulmuģtur. Organik madde analizine giriģim yapabilecek önemli matris bileģenlerinden temizlemek amacıyla hekzan içerisinde bulunan örnekler, jel permeasyon kolonundan (Gel Permeation Chromatography) (1:1) etil asetat:siklohekzan karıģımı solvent kullanılarak geçirilmiģtir. Bu iģlemlerden sonra temizleme kolonundan (alümina-silisik asit) geçirilen örnekler 35 ml petrol eteri (PE) ve 25 ml dikloro metan (DCM) kullanılarak iki fraksiyona ayrılmıģtır. Örnekler daha sonra yoğunlaģtırma (1 ml) ve solvent değiģtirme (son faz hekzan olmak üzere) iģlemlerine tabi tutularak analize hazır hale getirilmiģtir. Bütün örneklerin PAH analizleri gaz kromatografisi / kütle spektrometresi (Agilent 6890N GC/Agilent 5973 inert MSD) cihazı kullanılarak yapılmıģtır. Örneklerin analize hazırlanması ve analiz iģlemleriyle ilgili daha ayrıntılı bilgi proje ekibinin yapmıģ olduğu diğer çalıģmalarda verilmiģtir (OdabaĢı vd., 2009; Kaya vd., 2012). 3. SONUÇLAR Ağaç bileģenleri, toprak, ölü örtü ve dıģ hava örnekleri için 16 -PAH konsantrasyon değerleri Tablo 1 de verilmiģtir. Bu çalıģmada konsantrasyon değerleri kuru ağırlık cinsinden belirtilmiģtir. Phenanthrene, fluorene, pyrene ve chrysene bütün örnekler için baskın olan PAH bileģikleridir. DıĢ hava örneklerinin 16- PAH konsantrasyon değerleri 21,0-314 ng/m 3 (ortalama ± standart sapma, 133 ± 107 ng/m 3 ) arasında değiģmektedir. En yüksek ve en düģük 16- PAH konsantrasyonları ağaç bileģenleri için sırasıyla 2-yaĢ ibre (1 979 ± µg/kg) ve dal örneklerinde (153 ± 100 µg/kg) ölçülmüģtür. Ġbrelerdeki PAH değerleri kontrol bölgelerinde en düģük seviyelerde gözlemlenirken (88,8 120 µg/kg) sanayi bölgelerinde en yüksek seviyelerde gözlemlenmiģtir ( µg/kg) (Tablo 1). Tablo 1. Ağaç bileģenleri, ölü örtü, toprak ve dıģ hava örneklerinin Ʃ 16- PAH konsantrasyonları Ʃ 16- PAH Konsantrasyonları 1-yaĢ ibre (µg/kg) 2-yaĢ ibre Dal Kabuk (µg/kg) (µg/kg) (µg/kg) SANAYĠ BÖLGESĠ Ölü örtü (µg/kg) Toprak (µg/kg) DıĢ hava (ng/m 3 ) Minimum , ,2 21,7 Maksimum Ortalama KONTROL BÖLGESĠ Minimum 88, ,3 12, Maksimum Ortalama ,

5 Bütün örneklerdeki PAH konsantrasyon değerleri incelendiğinde toprak örneklerindeki değerler (89, µg/kg) diğer örneklerdekinden daha fazladır, en düģük ve en yüksek değerler sırasıyla kontrol ve sanayi bölgelerinde ölçülmüģtür (ġekil 1). 2-yaĢ ibrelerde 16- PAH konsantrasyon değerleri daha uzun süre kirli havaya maruz kalmalarından dolayı 1-yaĢ ibrelerdekinden ortalama olarak 2,4 kat daha fazla bulunmuģtur. ġekil 1. Ortalama Ʃ 16- PAH konsantrasyonlarının sanayi ve kontrol bölgelerindeki dağılımı Benzer bir gözlem Piccardo ve diğerleri (2005) tarafından rapor edilmiģtir. Yaptıkları çalıģmada kırsal bölgelerden toplanan ibre örneklerinde düģük PAH seviyeleri (10,4 39,1 µg/kg kuru ağırlık) gözlemlenirken endüstriyel bölgelerden toplanan örneklerde yüksek seviyeler (201,6 817,4 µg/kg kuru ağırlık) bulunmuģtur. Portekiz ve Ġspanya nın farklı bölgelerinde yapılan çalıģmalarda da çam ibrelerinde ölçülen PAH seviyelerinin µg/kg arasında değiģtiği görülmüģtür (Ratola vd., 2009). Portekiz de gerçekleģtirilen benzer bir baģka çalıģmada ise ortalama 16- PAH konsantrasyon değerleri Pinus pinaster ibreleri için kırsal bölgelerde 96 ± 30 µg/kg (kuru ağırlık) aralığında değiģirken sanayi bölgelerinde 866 ± 304 µg/kg (kuru ağırlık) aralığında ölçülmüģtür. Aynı çalıģmada, Pinus pinea türünün ibreleri için değerler kırsal alanlarda 188 ± 117 µg/kg (kuru ağırlık), sanayi bölgelerinde ise 337 ± 153 µg/kg (kuru ağırlık) olarak bulunmuģtur (Amigo vd., 2011). Benzer bir mekânsal dağılım bu çalıģmada da gözlemlenmiģtir ve elde edilen sonuçlar literatürdeki bu çalıģma ile kıyaslanabilir niteliktedir. Ġskenderun bölgesinde toplanan kabuk örneklerinin PAH konsantrasyon değerleri 12, µg/kg arasında değiģmektedir ve bu değerler Portekiz de Ratola ve diğerleri (2009) tarafından yapılan çalıģmadaki değerlerden ( µg/kg) daha yüksektir. Tüm örnekler için PAH konsantrasyonu kaynaktan uzaklaģıldıkça önemli ölçüde azalmaktadır. 2-yaĢ ibre ve dıģ hava örneklerindeki PAH konsantrasyonunun mekânsal dağılımı ġekil 2 ve ġekil 3 te gösterilmiģtir (Bu Ģekillerde kontrol bölgeleri gösterilmemiģtir). ġekillerden de görüleceği üzere kirletici kaynağın yakınındaki bölgelerde konsantrasyonlar yüksek iken kaynaklardan uzaklaģıldıkça değerler azalmaktadır. Genel olarak, önemli ölçüde yüksek olan konsantrasyonlar sanayi bölgelerinde, düģük olanlar ise kontrol bölgelerinde ölçülmüģtür (ġekil 1). 184

6 ġekil 2. DıĢ havadaki 16- PAH konsantrasyonlarının mekansal dağılımı 185

7 ġekil 3. 2-yaĢ ibrelerdeki 16- PAH konsantrasyonlarının mekansal dağılımı En yüksek PAH konsantrasyonları, elektrik ark ocağı (EAO) ile hurda iģleyen demir-çelik tesislerinin kuzeyinde yer alan bölgelerde ölçülmüģtür. Bu alanda yapılan önceki çalıģmalarda bölgedeki hakim rüzgar yönünün güney olduğu belirtilmiģtir (OdabaĢı vd., 2010). Konsantrasyonların yüksek olduğu bu bölgelere demir-çelik tesislerinin emisyonları güneyden esen rüzgarlar ile taģınmaktadır. Sonuçlar bölgedeki PAH ların ana kaynağının demir-çelik tesisleri olduğunu göstermektedir (ġekil 2 ve ġekil 3). Bu bölgede yapılan son yıllardaki çalıģmalar demir-çelik üretiminin PAH lar için önemli bir kaynak olduğunu göstermektedir (OdabaĢı vd., 2009; OdabaĢı vd., 2010). PAH lar hurda demirin içerisinde bulunan ve çelik üretimi sırasında termal reaksiyonlar sonucu veya eksik yanma sonucunda açığa çıkan kirleticilerdir. Entegre demir-çelik tesislerinin PAH 186

8 emisyonları tesiste kok fırını olması durumunda çok daha fazla miktarlardadır. Bu bakımdan bulunan sonuçlar literatür ile uyum göstermektedir. Farklı örneklerde ölçülen PAH konsantrasyonları arasındaki iliģki bir korelasyon matrisi oluģturularak incelenmiģtir (Tablo 2). DıĢ hava ve diğer bileģenler (dal hariç) arasında istatistiksel olarak anlamlı pozitif bir korelasyon (p<0,01) bulunması, örneklenen bu ortamlar arasında etkileģim olduğunu göstermektedir. Matristeki çoğu değer ile (toprak, ibre, kabuk ve ölü örtü) dıģ hava arasında pozitif bir iliģki bulunmaktadır. Bulunan bu iliģkiler bölgedeki PAH ların ortak kaynaklardan yayıldığı (örneğin, demir-çelik tesisleri) bulgusunu desteklemektedir. Bu durum bir bölgedeki hava kirliliğinin izlenmesi için ağaç bileģenlerinin bir araç olarak kullanılabileceğini göstermektedir. Tablo 2. Ağaç bileģeni, ölü örtü, toprak ve dıģ havada ölçülen PAH konsantrasyonlarının korelasyon matrisi (Önemli korelasyonlar koyu renk ve p <0.01 olarak gösterilmiģtir.) DıĢ hava Toprak Kabuk Dal 1-yaĢ ibre 2-yaĢ ibre Ölü örtü DıĢ hava 1,00 Toprak 0,55 1,00 Kabuk 0,66 0,76 1,00 Dal 0,46 0,42 0,48 1,00 1-yaĢ ibre 0,67 0,52 0,75 0,21 1,00 2-yaĢ ibre 0,77 0,53 0,62 0,30 0,88 1,00 Ölü örtü 0,68 0,57 0,67 0,09 0,79 0,68 1,00 4. DEĞERLENDĠRME Ġskenderun sanayi bölgesi, sahip olduğu çok sayıda sanayi tesisi nedeniyle hava kirliliği açısından Türkiye'nin sıcak noktalarından birisidir. Bu bölgedeki hava kirliliğinin mekansal dağılımı bölgedeki dıģ hava, toprak, ölü örtü ve iki farklı türdeki çam ağacı (Kızılçam ve Fıstık Çamı) bileģenlerindeki (kabuk, ibre ve dal) polisiklik halkalı aromatik hidrokarbon (PAH) konsantrasyonlarının ölçülmesiyle incelenmiģtir. Phenanthrene, fluorene, pyrene ve chrysene bütün örnekler için baskın olan PAH bileģikleridir. Toplanan bütün örneklerdeki PAH konsantrasyonları kirletici kaynaklardan uzaklaģıldıkça azalmıģtır. En yüksek ve en düģük 16- PAH konsantrasyonları ağaç bileģenleri için sırasıyla 2-yaĢ ibre (1 979 ± µg/kg) ve dal örneklerinde (153 ± 100 µg/kg) ölçülmüģtür. Ayrıca, en yüksek PAH konsantrasyonları sanayi tesislerinin yakınında, en düģük değerler ise bu bölgeden uzak kontrol noktalarında tespit edilmiģtir. Bu durum, sanayi tesislerinin bölgedeki hava kirliliğinin ana kaynağı olduğunu göstermektedir. DıĢ hava, toprak, ölü örtü ve ağaç bileģenlerindeki PAH konsantrasyonları arasında önemli bir pozitif iliģki vardır. Bu da ortamlar ve ağaç bileģenleri arasında bir etkileģim olduğunu göstermektedir. ÇalıĢmanın sonuçları, bir bölgedeki dıģ hava PAH konsantrasyonlarının mekansal dağılımını belirleyebilmek için 187

9 bölgedeki ağaç bileģenleri, ölü örtü ve toprak örneklerinin bir araç olarak kullanılabileceğini göstermiģtir. 5. TEġEKKÜR Bu çalıģma, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu (TÜBĠTAK-Proje No: TUB/110Y096) tarafından desteklenmiģtir. KAYNAKLAR Amigo, J. M., Ratola, N., Alves, A. Study of geographical trends of polycyclic aromatic hydrocarbons using pine needles. Atmos. Environ., 2011, 45, Bozlaker, A., Muezzinoglu, A., OdabaĢı, M. Atmospheric concentrations, dry deposition and air-soil exchange of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in an industrial region in Turkey. J. Hazard. Mater., 2008, 153, Kaya, E., Dumanoglu, Y., Kara, M., Altiok, H., Bayram, A., Elbir, T., Odabasi, M. Spatial and temporal variation and air soil exchange of atmospheric PAHs and PCBs in an industrial region. Atmos. Pollut. Res., 2012, 3, Netto, A. D. P., Barreto, R. P., Moreira, J. C., Arbilla, G. Spatial distribution of polycyclic aromatic hydrocarbons in Terminalia catappa L. (Combretaceae) bark from a selected heavy road traffic area of Rio de Janeiro City. Brazil. J. Hazard. Mater., 2007, 142, Odabasi, M., Bayram, A., Elbir, T., Seyfioglu, R., Dumanoglu, Y., Bozlaker, A., Demircioglu, H., Altiok, H., Yatkin, S., Cetin, B. Electric Arc Furnaces for Steel-Making: Hot Spots for Persistent Organic Pollutants. Environ. Sci. Technol., 2009, 43, Odabasi, M., Bayram, A., Elbir, T., Seyfioglu, R., Dumanoglu, Y., Ornektekin, S. Investigation of soil concentrations of persistent organic pollutants, trace elements. and anions due to iron-steel plant emissions in an industrial region in Turkey. Water Air Soil Poll., 2010, 213, Piccardo, M. T., Pala, M., Bonaccurso, B., Stella, A., Redaelli, A., Paola, G., Valerio, F. Pinus nigra and Pinus pinaster needles as passive samplers of polycyclic aromatic hydrocarbons. Environ. Pollut., 2005, 133, Ratola, N., Lacorte, S., Barceló, D., Alves, A. Microwave-assisted extraction and ultrasonic extraction to determine polycyclic aromatic hydrocarbons in needles and bark of Pinus pinaster Ait. and Pinus pinea L. by GC MS. Talanta, 2009, 77, Wang, Q., Zhao, Y., Yan, D., Yang, L., Li, Z., Huang, B. Historical Records of Airborne Polycyclic Aromatic Hydrocarbons by Analyzing Dated Corks of the Bark Pocket in a Longpetiole Beech Tree. Environ. Sci. Technol., 2004, 38, Zhao, Y., Wang, Q., Yang, L., Li, Z., Satake, K., Tsunoda, K. Alternative Normalization Method of Atmospheric Polycyclic Aromatic Hydrocarbons Pollution Level Recorded by Tree Bark. Environ. Sci. Technol., 2006, 40,