Turkish Agricultural Statistics in the Process of Adjustment to the EU: Problems, Suggestions

Transkript

1 MPRA Munich Personal RePEc Archive Turkish Agricultural Statistics in the Process of Adjustment to the EU: Problems, Suggestions Mustafa Acar and Ferhat Arslaner Aksaray Üniversitesi, Borsa İstanbul May 2006 Online at MPRA Paper No , posted 4. June :59 UTC

2 15. İSTATİSTİK ARAŞTIRMA SEMPOZYUMU BİLDİRİLER KİTABI TÜİK Proceedings of 15th Statistics Research Symposium 2006 ISSN T.C. BAŞBAKANLIK TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU Prime Ministry Republic of Turkey Turkish Statistical Institute

3 AVRUPA B RL NE UYUM SÜREC NDE TÜRK TARIM STAT ST KLER : SORUNLAR, ÖNER LER Mustafa ACAR * Ferhat ARSLANER ** ÖZET Avrupa Birli i (AB) ile ba lat lm olan ve halen tarama fasl yürütülmekte olan tam üyelik müzakerelerinde tar m, en önemli fas llardan birisi olup, müzakere süreci boyunca potansiyel olarak sorunlu alanlardan birisi olmaya da adayd r. Tar m fasl nda yürütülecek müzakereler hem AB ye uyum, hem de Türk tar m n n yap sal dönü üm sürecini h zland rmas na yapaca katk bak m ndan önemlidir. Müzakere pozisyon belgesinin haz rlanmas nda ve buna temel olu turacak etki analizlerinin güvenilir sonuçlar üretmesinde tar m istatistiklerinin güvenilirli inin hayati bir rolü bulunmaktad r. Bu çerçevede bu çal ma tar msal müzakerelerde anahtar nitelikte olan tar m istatistiklerinin mevcut durumunu ortaya koymakta ve bu alanda kar la lan belli ba l sorunlara çözümler önermektedir. Anahtar kelimeler: Tar m, tar m istatistikleri, tar msal sorunlar, AB ye uyum, müzakere süreci TURKISH AGRICULTURAL STATISTICS IN THE PROCESS OF ADJUSTMENT TO THE EU: PROBLEMS, SUGGESTIONS. ABSTRACT Accession negotiations between Turkey and the EU have been opened and the screening process has been underway since October No doubt that one of the most important and potentially troublesome chapters will be agriculture throughout the process of negotiations. Agricultural negotiations have a crucial role both in the overall process of EU-adjustment as well as in terms of its potential contribution to accelerating the process of structural reformation of Turkey s agriculture. In this context, this paper analyzes the current status of Turkish agricultural statistics and suggests some solutions to the major problems faced Key words Agriculture, agricultural statistics, agricultural problems, EU-adjustment, process of accession negotiations. 1.G R Tar m n, bütün ülkeler için özel önemi olan bir sektör oldu unda ku ku yoktur. Bunun, nüfusun beslenmesinden g da güvenli ine, ekonominin öteki sektörlerine girdi sa lama ve bu sektörlerin ürünleri için talep yaratma eklindeki iktisadi katk s ndan, gelir * Doç. Dr., K r kkale Üniversitesi, ktisat Bölümü. ** Türkiye statistik Kurumu, Tar m ve Çevre statistikleri Dairesi 48

4 da l m ndaki e itsizli in iyile tirilmesi kayg lar na kadar uzanan çe itli nedenleri bulunmaktad r. Tar m, sözü edilen bu nedenlere ba l olarak, her ülkede çe itli oranlarda d rekabete kar korunan ve desteklenen bir sektör konumundad r. ABD de tar ma verilen deste in y ll k bütçesi 100 milyar dolar, AB de 50 milyar dolar, OECD ülkelerinde 385 milyar dolar a maktad r. Türk tar m n n uzun y llar n birikimi olan ciddi yap sal ve finansal sorunlar vard r. K rsal nüfusun ve tar msal istihdam n yüksekli i, i letme say s n n fazlal, tar m arazilerinin çok parçal ve küçük ölçekli olmas, verimin dü üklü ü, sulama olanaklar n n yetersizli i, modern tar m tekniklerinin yeterince kullan lmamas veya bilinçsiz kullan lmas, örgütlenme ve pazarlama sorunlar ile finansman sorunlar bunlar n ba nda gelmektedir. 1 Türkiye geride b rakt m z yüzy l boyunca birikmi bu sorunlarla birlikte 21. yüzy la girmi durumdad r. Ancak bugünkü haliyle Türk tar m n n geli mi ülkelerin tar m yla kar la t r ld nda rekabet ans azd r. Mevcut yap sürdürülebilir de ildir ve köklü reformlar kaç n lmazd r. Bu ba lamda Avrupa Birli i (AB) ile tam üyelik müzakerelerine ba land ve birçok kamu ve özel sektör kurulu unda AB ye uyum için yo un haz rl klar n sürdü ü bu günlerde Türk tar m n n kaderini yak ndan ilgilendiren iki önemli geli me vard r. lki, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) gözetiminde yürütülmekte olan ve tar m ürünleri ticaretinin serbestle mesini öngören çok tarafl müzakerelerdir. Türkiye'yi daha do rudan ilgilendiren ikinci geli me ise, AB ile 3 Ekim 2005 tarihinde ba lam olan ve uzunca bir süre devam etmesi öngörülen tam üyelik müzakereleridir. Bunlara ilave edilebilecek bir üçüncü geli me de, DTÖ müzakerelerinin öngördü ü de i imin yan s ra, ba ta bütçe disipliniyle ilgili kayg lar olmak üzere çe itli nedenlerle AB nin kendi içinde Ortak Tar m Politikas nda (OTP) reform yapma aray lar d r. Gerek DTÖ görü melerinde, gerekse OTP de de i im öngören AB zirvelerinde ve Türkiye ile yürütülecek müzakerelerde al nacak kararlar n Türk tar m n büyük oranda etkileyece i ku kusuzdur. Ancak bu geli melerin hiçbiri olmasa bile, rekabet gücü ve sürdürülebilirlik aç s ndan Türk tar m nda ciddi bir reform sürecinden geçilmesi gerekmektedir. AB ile müzakere sürecinin en kapsaml ve potansiyel olarak s k nt l konusunun tar m olaca yayg n kabul gören bir kanaattir. Müzakerelerde Türkiye'nin görü ünü ve derogasyon 2 taleplerini içeren pozisyon belgesine dayanak te kil edecek çal malar, esas itibariyle, etki analizi denen ve ticaret politikas nda yap lacak de i ikliklerin çe itli sektörler üzerinde do urmas muhtemel etkileri ölçen çal malard r. Tar m sektörüyle ilgili yap lacak etki analizi çal malar ise tar m istatistiklerine dayanmak zorundad r. Dolay s yla tar m istatistikleri gerek tar mla ilgili, gerekse bir bütün olarak müzakere 1 Bu konuda daha geni bir tart ma için bkz. Acar (2005). Ayr ca Türkiye'nin tar msal yap s, tar m politikalar, tar msal ürün ve girdi piyasalar konusunda güncel bir ara t rma için bkz. Yavuz (2006). DTÖ ve AB müzakereleri nda 21. yüzy lda Türk tar m n n gelece ini irdeleyen çal malar için bkz. Acar (2006) ve Çakmak ve Akder (2005). 2 Normal uygulamadan sapma, al lagelmi in d nda bir çizgi izleme. 49

5 sürecinin sa l kl ilerlemesi aç s ndan hayati bir önem ta maktad r. Sözkonusu istatistikler ne kadar kapsaml, tutarl ve güvenilir olursa, bunlara dayal olarak yap lacak say sal ara t rmalar n sonuçlar da o oranda sa l kl, güvenilir ve ikna edici olacakt r. Güvenilir sonuçlar olan etki analizlerine dayanarak haz rlanacak müzakere pozisyon belgelerinin ikna edicili i daha yüksek olacak, yumu ak bir geçi dönemi için gereksinim duyulan istisna, mali yard m ve uyum takvimi taleplerinin kabul görme ans artacakt r. Bu çerçevede bu çal ma, gerek Türk tar m n n yap sal sorunlar na çözüm üretecek dönü üm projelerinde, gerekse AB ile yürütülen tar m müzakerelerinde anahtar bir önemi olan tar m istatistiklerinin mevcut durumunu ortaya koymakta ve bu alanda kar la lan belli ba l sorunlara çözümler önermektedir. Çal man n kalan bölümü u ekilde organize edilmi tir. kinci bölümde Türkiye'de tar msal istatistik derleme çal malar n n tarihçesine, hukuksal çerçevesine ve tar m istatistikleriyle ilgili olarak halihaz rda Türkiye statistik Kurumu (TÜ K) taraf ndan haz rlanan yay nlara de inmektedir. Üçüncü bölümde AB ye uyum ve müzakere sürecinde Türk tar m ele al nmaktad r. Dördüncü bölümde tar m istatistiklerinin mevcut durumu ve kar la lan ba l ca sorunlar de erlendirilmekte ve bu sorunlar n çözümüne ili kin öneriler s ralanmaktad r. 2.TARIM STAT ST KLER 2.1. Tarihçe Türkiye'de tar m istatistiklerinin derlenmesinin tarihi Cumhuriyetin ilk y llar na kadar gitmektedir y l nda, bugünkü TÜ K in çekirde i olan statistik Umum Müdürlü ü nün kurulmas ile birlikte Tar m statistikleri ubesi de faaliyete geçmi, ayn zamanda tar m istatistikleri de derlenmeye ba lanm t r. Bu geli meye paralel olarak ülkemizde ilk tar m say m 1927 y l nda gerçekle tirilmi tir. Daha sonra s ras yla 1950, 1963, 1970 ve 1980 y llar nda genel tar m say mlar yap lm t r y l ndan itibaren genel tar m say mlar n n, sonu (1) ile biten y llarda uygulanmas kanun hükmünde kararname ile belirlenmi olup, bu kapsamda 1991 y l nda alt nc ve 2001 y l nda da yedinci genel tar m say m gerçekle tirilmi tir y l na kadar Cari Tar m statistiklerini farkl isimler alt nda yay mlam olan TÜ K, bu tarihten itibaren söz konusu istatistikleri tek bir yay n halinde, Tar msal Yap ve Üretim ad alt nda kullan ma sunmu tur. Son y llarda TÜ K, AB ye ve Eurostat a uyum amac yla istatistik altyap s n güçlendirmeye yönelik bir dizi proje yürütmektedir. Bu projeler aras nda tar m istatistiklerinin AB standartlar na uygun olarak derlenmesi ve üretilmesiyle ilgili projeler de yer almaktad r. 50

6 2.2. Hukuksal Çerçeve Türkiye statistik Kanunu Türkiye'de istatistik derleme, üretme ve yay mlama konusunda kapsaml bir hukuki çerçeve olarak tarih ve 5429 say l Türkiye statistik Kanunu, 18 Kas m 2005 tarih ve say l Resmi Gazetede yay mlanarak yürürlü e girmi tir. Bu Kanun, resmi istatistiklerin üretilmesi konusunda zaman zaman hissedilen yetki-sorumluluk karma as n gidermeyi ve istatistik derleme, üretme ve yay mlama ile ilgili faaliyetleri sa lam bir hukuki zemine oturtmay amaçlayan bir çerçeve kanundur. TÜ K in bilimsel ve teknik özerkli inin geli tirildi i, koordinasyon rolünün güçlendirildi i bu kanunla statitik Konseyi kurulmu uluslararas alanda kullan lan tan m ve standartlar ile temel istatistiki kavramlar, tüm üretici ve kullan c lar ba layacak ekilde yasal metinlerde yeniden tan mlanm t r Türkiye statistik Kanunu nda Tar m statistikleri Farkl alanlarda görev yapacak 11 daire ba kanl n n bulundu u TÜ K in yeni yap lanmas nda tar m istatistiklerinin derlenmesiyle ilgili etkinlikler, Tar m ve Çevre statistikleri Daire Ba kanl n n sorumluluk alan na girmektedir. Türkiye statistik Kanunu nun 27. Maddesine göre Tar m ve Çevre statistikleri Daire Ba kanl n n görevleri u ekilde belirlenmi tir: a) Tar m sektörüne ait istatistikî bilgileri derlemek ve de erlendirmek. b) Toprak kullan m, tar msal üretim, tar msal yap ve tar m sektörünün alt sektörlerine ili kin istatistikî ara t rmalar yapmak, de erlendirmek ve ilgili göstergeleri hesaplamak. c) Tar msal denge ve tar m sektörü ekonomik hesaplar konusunda çal malar yapmak, ilgili göstergeleri hesaplamak. d) Çevre kapsam nda yer alan su, hava, toprak, at k su, kat at k, kirlilik ve kirletici emisyonlar, biyo-çe itlilik, çevre koruma harcamalar istatistikleri ve su, hava, toprak, gürültü, görüntü kirlilikleri istatistikleri ile ilgili ara t rmalar yapmak, ilgili kurum ve kurulu lar taraf ndan ölçüm ve gözleme dayal olarak derlenen verileri de erlendirmek. e) Do al kaynak muhasebesi için gerekli verileri derlemek. f) Görev alan na giren konularda standartlar ve metodolojik geli meleri takip etmek, ulusal ve uluslararas proje çal malar n yürütmek. g) TÜ K Ba kan taraf ndan verilecek benzeri görevleri yapmak Tar m statistikleriyle lgili Yay nlar Tar m istatistikleri kapsam nda TÜ K taraf ndan haz rlan p istatistik kullan c lar n n istifadesine sunulan yay nlar ve içerikleri u ekilde s ralanabilir: 51

7 Genel Tar m Say m (GTS) 1950, 1963, 1970 ve 1980 y llar nda yap lm olan say mlardan sonra, genel tar m say m 1990 y l ndan itibaren sonu 1 ile biten y llarda yap lmaya ba lanm t r. Bu kapsamda 1991 ve 2001 y llar nda yap lan tar m say mlar na ili kin bilgiler çe itli yay nlarda bir araya getirilerek kullan ma sunulmu tur Tar msal Yap (Üretim, Fiyat, De er) Tar msal Yap statistikleri adl yay nda tar msal üretim, fiyatlar ve üretim de erlerine ili kin bilgiler derlenmekte, bilgisi derlenen y l n Türkiye çap nda ve il baz nda bilgisini içermektedir. Bilgisi derlenen y ldan bir sonraki y l içinde kitap ve CD si yay mlanmaktad r Tar m statistikleri Özeti 20 y ll k seri olarak Türkiye tar m na ili kin bilgileri içeren bir kaynak olan Tar m statistikleri Özeti, bilgisi derlenen y ldan bir sonraki y l n ilk alt ay nda kitap ve CD olarak yay nlanmaktad r. Eldeki son bask s aras 20 y ll k dönemin bilgilerini içermektedir Su Ürünleri statistikleri Su Ürünleri statistikleri, ba ta çe itli bal k türleri olmak üzere deniz, göl, gölet, nehir ve havuzlarda üretilen su ürünlerine ili kin bilgileri içermektedir. Bilgisi derlenen y ldan bir sonraki y l içinde kitap ve CD si yay mlan p kullan c lara sunulmaktad r Tar msal Ürünlerde Teknik Dönü üm Katsay lar ve Ürün Denge Tablolar Bitkisel üretimde 95, hayvansal ürünlerde 7 ve canl hayvanlarda 11 adet olmak üzere, toplam 113 ürün üzerinde 1989 ve 1995 y llar için ürün denge tablolar haz rlanm ve Ocak 2003 de yay mlanm t r (D E 2003) Di er Faaliyetler Bundan sonraki dönemde, mevcut yay nlar n yan s ra AB uyum çal malar kapsam nda tar msal i letmelerle yap lacak olan anket çal malar sonuçlar n n da rapor ve yay n haline getirilmesi planlanmaktad r. 3 Son genel tar m say m n n yap ld 2001 y l na ait say m sonuçlar na u yay nlardan ula labilir: 2001 GTS Köy Genel Bilgileri Haber Bülteni (May s 2002), 2001 GTS Tar msal letmeler, Haber Bülteni (Temmuz 2003), 2001 GTS Köy Genel Bilgileri (Temmuz 2004) ve 2001 GTS Tar msal letmeler (Ekim 2004). 52

8 3.AB MÜKTESEBATINA UYUM VE MÜZAKERE SÜREC NDE TÜRK TARIMI 3.1. Rakamlarla AB ve Türk Tar m Müzakere sürecinin henüz ba lang c nda Türkiye ve AB yi ba l ca tar msal göstergeler aç s ndan kar la t rman n birçok yarar bulunmaktad r. Böyle bir kar la t rma Türkiye'de tar m sektöründe sorunlu alanlar n daha belirgin olarak görülebilmesi bak m ndan özellikle önemlidir. Bu ba lamda ba l ca demografik ve tar msal göstergeler aç s ndan Türkiye ile AB verileri Tablo 1 de gösterilmi tir. Tablo 1 den de görüldü ü gibi, Türkiye ve AB ba l ca tar msal göstergeler aç s ndan kar la t r ld nda birbirinden çok farkl iki ayr yap ortaya ç kmaktad r. Her eyden önce, tar msal istihdam n toplam istihdam içindeki pay Türkiye'de AB ile k yaslanamayacak kadar yüksektir. FAO 2003 veritaban nda %39 görünen, TÜ K Hanehalk gücü Say m Anketi sonuçlar na göre ise 2004 y l na kadar %34 olan Türkiye de toplam istihdam içinde tar msal istihdam n pay, 2005 y l ndaki h zl dü ü ün ard ndan %30 a inmi tir. Buna ra men ayn rakam n 2004 y l nda AB15 için %3.9, AB25 için %5.1 oldu u göz önünde bulundurulunca, Türkiye'de tar msal istihdam n oransal olarak ne kadar yüksek oldu u ortaya ç kmaktad r. AB25 referans al nd nda, 2005 sonu itibariyle Türkiye'de tar msal istihdam n pay AB ortalamas n n yakla k 6 kat d r. Üstelik zaten çok dü ük düzeylerde olan AB de tar msal istihdam n pay yine de azalmaya devam etmektedir. Nitekim dönemde tar msal istihdamdaki y ll k ortalama de i im oran AB15 için %-2.1, AB25 için ise %-1.7 olmu tur. (Eurostat, 2006: 12-14) Bununla birlikte alt n çizmekte yarar vard r ki; Türkiye de tar mda son birkaç y lda h zl bir çözülme gözlenmektedir y l nda %39 olan tar msal istihdam n pay, 2004 te %34 e, 2005 te %29.5 e gerilemi tir. En son May s 2006 tarihinde yap lan TÜ K hanehalk i gücü anketi sonuçlar, tar mdaki bu h zl çözülmenin sürdü üne ve tar m n toplam istihdamdaki pay n n %28.4 e geriledi ine i aret etmektedir ten 2005 e, sadece iki y l içinde yüzde 11 puanl k bu dü ü, neresinden bak lsa ciddi bir çözülmenin i aretidir. Bu çözülme bir yönüyle olumlu, bir yönüyle de risklidir. Tar msal nüfusun ve tar msal istihdam n azalarak sürdürülebilir seviyelere çekilmesi ve bu suretle daha küçük tar m, daha büyük sanayi ve hizmetlere dayal istihdamda yap sal bir dönü ümün gerçekle tirilmesi aç s ndan bu geli me olumludur. Ancak kentlere gelen i siz y nlara istihdam yarat lamazsa bu kez i siz gençlerin büyük kentlerde kapkaç, h rs zl k vb. asayi sorunlar yaratarak bar ve huzur ortam n bozma potansiyeli aç s ndan risklidir. 4 Öte yandan tar m n GSYH içindeki pay da, Türkiye'nin hâlâ bir tar m ülkesi olmaktan kurtulamad n ima eder derecede yüksektir y l itibar yla AB için %2 olan bu oran Türkiye için %11.5 tir (TÜ K, 2006). OECD verilerine göre Türkiye nin tar ma verdi i toplam destek GSYH nin yakla k %4 üne kar l k gelirken, AB için bu 4 Nitekim bu noktaya parmak basan Altan (2006) Hala yeryüzü standartlar na göre çok yüksek olan (tar msal) destek, daha da azal nca tar mdaki çözülme hangi noktaya varacak? Bu çözülmenin sosyal sonuçlar ne olacak? imdiki kapkaçç l k olaylar n n daha da vahim bir noktaya t rmanmas gibi sahnelerle mi kar la aca z? Siyaseti sosyal sorunlar n önüne koyarak suni gündem yaratmakta pek mahir olan Türkiye nin bence en önemli konusu bu demektedir. 53

9 rakam %1.1 dir. AB her y l, 100 milyar Euro luk AB bütçesinin yakla k yar s na kar l k gelmek üzere, tar ma 45 milyar Euro destek vermekte, bu rakam yakla k 10 trilyon Euro luk AB toplam GSYH sinin yaln zca %0.5 ini te kil etmektedir. Ba ka bir deyi le, tar msal deste in milli gelir ve bütçe üzerindeki yükü Türkiye'de AB den kat kat daha yüksektir. 5 Türkiye'de ortalama arazi ölçe i yakla k 6 hektarken, AB de bu rakam 22.6 hektarla Türkiye'nin üç buçuk kat ndan fazlad r. Yine Tablo 1 de özetlenmi oldu u gibi, tar msal verimlilikte de Türkiye et ve süt gibi hayvansal ürünler ile, bu day, ayçiçe i, m s r, eker pancar gibi ba l ca bitkisel ürünlerde AB25 ortalamalar n n oldukça gerisindedir. Tar msal verimlili i yükselten ba l ca faktörlerden biri olan sulama olanaklar konusunda da Türkiye genel olarak AB nin oldukça gerisindedir. Örne in 1999 y l itibariyle FAO verilerine göre sulanan alan n toplam tar msal araziler içindeki pay Türkiye için %17.8 dir. Buna kar l k yine bir Akdeniz ülkesi olan, AB ye sonradan kat lan ve birçok yönüyle Türkiye'ye benzer özellikler gösteren Yunanistan için bu rakam %37.2 dir. Traktör ve gübre kullan m aç s ndan da benzer farklar söz konusudur. 100 hektar ba na dü en traktör say s Türkiye'de sadece 3.9 iken, bu rakam Yunanistan da 8.8, hektar ba na kullan lan gübre miktar Türkiye'de 82.5 kg. iken Yunanistan da ayn rakam kg. d r. 5 Tar msal desteklerin Türkiye'de son y llarda azal p azalmad tart mal bir konudur. Nitekim Ziraat Odalar n n son y ll k kongresinde yap lan konu malarda iktidar kanad bu deste in azalmad n, muhalefet kanad ise azald n iddia etmi tir. Biz tar ma destekler azal yor diyoruz ama OECD nin son raporlar ndan birinde hala bu sektöre GSMH nin yüzde 4.5 i kadar bir deste in devam etti i belirtiliyor. Desteklerin bizim ölçülerimize göre azald, ama azalan bu deste in yeryüzü standartlar na göre hala çok yüksek olmas gibi bir durum var (Altan, 2006). 54

10 Tablo 1: Tar msal Göstergelerle Türkiye ve Avrupa Birli i (2005) Göstergeler Türkiye Avrupa Birli i(25) Toplam Nüfus (Milyon) Toplam stihdamda Tar m n Pay (%) Toplam letme Say s (milyon adet) Ortalama letme Büyüklü ü (Ha.) GSYH çinde Tar m n Pay (%) 12 2 hracatta Tar m n Pay (%) thalatta Tar m n Pay (%) Sulu tar m n pay (%) Tar msal üretimde bitkisel ürün pay (%) Tar msal üretimde hayvansal ürün pay (%) Tar m Ürünleri hracat (Ton, 1000$) Miktar De er Miktar De er Bu day Arpa Çeltik Pirinç Tütün Tar m Ürünleri thalat (Ton, 1000$) Miktar De er Miktar De er Bu day Arpa Çeltik Pirinç Tütün Verimlilik Bu day (kg/da) eker pancar (kg/da) Ayçiçe i (kg/da) M s r (kg/da) Et (kg/ba ) Süt (kg/ba ) Hayvan Varl Küçükba Hayvan Varl (Ba ) Büyükba Hayvan Varl (Ba ) Kümes Hayvanlar Varl (Bin Adet) Traktör ve girdi kullan m Traktör kullan m (adet/100 ha.) Gübre kullan m (kg/ ha.) Kaynak: TÜ K, FAO, Eurostat 1 DS verilerine göre Türkiye'nin toplam tar m alan 28.1 milyon ha, bunun içinde toplam sulanabilir alan 25.8 milyon ha, ekonomik olarak sulanabilir alan 8.5 milyon ha, sulanan alan ise 4.9 milyon ha d r. Bunun 2.8 milyon hektar DS taraf ndan in a edilmi modern sulama ebekesine sahiptir. Buna göre Türkiye de sulanan alanlar n ekonomik olarak sulanabilir alan içindeki pay yakla k %57.6 (4.9/8.5), toplam sulanabilir alan içindeki pay ise yakla k %18.9 dur (4.9/25.8). 2 Ülkeden ülkeye çok farkl l k gösterdi i için AB verileri olarak Türkiye'ye yap sal aç dan en çok benzeyen ülkelerden birisi olan Yunanistan a ait rakam verilmi tir. Nihayet Türkiye ile AB aras nda resmin bütününe bak ld nda dikkati çeken önemli bir fark da, bitkisel ve hayvansal ürünün toplam tar msal üretim içindeki pay d r. Toplam tar msal üretimde bitkisel ürünün pay yakla k olarak Türkiye'de %75 iken AB de %47, 55

11 buna ba l olarak hayvansal ürün pay ise Türkiye'de % 25 iken AB de %53 tür (Acar 2006). K saca Türkiye ile AB gerek i letme say s, ortalama i letme ölçe i, bitkisel ve hayvansal üretimin da l m gibi tar msal varl k göstergeleri, gerekse tar msal verimlilik, traktör say s ve girdi kullan m aç s ndan AB den oldukça farkl bir yap ya sahiptir Tar msal Bütünle menin Maliyeti Tar m n bütün öteki ülkeler kadar AB için de son derece önemli bir sektör oldu unda ku ku yoktur. Ortak Tar m Politikas (OTP), AB projesinin en eski, köklü ve kapsaml politikalar ndan biridir. AB müktesebat n n önemli bir k sm n tar mla ilgili düzenlemeler olu turmaktad r. 7 Tar msal desteklerin uzun y llard r AB bütçesinin yakla k olarak yar s n tüketti i bilinmektedir. Ancak bütçe disiplini konusunda yükselen kayg lar, AB karar organlar n, yeni üye olan ve bundan sonra Birli e kat lacak ülkelere sa lanacak tar msal destekler konusunda giderek daha hassas davranmaya itmektedir. Son y llarda yap lan AB zirvelerinde en fazla ihtilaf n ortaya ç kt konular n aras nda tar msal desteklerin gelece i konusu bulunmaktad r. Ba ka bir deyi le tar msal bütünle menin maliyeti konusu AB nin son derece hassas oldu u konulardan biri olup, Türkiye-AB tam üyelik müzakerelerinde de kilit bir rol oynayacakt r. Bu çerçevede Türkiye-AB aras nda gerçekle ecek bir tar msal bütünle menin AB ye ne kadarl k bir maliyet getirece i oldukça önemli bir konudur. Bu konuda imdiye kadar yap lm az say da çal ma mevcut olup, bunlar n hepsi de böyle bir bütünle menin maliyetinin ciddi boyutlarda olaca na i aret etmektedir. Bu çal malardan Acar (2000) çok sektörlü ve çok ülkeli bir hesaplanabilir genel denge analizi çerçevesinde 1990 l y llar n ikinci yar s ndaki korumalar esas al nd nda, Türk tar m n OTP ye dahil etmenin AB bütçesine getirece i y ll k maliyeti yakla k olarak 9.5 milyar dolar olarak tahmin etmektedir Aral k zirvesinde Türkiye'ye müzakere tarihi verilip verilmemesi karar na esas te kil edecek 6 Ekim 2004 tarihli AB Komisyonu tavsiye karar n n ekinde yay mlanm olan etki raporunda (Avrupa Komisyonu, 2004) 8 bu maliyet, 9 milyar Euro olarak tahmin edilmektedir. Yeni bask s daha yak n bir tarihte yap lm bir ba ka kaynak olarak Karluk (2005), Türkiye-AB bütünle mesinin maliyetine ili kin olarak milyar Euro rakamlar n telaffuz etmektedir. 6 Türkiye'nin tar msal envanteri konusunda daha ayr nt l veriler son iki GTS sonuçlar n n yay mland kaynaklar olarak, bkz. D E (2004) ve D E (1994). 7 Bu noktada bir uyar da bulunmakta yarar vard r: Günlük konu malar ve popüler tart malarda s k s k AB müktesebat n n sayfa oldu u, bunun %50 sini tar m n olu turdu u ileri sürülmektedir (Eraktan, 2005: 46), ki bu rakam abart l d r. TÜ K Tar m ve Çevre statistikleri nde yap lan detayl bir ara t rman n ortaya koydu u bulgulara göre, AB müktesebat n n toplam yi bulan kanun, tüzük, yönerge vb. hukuki düzenleme say s (number of acts) aç s ndan %35 ini, toplam sayfay bulan müktesebat n hacim (number of pages) aç s ndan ise %25 ini tar mla ilgili mevzuat olu turmaktad r. 8 Bu raporun orijinal metnine adresinden ula labilir; Türkçe çevirisi ise Acar (2006) da bulunabilir. 56

12 Farkl tarihlerde yap lan çal malar n yüksek tutarda benzer sonuçlara ula mas, Türk tar m n n AB ye entegrasyonunun maliyetinin ihmal edilebilir düzeyde olmayaca na i aret etmektedir l y llardan bugüne esasen bu maliyette kayda de er bir azalman n sözkonusu olmad söylenebilir. OECD verilerine göre 2003 y l nda AB nin çiftçi ba na vermi oldu u toplam destek tahmini 15,000 Euro dur. Do rudan bütçeden yap lan aktarmalar çiftçi ba na yakla k 7,600 Euro dur. Bu veri baz al narak yap lacak basit bir hesap, bugünkü ko ullarda AB ile Türkiye aras nda tar msal bütünle menin ne denli zor oldu unu çarp c biçimde ortaya koymaktad r. Türkiye'de 2001 genel tar m say m sonuçlar na göre yakla k 3 milyon tar m i letmesi bulunmaktad r. Her i letmeye 7,600 Euro toplam destek verilecek olsa 3 milyon i letmenin toplam maliyeti yakla k 23 milyar Euro ya ula maktad r ki, bu rakam AB nin toplam tar msal destek bütçesinin yar dan fazlas na kar l k gelmektedir. Ba ka bir deyi le, AB kendi çiftçisine verdi i ortalama deste i Türk çiftçisine de vermek istese tar msal destek bütçesini yar yar ya art rmak durumundad r. DTÖ tar m anla mas n n tar msal desteklerin azalt lmas hedefinin yan s ra, AB nin kendi içinde OTP nin bütçe üzerindeki yükünü azaltacak yönde reform aray lar dikkate al nd nda, böyle bir seçene in imkâns zl ortadad r. Buradan ç kan sonuç, e er Türkiye AB ile tar msal bir entegrasyona gitmek istiyorsa, tar msal i letme say s n ve tar msal istihdam n pay n azalt p tar mda verimlili i art racak esasl bir reform süreci geçirmek zorundad r. 9 zleyen bölümde tar m müzakereleri konusundaki geli meler ele al nmaktad r Tar m Müzakerelerinde Son Durum Çal man n bu bölümünde, uyum sürecinde tar m müzakerelerinde ya anan son geli meler de erlendirilmi, tar mla ilgili fas llar kapsam nnda ele al nan konular, her konu ba l için, son dönem yasal düzenlemeleri, AB müktesebat ile kar la t rmalar ve gelecek planlar nda incelenmi tir Tar m Müzakerelerine Genel Bir Bak 17 Aral k 2004 tarihindeki AB Brüksel zirvesinde kat l m müzakereleri için bilet al nm, kat l m süreci, 20 Ekim 2005 tarihinde fiilen ba lam t r. Toplam 35 fas ldan olu an AB müktesebat na uyumu içeren bu süreç, her fas l için Avrupa Komisyonu taraf ndan müktesebat hakk nda bilgilendirmeyi amaçlayan tan t c toplant lar, bunlardan yakla k bir ay sonra aday ülke sunu lar n içeren ayr nt l taramay ve bu tarama sonucu komisyonun, aday ülke kurumlar ndan sa layaca bilgiler nda ülkenin fiili müzakereye haz r olup olmad n gösterecek önerilerini ve de erlendirmelerini içeren rapor çal mas n kapsamaktad r. Türkiye taraf nda ilgili tüm kurumlar n katk s n gerektirmekte olan bu süreçte TÜ K de en üst düzeyde temsil edilmektedir. Tar m sektörü, bu 35 fas l içerisinde Tar m ve K rsal Kalk nma, G da Güvenli i, Veterinerlik ve Bitki Sa l ile Bal kç l k ba l klar alt nda, s ras yla 11., 12. ve Tar m sektöründeki istihdamda son zamanlarda görülen ciddi azalman n i letme say s na ne kadar yans d henüz bilinmemektedir. Bunun için bir sonraki kapsaml tar m say m n beklemek gerekecektir. 57

13 fas llarda ele al nmaktad r. Bu fas llarda, AB Genel Sekreterli i nin ilgili Daire Ba kan görev almakta, DPT ve Tar m ve Köyi leri Bakanl (TKB) yetkilileri de 11. fas lda toplant lara kat lmaktad r. 10 Tar m ve K rsal Kalk nma fasl nda, Avrupa Komisyonu 5-8 Aral k 2005 tarihleri aras müktesebat tan t c sunu lar n yapm, Ocak 2006 tarihleri aras Türk taraf sunu lar e li inde ayr nt l tarama, daha önce ad geçen ilgili kurumlar n kat l mlar yla gerçekle mi tir. Halen, Komisyonun fiili müzakere öncesi ülke kurumlar ndan sa layaca veriler nda yapaca de erlendirmeyi içeren rapor beklenmektedir. G da Güvenli i, Veterinerlik ve Bitki Sa l fasl nda, daha önce aç klanan takvim do rultusunda, Komisyon taraf n n yapaca tan t c toplant 9-15 Mart 2006, ayr nt l tarama toplant lar ise Nisan tarihleri aras nda gerçekle tirilmi tir. Bal kç l k fasl nda ise yine program dahilinde, tan t c toplant 24 ubat 2006 da, ayr nt l tarama toplant s ise 31 Mart 2006 da yap lm t r Fas l: Tar m ve K rsal Kalk nma Tar m ve K rsal Kalk nma fasl nda, tan t c toplant daki gündem ba l klar na paralel olarak, Türk Tar m Politikas, Do rudan Ödemeler, Ortak Piyasa Düzenleri (ürün ve ürün gruplar ), Yatay Konular (mali ve idari yap lar), K rsal Kalk nma Politikalar, Co rafi ve Geleneksel aretler ile Organik Tar m konular ele al nm t r. Komisyonun OTP uygulamalar hakk ndaki sunu una kar l k, Türk taraf Türk tar m politikas, finansal destekler, kontroller ve ticaret mekanizmalar üzerine k sa bir aç klama getirmi tir. Sektörün büyüklü ü, istihdam yap s ve d ticaret paylar hakk nda genel bir giri yap lm, yasal çerçeve, ilgili kurumlar, temel araçlar, ürün baz nda üretim ve ticaret rakamlar, agronomik potansiyel ta yan faktörler, uluslararas anla malar, tarihsel süreçte tar m politikas ndaki de i imler (pazar odakl l a geçi ) ve sektöre ayr lan paylar üzerinde durulmu tur. Ülkemizin agronomik potansiyelleri olarak, toprak (fizikselkimyasal özellikleri), sulama, çay r ve mera kaynaklar ve farkl ekolojik yap lar n görüldü ü bölgeler kabul edilmektedir. Ülkemizde, kendine yeterlik ve ithal ikamecili i gibi geleneksel politikalardan, temel hedefi piyasa ekonomisini sektöre yerle tirmek olan 2000 Tar m Reformuna ve amaç ve öncelikleri AB kat l m ile ba lant l Tar msal Strateji Metnine dönü ümü içeren bir süreç ya anm t r. Mali destekler kapsam nda, ulusal çiftçi kay t sisteminin geli tirilmesi ve Do rudan Gelir Deste i (DGD) ve benzeri ödemelerin bu sisteme dayand r lmas, DGD ödemelerinin ürün tipinden ve üretim miktar ndan ba ms z olmas, çevre korumac l na dayand r lan yasal çerçevenin geli tirilmesi (ÇATAK gibi), kalite ve verimi art racak üretim teknolojilerinin desteklenmesi, müktesebatla uyumlu geli meler olarak de erlendirilirken, hala çiftçi dan manl k sisteminin hâla kurulamam olmas, DGD nin sadece tarla ürünleriyle ili kilendirilmesi ve canl hayvan desteklerinin hayvan kimlik ve kay t sistemi (AIRS) ile ba lant s n n kurulamamas farkl l klar olarak göze çarpmaktad r. 10 Tarama sürecindeki geli melerle ilgili ayr nt l bilgi için bkz. 58

14 Entegre idare ve kontrol sistemine (IACS) yönelik do rudan bir düzenleme olmamas na ra men Ulusal Çiftlik Kay t Sistemi (NFRS) ve AIRS ile ilgili kararname ve bildiriler konuyla ba lant l düzenlemelerdir. Sistemin kurulmas, Kat l m Ortakl nda, orta vadede öncelikli hedefler aras ndad r. IACS kapsam nda, referans al nacak veri yetersizli i, mevcut kay tlar n Arazi Parsel Tan mlama Sistemi (LPIS) ile uyumlu olmamas, NFRS ile AIRS aras ndaki entegrasyon eksikli i, IACS den ayr lan noktalard r. Ülkemiz tar msal sübvansiyonlar n n yasal dayana ve bütçe döngüsü, ilgili kurumlar, harcamalar n genel kurallar ve zamanlamas, DGD, ihracat geri ödemesi, Tar m Sat Kooperatifleri Birlikleri ne (TSKB) ödenen kredi sübvansiyonlar gibi farkl mekanizmalar n i leyi i, sözkonusu toplant larda AB heyetine aktar lm t r. Ticaret yap s na dair, ulusal mevzuat, uluslararas anla malar, ithalat ve ihracat anla malar ve pazarlama standartlar ve kontrolleri aç klanm t r. Tar ma yönelik devlet yard mlar konusunda, faaliyet yard mlar, birincil üreticilere yap lan yard mlar, tar msal ürünlerin i lenmesi ve pazarlamas na dair yard mlar ve k rsal kalk nma yard mlar gibi di er tar msal yard mlar detayl bir ekilde ele al nm t r. Ortak Piyasa Düzenlerine (ürün ve ürün gruplar ) bak ld nda; lifli bitkilerde, ürünün i lenmesinde merkezi bir kay t sisteminin, çevre programlar n n ve üretici organizasyonlar n n olmay, müktesebatla uyumlu olmayan alanlar olarak göze çarpan unsurlard r. Pamukta, do rudan ödemelerde, desteklerin bir miktar kalite ve verimlilikle ili kilendirilmesi ve kay tl üreticilere sa lanmas AB mevzuat na uyumlu alanlard r. pek böcekçili i konusunda yard m, ülkemizde her y l hedef fiyatla d fiyatlar n fark kadar olurken, AB de aksi aç klanmad takdirde sabit olmas, ödeme ülkemizde taze kozalar n Kozabirlik e gerekli belgelerin ibraz yla, sat m ndan sonra gerçekle irken, AB mevzuat nda belirli ba vuru tarihlerine ba lanmas gibi maddelerde farkl l klar ortaya ç kmaktad r. Süt ve süt ürünlerinde üreticilerin hem gelir deste i hem de yap sal desteklerle desteklenmesi ile ilgili düzenleme 2005 y l 8503 say l kararname ile yürürlü e girmi tir. Bu alandaki gelecek planlar, tüketicileri süt tüketimi konusunda te vik edici çe itli programlar kapsamaktad r. Büyükba hayvan ürünlerinde (s r-dana eti), önümüzdeki günlerde, müktesebata uyumlu idari yap, karkas s n fland rmas, fiyat raporlama sistemi ve etiketleme sistemleri, üzerinde durulacak konulard r y llar aras nda, d ticarette standartla ma, besinsel içeri e dair etiketleme, hayvanc l k destekleri vb. konularda bir dizi yasal düzenlemeye gidilmi tir. Küçükba hayvanc l kta (koyun-keçi), büyükba taki hedeflere ek olarak, müktesebata uyum ba lam nda bir de kimlik ve kay t alt na alma sistemi olu turmak hedeflenmektedir. Yine son 5 y l içersinde, büyükba hayvanc l k ile ilgili çal malara ek olarak, mezbahalarda ve i leme fabrikalar nda çal acak özel veteriner konusu hakk nda desteklemeler, taze et ve et kar mlar üzerine birçok yasal düzenlemeye gidilmi tir. 59

15 Domuz etinde, turistik bölgelerdeki s n rl talep kapasitesi d nda geni bir pazar olmamakla beraber, otel ve marketlerin perakende sat lar için yapt klar al mlar özel kesim yerleri olan i letmelerden sa lanmakta olup, herhangi bir kota sistemi ve ihracat iadesi yoktur. Yumurta ve kanatl etleri konusunda, uyumu yürütecek bir idari yap lanmaya ve fiyat raporlama sistemine ihtiyaç duyulmaktad r y l ndan bu yana, ürünlerin d ticaret mekanizmas na, bile imlerine ve etiketlendirilmesine dair birçok resmi tebli yay nlanm t r. Bal sektörü, ar c l a ve sektörle ilgili uygulamalara dair 2003 ve 2005 y l nda ç kar lan yönetmeliklerle yasal düzenlemeye tabi tutulmu tur. Son OTP reformlar ndan dolay AB zeytinya düzenlemelerinin bir geçi döneminde olmas, uyum çal malar n do rudan etkilemektedir. Zeytin ve zeytinya konusunda, u andaki AB uygulamas ndan farkl olarak ülkemizde özel bir yasal düzenleme bulunmamaktad r. Depolama konusunda da farkl l klar dikkati çekmekte, TSKB nin yan nda özel lisansl depolar kurma konusunda çal malar sürmektedir. Hububat üretimi ile ilgili, özellikle depolamaya, d ticarete ve dahili i leme rejimine dair yasal düzenlemeler AB nin 2003 y l 1784 say l karar na k smen uyumludur. Çeltik konusunda da; di er ürünlerde oldu u gibi AB mevzuat taramas yap larak kar la t rmalar yap lm olup, hububatta oldu u gibi, son 5 y ll k dönemde yap lan düzenlemeler, ilgili AB yasalar na (1785/2005) k smen uyumludur. eker sektöründe ise, 4634 say l eker Yasas n n katk lar, uygulanan rejimin temel araçlar ele al nm ; kotalar, ürün kalitesi, stoklama vb. konulara dair mevzuat n, ilgili AB müktesebat na uygun oldu u belirtilmi tir. Tohumlar konusuna bak ld nda; aç k bir yasal çerçeveye dayand r ld, yard m da l m n n tohum tan mlar n n ve ödeme usullerinin AB uygulamalar na benzer oldu u görülmektedir. Mevcut destek uygulamas n n strateji metnine uygun olarak sürdürülmesi ve AB mevzuat na daha ileri bir uyumu amaçlayan teknik çal malar yap lmas planlanmaktad r. Tütün, ülkemizin sahip oldu u yüksek potansiyel nedeniyle önemli olup, bu alanda son zamanlarda TEKEL in özelle tirilmesi çabalar, tütün pazarlama sistemindeki de i imler ve Tütün Düzenleme Kurulu nun varl, AB ye uyumlu geli meler olarak görülürken, üretici organizasyonlar ve veri taban, uyumun sözkonusu olmad alanlar olarak ortaya ç kmaktad r. Ortak Piyasa Düzenleri kapsam nda yukar daki ürünlerden ba ka; kahve, kakao, kuru yem, muz, meyve ve sebze, patates ni astas, arap, ya l tohumlar, çiçekçilik ve erbetçiotu hakk nda iki taraf n yasal düzenlemeleri incelenerek sunu lar yap lm t r. 60

16 Yatay Konulara (mali ve idari yap lar) bak ld nda; uan için FADN (Çiftlik Muhasebe Veri A ) benzeri bir yap n n ülkemizde olmad belirtilmi, ancak FADN hakk nda bir madde içeren yasa tasar s ndan bahsedilmi tir. Mevcut veri kaynaklar, veri derleme sistemi hakk nda bilgi verilmi tir. K rsal kalk nma konusunda, k rsal bölge tan m n n güncelle tirilme sürecinde oldu u, uan için özel bir k rsal kalk nma stratejisinin olmad ancak haz rlanma ve uyum a amas nda oldu u söylenmi tir. Ulusal k rsal kalk nma plan, kurumsal çerçevesi, amaç ve öncelikleri, devletçe finanse edilen k rsal kalk nma faaliyetleri ve bu faaliyetleri yürütecek kurullar belirlenmi tir. uan için, geleneksel özel ürünleri korumaya yönelik herhangi bir yasal düzenleme yoktur. Co rafi i aretler konusunda ise tan mlar, ba vuru hakk ve prosedürler aç kt r. Organik tar mla ilgili halihaz rdaki mevzuat, gündemde olmayan serbest dola ma ve kar la t rmaya aç k olmayan idari yap konular na dair maddeler haricinde, son 2 y lda yap lan yasal düzenlemelerle, AB müktesebat na uyumlu hale getirilmi tir. TKB taraf ndan katk maddelerinin analizi konusunda akredite olarak kabul edilen kontrol ve sertifika kurumlar, bununla ilgili bilgi sistemi ve veri ak i leyi i aç kt r. Temel verilere bak ld nda, organik tar m yap lan alan, ürün çe idi ve üretici say s, 1996 dan günümüze çok yüksek oranlarda artm t r. AB Harekat Plan nda duyarl alanlar kapsam nda olan organik tar m, Türkiye de de duyarl alanlar aras nda görülen baraj havzalar nda 30 Aral k 2003 tarihinden itibaren uygulanmaya ba lanm olup, 13 baraj havzas nda da çal malar devam etmektedir Di er Fas llar Bal kç l k fasl üzerine; 24 ubat 2006 günü komisyonun geni lemeden sorumlu birimi taraf ndan yap lan tan t c toplant da, ortak bal kç l k politikas kapsam nda, bal kç l k kaynaklar n n muhafazas ve sürdürülebilir kullan m, politikan n kurallar n ciddi olarak ihlal eden tutumlar listesi, Bilimsel, Teknik ve Ekonomik Bal kç l k Komitesi kurulumu, kaynak ve filo yönetimi ile ilgili; uzun mesafeye göç eden baz türlerin baz stoklar n n korunmas için birtak m teknik tedbirler, bal kç teknelerinin özelliklerinin tan mlanmas, Topluluk Bal kç l k Filo Kay t Sistemi, uydu bazl tekne izleme sistemleri, Akdeniz de bal kç l k kaynaklar n n korunmas, uygulanabilir bir denetim sisteminin kurulmas, Bal kç l Yönlendirme Mali Araçlar, Bal kç l k ve yeti tiricilik ürünleri ortak piyasa düzeni, verilen devlet yard mlar, çok tarafl anla malar, ara t rma ve bilgi toplama konular ele al nm t r. TKB de, bal kç l k konusunda da bir çal ma grubu olu turulmu olup, AB müktesebat n tarama ve mevzuat m z uyumla t rma çal malar devam etmektedir. G da Güvenli i, Veterinerlik, Bitki Sa l fasl nda ise, yine TKB de olu turulan çal ma grubu, AB mevzuat n tarama ve yap lan düzenlemeler nda uyum çal malar n de erlendirmeye devam etmektedir. 61

17 Sonuç olarak; AB müktesebat n n önemli bir bölümünü olu turan tar m konusu, ülkemiz tar m yap s n n farkl l da dü ünüldü ünde, uyum sürecinde oldukça önemli bir yer tutmakta, tüm ilgili kurumlar n katk s n gerektirmektedir. Özellikle; TKB, mevzuat n taranmas ve uyum sürecinin izlenmesinde; TÜ K ise, tar m fas llar kapsam nda güvenilir ve sa l kl verilerin derlenmesinde ve bu yolda olu turulan sistemlerin uygulamas nda kritik görevler üstlenmektedir. Özetle 11.fas l tarama toplant lar sonucu tar m istatistikleri, güçlendirilmesi gereken konulardan biri olarak ortaya ç km, konu daha sonraki tar mla ilgili fas llarda ve 18. fas l olan statistik fasl nda tekrar gündeme gelmi tir. Bu ba lamda, TÜ K ve TKB aras nda gerekli koordinasyonun sa lanmas son derece önemli olup, kurumlar aras i birli i yap lacak konular ve AB tar m istatistiklerine uyum için yap lacak teknik çal malar belirlenmi tir TARIM STAT ST KLER YLE LG L SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNER LER 4.1. Verilerin Güvenilirli i ile lgili Sorunlar TÜ K taraf ndan olu turulan bilgiler hemen her alanda karar vericiler taraf ndan kullan lan bilgiler oldu u için verilerin sa l kl olmas al nan kararlar n isabetli olmas aç s ndan çok önemlidir. Verilerin güvenilirli ini sorgulamak ba ta TÜ K olmak üzere di er tüm kamu-özel kurumlar n sorumlulu undad r. Bunun yan nda veri derleme sürecinde ortak çal lan kurumlar aras nda TÜ K in öncü rolü üstlenmesi sözkonusu sürecin etkinli ini do rudan art racakt r. Bu ba lamda özellikle tar m istatistikleri alan ndaki sorunlardan baz lar u ekilde s ralanabilir (D E 2001): 1. TKB ta ra te kilatlar nda istatistik amaçl çal malar n hangi personel eliyle ve nas l yürütülece i konular esasl olarak tan mlanm de ildir. Dolay s yla TKB ta ra te kilatlar nda istatistik derleme çal malar n rasgele yürüten personel, toplam i yükünün fazlal n gerekçe göstererek, istatistik çal malar n asli çal malar n n d nda de erlendirmektedir. Bu durum verilerin kalitesini olumsuz etkilemektedir. 2. TKB il müdürlükleri proje istatistik ube müdürlükleri nde istatistik çal malar ikinci planda kalmaktad r. 3. Bitkisel üretim ve hayvanc l k istatistikleri ile ilgili bilgilerin analizi a amas nda baz ürünler için eksik ve/veya yanl bilgiler verilmektedir. 4. Mezbaha kesim cetvelleri ile derlenen kesilen hayvan say lar, mezbaha kay tlar üzerinden doldurulmaktad r. Kesimler üzerinden belediyelere belirli bir vergi ödendi inden, kay tlar ço unlukla gerçekleri yans tmayabilmektedir. 5. Su ürünleri istatistiklerinde çerçeve olarak kullan lan bal kç kay tlar güncel olmad ndan, yap lan ara t rmalarda sorunlar ç kmaktad r. 11 AB müzakere sürecine haz rl k stratejileri, üyeli in muhtemel etkileri ve bu sürecin çe itli boyutlar yla ilgili geni tart malar için, örne in, bkz. TKB (2005) ve TEMA (2005). 62

18 6. Çiftçinin Eline Geçen Fiyat Derleme Formuna, il veya ilçede yeti en ürün fiyatlar, üretim mevsimi dikkate al narak doldurulmal d r. Oysa derlenmesi beklenen fiyatlar n gönderilmedi i durumlar olabilmektedir. Bu sorunlar n çözümüne ili kin olarak TÜ K ile TKB aras ndaki koordinasyonun güçlendirilmesi ve tar m istatistiklerinin derlenmesi konusunda TÜ K in önderli inde ve uzmanl nda ortak çal malar n yürütülmesi oldukça önem arz etmektedir. Bu ba lamda ilk a amada gerçekle tirilebilecek uygulamalar u ekilde s ralanabilir: 1. TÜ K de sürdürülmekte olan Çiftçi Kay t Sistemi nin kurulmas çal malar na temel te kil etmek üzere kullan lan TKB Do rudan Gelir Deste i ve Çiftçi Kay t Sistemi kay tlar n n; henüz TKB den temin edilemeyen Hayvan Kimlik Sistemi kay tlar ile söz konusu kay tlar n tamamlay c s olabilecek ba ka kay tlar n da TÜ K nae transferi sa lanmal ve ileride olu turulabilecek yeni kay t sistemleri konusunda TÜ K ile ortak çal ma yürütülmelidir. 2. TKB il ve ilçe te kilatlar nda veri derlemek ile görevli personelin görev tan m n n yap lmas, yap lan çal man n amaç ve öneminin tüm ilgililere bildirilmesi, idari bilgilendirmenin yan nda iki kurumun ortakla a e itimler düzenlemesi yoluyla veri kalitesinin artt r lmas sa lanmal d r. 3. TKB ilçe te kilatlar nca derlenen ve tar m il müdürlüklerine gönderilen cari tar m istatistikleri verileri ile TÜ K merkezine gönderilen tar msal fiyatlara ili kin veri transferinin ortak bir veri taban na yap lacak veri giri i sayesinde elektronik ortamda gerçekle tirilmesi sa lanmal d r. 4. TKB n n farkl birimlerinde, tar msal i letmelere ili kin tutulan farkl kay tlar n birlikte kullan lmas n sa layacak ortak bir anahtar n var olmad gözlenmi tir. TC Kimlik Numaralar n n söz konusu kay tlara eklenmesi çal malar devam etmekle birlikte, bunun, kay t mükerrerli ini engellese bile, tüm kay tlar n birlikte kullan lmas esnas nda olu acak bilgi mükerrerliklerini engellemeye yeterli olmayaca dü ünülmektedir. 5. Gelecekte yap lacak ve kaç n lmaz olarak tar msal i letmelerden derlenecek veriler ile üretilmesi gereken tar m istatistiklerinin bu süreçte, gerekli de i kenleri içerecek ekilde güncel tutulan bir Çiftçi Kay t Sistemi nin varl hayati önem ta maktad r. 6. Söz konusu kay t sistemini güncel tutma imkân na sadece TKB sahiptir. Bu sistemin güncellenmesi, her y l, TKB nin Çiftçi Kay t Sistemi ni temel alan ek bir çal ma yap lmas suretiyle gerçekle tirilebilir. Zira, mevcut sistem, herhangi bir devlet deste inden faydalanmak isteyen çiftçilerin ba vuru yapmas n zorunlu k lmakta, destek alamayacak olanlar ile alabilecek oldu u halde destek almak istemeyenleri kayda zorlamamaktad r. 63

19 Öte yandan 500 dekar üzerinde araziye sahip i letmeler, arazilerini parçalayarak, farkl birkaç i letme gibi ba vuru yapmakta, serac l k yapan i letmeler küçük arazilere sahip olduklar ndan ba vuru yapmamaktad rlar. Hayvan varl klar deste e konu olmad için sadece hayvanc l k yapan i letmeler sisteme ba vuru yapmamakta, bitkisel üretime ba l ba vuru yapanlar hayvanc l k yapsalar bile hayvan varl na ili kin bilgileri do ru beyan etmeyebilmektedirler. Benzer ekilde ürün çe idi, deste e konu de il ise, do ru beyan edilmeyebilmektedir. Ayr ca ba vuru formunun deste e konu olmayan k s mlar n n bo kalmas veya veri giri inin yap lmamas söz konusu olabilmektedir. Gerek Çiftçi Kay t Sistemi nin güncel tutulmas n sa layacak çal malar ve gerekse bunu temel alacak di er ara t rmalar n TKB taraf ndan yürütülmesine imkân oldu u dü ünülmektedir. TÜ K in uzmanl k deste i ile bu çal malar n TKB taraf ndan yürütülüp yürütülemeyece i de erlendirilmelidir Ayr ca bal kç l k istatistiklerinin tutulmas s ras nda alan uygulamas nda kar la lan sorunlar da verilerin güvenilirli ini olumsuz etkilemektedir. Bal kç lar n kay t tutma zorunlulu unun olmamas ve vergi ile ili kisinin olabilece i dü üncesi ile verdikleri cevaplar çok sa l kl olmamaktad r. Baz durumlarda bal kç l k i iyle i tigal edenler ruhsat ald klar ilin d nda avlanma yapmaktad rlar. lde anket uygulan rken bu bal kç lardan anket al nmamakta, bu da kapsam eksikli ine sebebiyet vermektedir. Anket hangi ilde uygulan yorsa kendi listelerinde olmasa bile o bal kç lara anket yap lacakt r. Bunun d nda genelde sabah n erken saatlerinde bal kç bar naklar nda olduklar ndan mesai saatlerinde anket yapmak zor olmaktad r. Bu nedenle anket sabah n erken saatlerinde uygulanmal birkaç y lda bir de, bal kç lar veya üretici birlikleri ile tan t m toplant lar yap lmal d r. AB ne üye ülkelerde önceki y llarda yakalad klar bal k miktarlar na göre kota uygulamas getirdiklerinden ve ülkeler aras kota al m ve sat m olmas nedeniyle yakalad klar bal klar maksimum göstermek ülkelere yarar sa lamaktad r. Türkiye de beyana dayal y ll k bilgi soruldu u için bu i le u ra anlar yakalad klar bal k miktarlar na göre vergi al nmas ndan çekindiklerinden do ru bilgi vermemektedir. Bu durum uzun vadede Türkiye nin aleyhinde i leyecektir. TKB taraf ndan büyük bal kç lar nezdinde ba lat lan ayl k bilgi derleme formlar u anda sadece avlanan bal klar n miktarlar na yönelik olup, di er de i kenler formda yer almamaktad r. Seyir defteri niteli i ta yan bu kay tlar n istenilen normlara uygun olmas gerekmektedir. Ayr ca Türkiye de 180 civar nda karaya ç k noktas bulunmaktad r. TKB taraf ndan 30 adet karaya ç k noktas nda AB standartlar uygulanacakt r. Geriye kalan 150 karaya ç k noktas nda kontrolün yap lmas zor olaca ndan acilen di er karaya ç k noktalar için de önlem al nmas gerekmektedir. Bu noktada k sa ve orta vadede yap lmas gerekenler mevcuttur. K sa vadede kaptan seyir defteri ve karaya ç k bildirim formlar n n AB standartlar na uygun hale getirilmesi, üretici birliklerinin ve bal kç lar n e itimi say labilir. Orta vadede yap lmas gerekenler aras nda u hususlar say labilir: TKB taraf ndan Bal kç l k zleme Merkezi, Tekne zleme Sistemi ve tüm önemli bal kç limanlar nda öncelikle 30 büronun daha sonra ise 150 büronun kurulmas ve tamamen çal r duruma getirilmesi, 64

20 Av kay t formlar n n da t m, toplanmas ile birlikte karaya ç kan bal klar n kayda girilmesi amac yla verilerin do rulu unu test edecek eleman ve kontrol sisteminin kurulmas, Av kay t defteri, karaya ç kma bildirim formu, gemiden gemiye aktarma formunun doldurulabilmesi için gerekli yasal düzenlemelerin yap lmas, Veri taban ve network sisteminin kurulmas Teknoloji Kullan m ve Metodoloji ile lgili Sorunlar AB ye uyum sürecinde tar m istatistiklerinin iyile tirilmesi kapsam nda yap lmas dü ünülen baz projeler vard r. Bu projelerin temelinde ise bilgilerin kar la t r labilir olmas için uygulanacak yöntemler ve de i kenler baz nda yap lacak de i iklikler mevcuttur. Teknolojik altyap eksikli ine ra men, AB tar m istatistiklerine uyum için yap lmas gereken teknik çal malar aras nda unlar say labilir: 1. Çiftçi Kay t Sisteminin olu turulmas. (Örnekleme metotlar n n, AB üyesi ülkelerde uyguland biçimde i letme tiplerine ve ekonomik büyüklüklerine göre yap lmas hedeflenmektedir. Böyle bir çal man n sa l kl ekilde yürütülebilmesi için güncel, güvenilir ve örnekleme için kullan lacak kriterlere ili kin çiftçi baz nda kay tlara (çerçeveye) ihtiyaç vard r.) 2. AB nin tar m faaliyetleri s n flamas na göre tar msal i letmelerin s n flama ve tipoloji belirleme çal mas n n yap lmas gerekmektedir. 3. Tar msal i letme kay tlar na dayan larak bitkisel ürünlere ili kin arazi kullan m, bitkisel üretim istatistikleri, hayvanc l k istatistikleri ve hayvansal üretim istatistiklerinin elde edilmesi gereklidir. 4. Özel Ba c l k ve Meyvecilik Anketlerinin uygulanmas gereklidir. 5. Tar msal letme Yap Ara t rmalar yap lmal d r. (Bu ara t rma, AB üye ülkelerinde her iki veya üç y lda bir tar msal i letme yap lar nda meydana gelen de i meleri izlemek amac yla uygulanmaktad r.) 6. Eurofarm veri taban 12 olu turulmas, 7. Bitkisel ürünler için Uzaktan Alg lama tekniklerinin kullan m, 8. Bitkisel ürünler için arz-denge tablolar n n haz rlanmas, 9. Hayvanc l kla u ra an i letmelere ili kin kay t sisteminin olu turulmas gerekmektedir. 10. Bal kç l k istatistikleri için getirilen öneriler aras nda, tekne kay tlar ve yakalanan ve karaya ç kar lan su ürünlerine ait kay tlar n (Seyir Defteri, skele ve Sat Bilgileri, Nakliyat Kimlik Belgesi) tutulmas bulunmaktad r. Bu çal malar TKB taraf ndan ba lat lm t r. Teknik ayr nt lara ili kin toplant lar her iki Kurum aras nda yürütülmektedir. 12 Tar msal letme Yap Ara t rmas n n sonuçlanmas ndan sonra Eurofarm veri taban olu turma çal mas na ba lanacakt r. 65

21 4.3. E itimli gücü Sorunu Kurum içerisinde tam uzmanla m kadrolar n olu turulmas için hem merkezde hem de ta rada kurum elemanlar na yo un e itim programlar n n uygulanmas, uzman kadroya master ve doktora imkân n n, hatta yurtd e itim seminerleri imkân n n sa lanmas, Kurum içerisinde takip edilen i lerin aksamamas nda etkili olacakt r. 13 Ayr ca TÜ K in çok yak n i ili kisi içerisinde oldu u TKB de belli konularda tecrübe sahibi personelin çok s k yer de i tirmesi kurumlar aras ndaki bilgi al veri ini ve veri güvenilirli ini olumsuz etkilemektedir. Yeni personelin i i ö renip verimli olmaya ba lad zaman yer de i tirmesi hem ileti im aç s ndan hem de sa l kl bilgi toplamak aç s ndan birçok sak nca do urmaktad r. Ayr ca Tar m statistikleri Grubunda yer alan tak mlar n en çok yak nd konulardan bir tanesi de ta radan girilen verilerin eksik veya hatal olmas d r. Ta rada bu amaçla istihdam edilen personelin ya elektronik veri giri ini sa l kl bir ekilde yapabilecek yeterlili e sahip olmas veya bu yönde e itim almas gerekmektedir. Veri giri lerinin eksik veya hatal olmas verilerin analizinde ve kullan lmas nda hatal sonuçlar do urabilmektedir. Veri toplamakla görevli personelin teknik ve lojistik bak mdan desteklenmesinin yan s ra, çiftçilerin de do ru bilgi vermenin önemi konusunda bilinçlendirilerek istatistiki veri derleme sürecine gönüllü kat l m n n sa lanmas na yönelik önlemler al nmal d r. Çiftçi örgütleri ile kamu kurumlar aras nda ayr nt l ve güvenilir bilgi derlenmesi konusunda s k i birli ine gidilmelidir Di er Sorunlar Ülkemizde çok zor ve oldukça önemli olan istatistiki bilgi üretme görevini üstlenen önemli bir kurum olan TÜ K,görevini yürütürken ciddi s k nt larla kar kar ya kalmaktad r. Bu durumun en önemli sebeplerinden birisi Türk kamuoyunda istatistiki bilgi bilincinin yeterince olu up özümsenmemi olmas d r. TÜ K in üretti i bilgilerin hanehalk ndan çok karar al c lar taraf ndan kullan lan bilgiler olmas alandan veri toplama i lemini birçok yönden olumsuz etkilemektedir. Hanehalk n n bu konuda tam bilgi sahibi olmamas, bilgi toplama eyleminin zaman zaman, yanl bir ekilde, vergilendirilmeyle irtibatland r lmas, uygulanan anketlere önyarg yla yakla lmas na ve do ru bilgi vermekten kaç nmaya sebep olmaktad r. Bu ba lamda TÜ K in kendi sayg nl na sahip ç karak, istatistiki bilgi bilincinin olu turulup yerle mesinde kamuoyunu bilgilendirici ve e itici çal malar ilk elden yürütmesi veya desteklemesi son derece önemlidir. Bu çerçevede, örne in, hanehalk n n istatistiki bilgiye olan ilgisini art rmak için medya yoluyla tan t m ve reklam filmleri yap labilir. Hatta bir istatistik kanal kurularak, veya mevcut devlet kanallar ndan birinde bu tür programlara yer verilerek, üretilen bilgilerin yorumlanmas nda ve kullan lmas nda ayd nlat c bilgiler sunulabilir. Ayr ca halk n daha çok ilgisini çekecek baz anket sonuçlar da bu kanaldan yay nlanarak halk n istatisti e ilgisi art r labilir. Özel sektör kurulu lar ndan istatistik derleme konusunda yard m, i birli i, veya hizmet sat n al m gibi hususlar üzerinde dü ünülmelidir. 13 Örne in, Eylül 2000 de yap lan nüfus say m n n May s 2001 de yap lan tar m say m na olumsuz etkisi, kurum içerisinde uzmanla man n ve i bölümünün tam olarak sa lanamamas na ba lanabilir. 66