Akıldışı Sevgilerimle

Transkript

1 Akıldışı Sevgilerimle

2 Akıldışı Sevgilerimle Kayıp Çoraplar ve Diğer Varoluşsal Muammalar Dan Ariely WILLIAM HAEFELI NİN KARİKATÜRLERİYLE Çeviren Müge Çavdar

3 ISBN Dan Ariely, 2015 Orijinal adı ve yayıncısı: Irrationally Yours, Harper Perennial Türkçe yayın hakları Anatolialit Telif ve Tercümanlık Hizmetleri tarafından sağlanmıştır. Optimist Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. Sertifika no. : Telefon : Faks : e-posta: optimist@optimistkitap.com facebook.com/optimistkitap twitter.com/optimistkitap Optimist yayın no. : 407 Konu : Yaşam Kültürü Yayına hazırlayan : Mutlu Dinçer Bask : Eylül 2015, stanbul Düzelti : Pelin Duru Düzenleme : Nermin Uçar Vatan Baskı ve cilt : Tor Ofset San. ve Tic. Ltd. Şti. Sertifika no. : Akçaburgaz Mah Sokak. No: 2 Esenyurt - stanbul Tel:

4 İçindekiler Giriş 9 GörevDuygusununAşırıyaKaçması 13 HayırDemeSanatıveMutluluğu 14 NetflixMemnuniyetsizliği 17 DiyetYapmak 20 UnutulanveBağışlananBorçlar 23 EvlilikveEkonomikModeller 25 SosyalAğlarveSosyalKurallar 27 KopiLuwakKahvesi 30 EvlilikYüzüğüYeminleri 33 Sosyalİhlallerveİspiyonculuk 36 ÇeşitliliğinHafızayıPekiştirmesi 38 KalabalıkBirOrtamınFaydaları 40 İyi(veÜcretsiz)BirDanışmanTutmak 43 SarmısakEtkisi 45 YoksullaraBağıştaBulunmak 46 BüyükanneileBüyükbabalarveGizliGündemler 49 TuvaletKullanıcılarınıAltEtmek 52 SosyalBirUyumMekanizmasıOlarakDedikodu 54 AyrıcalıklıArkadaşlıklar 55 KoşarkenDüşünmek 58 İşBitirmeninHazzı 59 AynıAndaBirdenFazlaİşYapmaSanatı 62 EveTelefonEtmek 64 KadehTokuşturmaveMükemmelBatılİnanç 66 TanışmaCümleleriveİltifatlar 68 ÇalışmaYanılsaması 70 AcıveİnsanOlmanınOrtakPaydası 72

5 HavalıArabalar 73 UygunsuzGiyinmek 76 BilinmeyeniKeşfetme 78 İlişkiDeneyleri 80 BoşanmaveİyiKararlar 82 FinansalDanışmanlaraParaYatırmak 85 AdaletveSincaplarlaYemekPaylaşmak 87 SosyalYaşamveİnternet 89 RomantikBuluşmalardanveİşeAlımdanBeklenenler 91 DahaİyiKararVermeyiÖğrenme(İhtimali)Üzerine 93 BeklentilerinGücü 95 Güvenliİletişim 98 MükemmelHediye 99 YemeDersleriveÇocuklar 102 YararlıŞikâyetler 104 ÖdüllerveİhaleÇılgınlığı 107 StresiYaymaveYaşlılaraDeğerVerme 109 ÇokAşamalıBirOlasılıkOyunuOlarakŞans 111 ÇoraplarveDoğaüstüOlaylarınPsikolojisi 113 KiliseVergisi 115 OrtaYaşKlişeleri 118 AldatanlarveGerekçeleri 120 KahvaltıPişmanlıkları 123 GeceAktiviteleri 125 EbeveyniOynamak 128 OrtakHesaplar 131 BordeauxSavaşları 134 SıkışıkTrafikteBaşkalarınıDüşünmek 137 BirŞeyYapmadanBeklemek 140 BozukParaAtarakKararVermeyiHızlandırmak 144 İşeYaramazKurallar 146 SigaraİçmeninTehlikesiniHissedilirHaleGetirmek 150 BirYatırımOlarakMacerayaAtılmak 151

6 AkıldışılığınNiceliğiDeğilNiteliği 153 İnsanlarınEmekliliklerine YardımEtmek 154 YanlışlıklarıDüzeltmeAhlakı 155 KimOlduğumuzveKimOlmakİstediğimiz 156 HesabıBölüşmeninDeğeri 159 ZımbalarveÇeyreklikler 162 EgzersizeVakitAyırmak 164 Hafıza 167 KitaplarveSesliKitaplar 170 RuhlarvePascal ınbahsi 173 ParaylaGösterişYapmak 175 DerslerveÖğretmenler 177 Otokontrol(Eksikliği) 180 DengeleyiciBirEyleminÜçDayanakNoktası 183 KararverirkenVakitHarcamak 184 AçıkBüfeninYatırımGetirisi 186 DoğruSorularıSormak 189 ÇöreklerveÖzgürİradeninYeri 192 YılınEnİyimserGünü 193 BorsadaDuygusalYatırımlarYapmak 194 BanliyödenİşeGidipGelmekveAdaptasyon 197 KurutmaMakinesiyleTuscon agitmek 200 TerfilerveİlerlemeYanılgısı 202 MesafeDuygusuveUmursamak 205 MutluluğuTahminEtmek 207 BilmeninLaneti 212 KötüSeks 214 FarelervePiyasalar 216 KendiniBırakmak 218 KüçülmeveDürüstOlma 219 YüksekTopuklar 220 KurallarveOlumsuzSinyallerinÜstesindenGelmek 221 VergilerveMitsva 223

7 BoğaHizmeti 226 KayıptanKaçınmaveSpor 227 Teşekkür 230

8 Giriş Buyurun size olayları akılcılaştırmaya dair olası bir örnek: İnsan doğasını gözlemleyip bu konuda kafa yorma yeteneğimin kökenlerinde yaralanmam ve bunun hâlâ süren etkileri yatıyor bu etkiler arasında ergenlik dönemimin elimden alınmış olmasına, bedenimin yaklaşık yüzde 70 inde üçüncü derece yanıklar taşımama, neredeyse üç yıl boyunca hastanede yatmama, her gün ciddi şekilde acı çekmeme, sağlık sisteminin işlevsel bozukluklarına tekrar tekrar maruz kalmama ve çoğu sosyal ortamda varlığımın yersiz olduğunu hissetmeme neden olan büyük yara izlerim var. Bu etkenlerin bir araya gelmesi hayatı daha iyi gözlemleyebilen biri haline gelmemi sağladı (akılcılaştırınca çıkan sonuç bu). Ayrıca sosyal bilimler alanında çalışmama sebep olan da bu oldu. Beni yanlış anlamayın; yaralanmamın bunlara değdiğini düşünmüyorum. Kimse bu kadar acı ve sefaleti akla uygun hale getiremez. Yine de bu çok katmanlı yaralanma deneyimi, hastanede geçirdiğim zamanlar, vücuduma yayılmış yara izleriyle ve engellerle yaşamak bana hayatı gösteren bir mikroskop oldu. Bu bakış açısıyla insanların önemli acılarını gözlemleme fırsatım oldu. Acılarını kontrol altına alıp yenen insanlar da gördüm, onlar yüzünden yıkılanlar da. Çeşitli tıbbi operasyonlara ve tuhaf insan ilişkilerine maruz kaldım. Hastane yatağımdaki mesafeden, etrafımdaki insanların normal yaşamlarını nasıl sürdürdüklerini gözlemleme, insani alışkanlıkları sorgulama ve davranışlarımızın nedenleri üzerine düşünme fırsatı buldum. Yara izlerim, çektiğim acı, garip görünüşlü birtakım medikal ortezler ve bedenimi baştan aşağıya kaplayan sargılar nede- 9

9 niyle hastaneden çıktığımda bile gündelik hayatın normal akışından izole bir yaşam sürdüğüm hissinden kurtulamadım. Bir zamanlar duyarsız olduğum gerçekliğe dönmek için ilk adımlarımı attığımda, bakış açım genişledi ve alışveriş yapma, araba kullanma, gönüllü aktivitelerde bulunma, çalışma arkadaşlarıyla etkileşim, risk alma, kavga etme ve düşüncesizce davranma gibi sıradan gündelik faaliyetler de gözlemlerime eklendi. Elbette duygusal yaşamın ne kadar karmaşık bir pamuk ipliğine bağlı olduğunu da görmeden edemedim. Bu bakış beni psikoloji öğrenimi görmeye yöneltti. Oldukça kısa bir süre içinde özel hayatım ile meslek hayatım yoğun bir şekilde iç içe geçti. Ağrılar için kullanılan plasebo ilaçları hatırlayıp beklentilerin acı verici tedavileri nasıl etkilediğini daha iyi anlamak için deneyler yaptım. Hastanedeyken aldığım bazı kötü haberleri hatırlayıp hastalara kötü haber vermenin en iyi yollarının neler olduğunu anlamaya çalıştım. Özel hayat ile meslek hayatı arasındaki sınırını aşan buna benzer birçok konu daha oldu, zaman içinde kendi kararlarım ve çevremdekilerin davranışları hakkında daha fazla şey öğrendim. Bunlar yirmi beş yılı aşkın bir süre önce oldu ve o zamandan beri vaktimin çoğunu insan doğasını daha iyi anlamak için çalışmaya adadım, özellikle nerelerde hata yaptığımıza ve kararlarımızı, hareketlerimizi ve bunların sonuçlarını geliştirebilmek için neler yapılabileceğine odaklandım. Yıllarca bu konularla ilgili akademik makaleler yazdıktan sonra, araştırmalarım ve bunların sonuçları hakkında akademik yönü daha hafif, daha samimi yazılar yazmaya başladım. Araştırmalarımın kendi zorlu deneyimlerimden ortaya çıktığını açıkladığım için olsa gerek, birçok insan kişisel savaşımlarını benimle paylaşmaya başladı. Kimi zaman yaşadıkları belirli bir deneyimin sosyal bilimler tarafından nasıl açıklandığını merak etseler de, en çok sordukları sorular, karşılaştıkları kişisel zorluklar ve verdikleri kararlar üzerine oluyordu. 10

10 Mümkün olduğu kadar fazla soruya cevap vermek için elimden geleni yaparken bu sorulardan bazılarının herkes için yararlı olabileceğini fark ettim de geniş kitleleri ilgilendirebilecek kimi soruları, soruları yönelten kişilerden izin alarak Wall Street Journal daki Ariely e Sorun adlı köşemde halka açık bir şekilde cevaplamaya başladım. Şu anda elinizde tuttuğunuz bu kitap, köşe yazılarında yer alan bazı cevapların düzeltilmiş ve genişletilmiş versiyonları ile daha önce yayınlanmamış kimi soru ve cevapları içeriyor. En önemlisi, kitapta ayrıca yetenekli çizer William Haefeli nin elinden çıkmış, kanımca cevaplarıma derinlik katan, onları geliştiren ve genişleten muhteşem karikatürler de yer alıyor. Artık hikâyeyi biliyorsunuz. Benim akılcılaştırma yeteneğimi bir yana bırakacak olursanız, anlattıklarım, önerilerimi herhangi bir şekilde daha değerli, daha doğru veya daha yararlı kılıyor mu? Kararı siz verin. Akıldışı sevgilerimle, DAN ARIELY 11

11 GÖREV DUYGUSUNUN AŞIRIYA KAÇMASI SevgiliDan, HeryılNoelgeldiğindekendimitanıdığımherkeseNoelkartıgöndermekzorundahissediyorum,üstelikgönderdiğimkartlarınsayısıher geçen yıl artıyor. Durum artık resmen kontrolden çıktı. Bundan sonra sadecegerçektençokyakınolduğumarkadaşlarımakartgöndermeye başlasamolurmu? HOLLY Birkaç yıl önce Spiritüel Hümanizm Kilisesi tarafından papaz ilan edildim, bu yüzden konumum itibariyle, sadece yakın arkadaşlarına kart atmanda hiçbir sakınca olmadığını söyleyebilirim. Bir sosyal bilimci olarak listenin dışında kalan kimsenin darılmayacağını, hatta muhtemelen birçoğunun bunu fark etmeyeceğini düşünüyorum. Ayrıca bu adımı atman gelecek yıl onların da sana kart atma konusunda duyduğu yükümlülüğü hafifletecektir yani bunu yaparak aynı konuda onlara da yardımcı olmuş oluyorsun. Üstelik Noel kartı çılgınlığına gerçekten kökten bir çözüm bulmak istiyorsan unutma ki Yahudilik de her zaman seçenekler arasında. Arkadaşlar, Beklentiler, Mutluluk 13

12 HAYIR DEME SANATI VE MUTLULUĞU Yapılacaklar listesindeki her şeyi tamamlayınca, sonsuza dek mutlu yaşadılar. 14

13 SevgiliDan, Kısabirsüreönceterfiettim,şimdiisebendenişimisevmemleilgisi olmayantürlüfaaliyetlertalepediyorlar.işarkadaşlarımavegenelolarakkurumumayardımetmeninönemininfarkındayım,amabufaaliyetlerzamanımınçokbüyükbirbölümünüalıyorvekendiişimiyapmama olanakbırakmıyor.öncelikleriminasıldahaiyibelirleyebilirim? FRANCESCA Evet ya! Başarının tehlikeleri Terfi genellikle kulağa hoş gelir, ne var ki terfi ettiğimizde çoğu zaman bunun birçok ek talep ve sıkıntıyı da beraberinde getirdiğini fark ederiz. (Görünen o ki aldığımız bu dersleri, tuhaf bir şekilde sadece terfiden terfiye hatırlarız, bu nedenle de söz konusu ek bedelleri her keşfedişimizde yeniden şaşırırız.) Soruna dönelim. Yeni hayatının neye benzediğiyle ilgili tahminim şöyle: Her gün, yardımcı olmak istediğin tatlı iş arkadaşların senden kendileri için bir şeyler yapmanı istiyor. Üstüne üstlük çoğunlukla istekleri uzak bir tarihe yönelik oluyor mesela bir ay sonrasına. Sen de takvimine bakıp nispeten boş olduğunu görüyorsun ve kendi kendine şöyle diyorsun: Bir sonraki ay çoğunlukla boş olduğum halde bu isteğe nasıl hayır diyebilirim? Fakat böyle yaparak hata ediyorsun. Geleceğin aslında boş değil, sadece ayrıntıları henüz tam olarak belirginleşmemiş durumda. Günü geldiğinde, yapman gereken bir yığın iş başından aşacak bu talebin ek yükü olmadan bile. İşte bu noktada keşke evet demeseydim diyeceksin. Bu çok yaygın bir sorun, bu nedenle istediğin önceliklere daha sadık kalmana yardımcı olabilecek üç basit araç önermek isterim. Birincisi, senden bir şey istendiğinde kendine her zaman, bu istek gelecek hafta için olsaydı ne yapardım diye sor. Soru bu şekilde sorulursa takvimine bakıp bu yeni isteğe yer açabilmek 15

14 için diğer yükümlülüklerinden bazılarını iptal edip edemeyeceğine bakarsın. Vakit yaratmak için bazı işleri iptal edebiliyorsan o zaman durma ve kabul et. Ama bu istek senin için diğer yükümlülüklerine göre öncelik taşımıyorsa doğrudan hayır de. Tavsiye edeceğim ikinci araç, bir istek aldığında, bunu yerine getirip getiremeyeceğini anlamak için takvimine baktığını, o günün tamamen dolu olduğunu ve programında hiçbir değişiklik yapamayacağını hayal etmen mesela şehir dışında olabilirsin. Şimdi de bu yeni durumun sende yarattığı duygusal tepkiyi ölç. Üzüldüysen devam edip bu isteği kabul etmelisin. Aksine, bu işi yapamayacağın için rahatladıysan, onu reddetmelisin. Son olarak İngiliz dilinin en güzel kelimelerinden birini kullanma konusunda alıştırma yap: cancel-elation. Yani bir şey iptal olduğunda yaşadığımız sevinç. Bu aracı kullanabilmek için, belirli bir işi kabul ettiğini ancak bu işin sonradan iptal edildiğini hayal etmelisin. Eğer bundan zevk alabiliyorsan, az önce bir iptal sevinci yaşadın demektir, öyleyse aradığın cevabı buldun. İşyeri, Kararlar, Uzun Vadeli Düşünme 16

15 NETFLIX MEMNUNİYETSİZLİĞİ Bir sepette on yumurtanız varken, bunlardan ikisi düşüp kırılsaydı ne kadar üzülürdünüz? 17

16 SevgiliDan, Uzun zamandır bir Netflix kullanıcısıyım. Netflix son zamanlarda programından yaklaşık 1800 adet filmi çıkarıp bunların yerine programa az sayıda oldukça kaliteli film ekledi. Biliyorum ki muhtemelen bu1800filmdenhiçbirinizatenseyretmeyecektim,yinededurumbeni üzüyor ve ciddi bir şekilde Netflix ten ayrılmayı düşünüyorum. Acaba nedenböylehissediyorum? KRISTEN Şahsen ben de bir filmseverim, bu nedenle içinde bulunduğun çıkmazı anlıyorum. Filmlerin iptal edilmesine karşı gösterdiğin duygusal tepkinin ardında yatan temel ilke kayıptan kaçınma (loss aversion). Kayıptan kaçınma sosyal bilimlerin en temel, en bilinen ilkelerinden biri. Bu ilkenin temel sonucu, bir şey kaybetmenin, aynı değerde bir şey kazanmaktan daha güçlü bir duygusal etki yaratması. Tekrar Netflix e dönersek, içinde bulunduğun durumdan çıkan sonuç filmlerin hesabından kaldırılmasını bir kayıp olarak algıladığın, bu yüzden de durumun sana çok daha fazla üzücü geldiğidir. Kayıptan kaçınmanın etkisi kimi zaman öyle güçlüdür ki, pek de şahane olmayan filmleri kaybetmek, gerçekten onlardan daha iyi filmleri kazanmanın mutluluğunu aşacak ölçüde üzüntü yaratabilir. Kayıptan kaçınmanın bir başka sonucu da senin gibi uzun süredir Netflix abonesi olan kullanıcıların kayıptan kaçınma tavrıyla Netflix in yeni film koleksiyonuna bir nebze olumsuz bakacak olmalarıdır; yalnızca yeni filmleri gören ve bir şeyleri kaybetme duygusunu yaşamayan yeni kullanıcılar ise güncellenen teklifi çok daha olumlu algılayacaktır. Bunları göz önünde bulundurarak Netflix i daha ziyade bir müze gibi düşünmeye çalışmanı öneririm. Yani sana belirli filmler vermek yerine optimal bir eğlence seçkisi küratörlüğü sunan bir hizmet olarak. Müzelerde kendimizi eserlerin sahibiy- 18