sosyal paylaşım sitesi olan Facebook ta kendisini giyim yoluyla, bedensel olarak nasıl ifade

Transkript

1 Sevinç 1 Gizem Sevinç Öcal Oğuz EDEB Nisan 2012 Sanal Varoluş Sürecinde Giyimin İşlevi Sanal Varoluş Sürecinde Giyimin İşlevi başlıklı bu yazı, Türk kent kültürünün, bir sosyal paylaşım sitesi olan Facebook ta kendisini giyim yoluyla, bedensel olarak nasıl ifade ettiğine ve bu bedensel metinlerin nasıl yorumlanabileceğine dair öneri sunan bir çalışma olmayı amaçlamaktadır. Katharine Young, 1989 yılında, halkbiliminin bir alt çalışma alanı olarak beden folkloru (bodylore) terimini ortaya atmış ve bedenin kişilikle ilgili kültürel yapılanmaları oluşturan düşünme, konuşma ve hareket etme biçimleri (Young, Beden Folkloru 412) şeklinde tanımladığı beden folkloru bağlamında, kültürü açıklamak yolunda, sözlü ve yazılı metinler kadar değerli olduğunu ve kültürü yansıtan bir metin olarak incelenebileceğini savunmuştur. Young aynı makalesinde, kültürü içeren bedenin, kültürü bedenselleştirdiğini öne sürmekte ve beden üzerindeki yazılı/çizili gösterimlerin kültürün bedenleştirilmesi anlamına geldiğini belirtmektedir (415). Giyim de tıpkı beden üzerine çizilmiş dövmeler veya yapılan makyajlar gibi kültürün bedenselleştirilmesinin bir örneği olarak düşünülmeli ve beden folkloru adı altında incelenmelidir. Devletlerin uluslaşma sürecinde, kültürel anlamda yozlaşmış olarak görülen kentlerin dışlanması ve köklerin, özlerin kırsallarda aranması şeklinde yürüyen folklor çalışmaları, 20. ve 21. yüzyılın gerekleriyle artık kentleri de inceleme alanı olarak kabul etmektedir. Yüzyılımızda [ ] halkbilimciler tarafından [ ] kent folkloru kavramı üretilerek ve bu yönde çalışmalar yapılarak, halkbilimi disiplinine yeni bir açılım ve ivme kazandırılmıştır (Öcal Oğuz, Kentlerin Oluşumu ve Gelişimi Süreçlerinde Türk Halkbilimi 47)

2 Sevinç 2 Çağdaş halk bilimi kuramlarında halk, kırsalda yaşayan, kent kültürünün etkisiyle özleri bozulmamış insanlar grubu olarak değil, kırsalda ya da kentte yaşayan ve ortak bir söylem geliştiren, yani ortak iletişim kodları içerisinden kendini ifade eden grup olarak tanımlanmaktadır. (Öykü Terzioğlu, Çağdaş Kentte Türkü ve Ankaralı Folkloru 60) Günümüzde toplu olarak yapılan sosyal etkinliklerin yerini alan ve bireysel olarak kullanılan sosyal paylaşım siteleri, yalnızlaşan bireyin sosyalleşmek için kullandığı araçların başında gelmektedir. En azından ortak bir faktörü paylaşan herhangi bir insan grubunu ifade ed[en], [ ] Teorik olarak bir grup en az iki kişiden oluşmak zorunda (Dundes, Halk Kimdir? 19) olan halk, artık bu sosyal paylaşım siteleri aracılığıyla bir araya gelmekte, ortak iletişim kodları içerisinden kendini ifade eden grup (Terzioğlu 65) oluşturmakta ve kendilerine ait bir folklor üretmektedirler. Bu noktada açıklığa kavuşturulması gereken bir diğer nokta folklorun şimdiki zamanda da üretilebilir olduğu noktasıdır. Alan Dundes, Folklor Nedir? başlıklı makalesinde folklorun yaşanılan zamanda da üretilebileceğini şu şekilde açıklamaktadır: Aynı derecede geçersiz bir görüşe göre de, folklor geçmişte yaratılmıştır ve folklorun bugün var olan yanı, henüz tamamlanmamış, vadesini doldurmamış yanıdır. Bu yanlış görüşe göre, bugünün halkı yeni bir folklor üretemez, üstelik bugünün halkı her geçen gün folkloru daha da unutmaktadır. Kısa bir süre sonra da folklor tümüyle yok olacaktır. (Dundes 17) Evliya Çelebi üç asır önce, Topkapı şehri ile ilgili şu bilgileri vermektedir: A'yân u eşrâfı elbise-i fâhireler giyüp sâ'ir vasatû'1-hâl tüccâr ehl-i hırefleri kudretine göre siyâb-ı kasîrler giyerler. Ve zenâneleri çuka ferrâce ve başlarına ve dülbend 'izâr ve yüzlerine kıl nikâb ile Selâmiyye dibâ takye giyüp gâyet mü'eddebâne hareket iderler. (Evliya Çelebi 190)

3 Sevinç 3 Nasıl ki Evliya nın verdiği bilgiler halkbilimi araştırmacıları için çok önemli bir kaynak teşkil ediyorsa, bugün kentlere ait giyim özelliklerinin de aynı şekilde değerlendirilmesi gerektiği göz önüne alınmalıdır. İçinde bulunduğumuz için yaratıldığını fark etmediğimiz folklor kodları, yeni çalışma alanlarını oluşturmaktadır. Yukarıda giriş olarak verilen bilgiler doğrultusunda, kent kültürünün oluşmasında ve yayılmasında büyük payı olan sosyal paylaşım sitelerinin, kent folkloru bağlamında inceleme konusu olarak ele alınmasının uygun olacağı düşünülmüştür. İnsanların, sanal dünyada bir araya gelmesini ve ortak kodlar üretmesini, bu kodlar sayesinde de ortak bilgilere ulaşan aktarıcı ile alıcının anlaşmasını sağlayan sosyal paylaşım sitelerinin başında Facebook gelmektedir. internet sitesinde Facebook ile ilgili şu bilgiler verilmektedir: Facebook, Harvard Üniversitesi öğrencisi Mark Zuckerberg tarafından 4 Şubat 2004 tarihinde kurulan ve şu an itibariyle 13 milyon kayıtlı üyesi bulunan internetin en büyük sosyal ağlardan biri. Facebook, bir sosyal paylaşım ağı tipinde internet uygulamasıdır. Facebook, insanların arkadaşlarıyla iletişim kurması ve bilgi paylaşılması amacıyla kullanılmaktadır. Yalnızca yazı ile değil, paylaştığınız fotoğraflar aracılığı ile görsel olarak da karşınızdakiyle iletişim kurma imkânı veren Facebook, diğer chat sitelerinden farklı olarak bedenin kullanımının ne derece önemli hale geldiğinin incelenmesi açısından çok uygun bir konumda görünmektedir. İnternet ortamında katılımcı/kullanıcının varlığı uzaktan varoluş (Telepresence) olarak isimlendirilmektedir (aktaran Nilüfer Timisi, Yeni İletişim Teknolojileri ve Demokrasi 132). Bu uzaktan varoluş sürecinde kullanıcı kendisine sanal bir kimlik oluşturur ve bu kimliği tanımlamak için pek çok koddan yararlanırlar. Facebook üzerinden, sözlü ve yazılı iletişimden önce görsel iletişime geçen bu kişiler hakkında bilgi veren ilk ipucu, kişinin dış

4 Sevinç 4 görünümü olacaktır. İşte beden folkloru bağlamında kıyafetlerin önemi tam olarak bu noktada ortaya çıkmaktadır. Giyim konusu üzerine yapılan pek çok araştırmada, öne sürülen nokta kıyafetlerin yalnızca örtünmek ve dış etmenlerden korunmak için değil, çeşitli kodları ve mesajları iletmek için de kullanıldığı yönündedir. McCracken e göre, giysilerin kendine has bir dili vardır ve bu insanın içinde bulunduğu kültürü yansıtan en önemli iletişim araçlarından biridir (aktaran Pınar Kasapoğlu Akyol, Küreselleşen Moda Bağlamında Blucin Kültürü Üzerine Bir Araştırma 188). Yine aynı şekilde Enninger de Giyim başlıklı makalesinde giysi, bir gösterge (işaretleme) sistemi olarak kabul edilirse, sadece bireyin ya da genel olarak insanların değil, aynı zamanda sosyal bir birimin gösterge sistemi olarak değerlendirilmelidir ( ) diyerek giysilerin çeşitli mesajlar veren bir konumda olduğunu savunmaktadır. Werner Enninger, giyim sinyallerinin insanların birbirlerini gördükleri andan itibaren işlemeye başladığını, etkileşim süresince varlığını koruduğunu ve iletişim boyunca (sözlü sinyallerin aksine) sabit duran mesajlar kodladıklarını belirtmektedir (420). Bu açıklama öncelikle, giyimin kişisel iletişimde nasıl önemli bir rol oynadığını göstermektedir. İncelenen konu bağlamında ise bu noktada dikkati çekilmesi gereken nokta şudur: Karşılıklı konuşma anında, giyim kadar etkili olan sözlü iletim faktörü sanal ortamda ortadan kalkmaktadır yani; görünüş ve giyim ilk ve en önemli ileti durumuna geçmektedir. İrfan Erdoğan, İletişimi Anlamak adlı kitabının İlişkide Sözsüz İletişim bölümünde, sözsüz iletişimi; jestler, yüz ifadeleri, giyiniş, duruş ve ses tonu ile anlatım veya anlam çıkarma (202) olarak tanımlar. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere sözlü iletişim ortamının olmadığı durumlarda ki sosyal paylaşım siteleri bunun en iyi örneklerinden biridir, giyim öne çıkan iletişim araçlarındandır. Sanal ortamda, somut olarak bir altkültür grubuna ait olmayan, fakat sanal kişiler yoluyla yaratılan ve yayılan bazı kodlar genelleşmekte ve internetin olanaklarından

5 Sevinç 5 yararlanarak, oldukça hızlı bir biçimde ortak kod durumuna geçmektedir. Facebook üzerinde bir hesabı olan birey bu ortak kodlara ulaşmakta, kendisini sosyokültürel ve sosyoekonomik olarak ifade ettiğini düşündüğü bir kodu seçip kullanmaktadır. Giyim insanlar arasında giyenin statüsünü görenlerin zihninde doğrudan belirlediği için iletişim alanında en önemli dillerden biridir (Koç 245). Sanal bedenler kıyafetlerini karşı tarafa, öyle değil böyle olduklarını göstermek için kullanmaktadırlar. İnsanların kendilerine ve diğer şeylere cinsiyetlerine, sınıflarına, mesleklerine, inançlarına, rollerine, statülerine, önceliklerine, vb- ilişkin tutumlarını giydikleri şeyler aracılığıyla ( alıntılayan Koç 245) anlamlandırmak mümkündür. Sözlü veya yazılı iletişimden önce yalnızca görüntü olarak muhatap alınan kullanıcı, kendisini ifade etmek için kıyafetlerden mutlaka yararlanacaktır. Bu sanal iletişim esnasında, karşı taraftaki kişinin profil inde görülen, mini etekle verilmiş bir poz size, bu kişinin Pursaklar da oturmadığına dair bir ipucu verecektir. Bu ipucunun yakalanabilmesine imkân veren ve öyle ile böyle den herkesin aynı şeyi anlamasını sağlayan şey ise söz konusu sosyal paylaşım sitesinde oldukça sık karşılaşılan ve artık ortak bir bilgi haline gelen bu ve bunun gibi temsili resimlerdir. Resim 1

6 Sevinç 6 Yukarıdaki resimde görüldüğü üzere, bir kentin değişik semtlerinde yaşayan insanların karakterleri giyim kodları üzerinden aktarılmakta ve bireylerin yaşantısında bu konuda ortak kodlar oluşturmaktadır. Yıllar sonra Ankara hakkında araştırma yapan bir araştırmacı bu temsillere ulaşacak ve kentin giyim kültürü ile ilgili tespitler yapacaktır. Kent kültürü ile ilişkili yapılacak olan araştırmalarda, yalnızca yazılı metinlerin değil, bir kültür taşıyıcısı olarak kullanılan bedenin ve bedene ait unsurların da incelenmesi gerekmektedir. Giyim, kimi toplumlarda dinin de etkisiyle örtünme amaçlı kullanılırken İslam inancında olduğu gibi- kimi toplumlarda kişinin kendini gösterme amacıyla kullandığı Batı da olduğu gibi- bir araç olmuştur (Koç 243). Giyim kodlarının, kişilerin sosyoekonomik statüleri hakkında bilgi veren sözcükler olduğunu düşünülürse; Ümitköy semtinde, gelir seviyesi yüksek olan ailelerin yaşadığı, Batılı tarz ile daha yakından ilgileri olduğu, bu semtte Batılı tarzda eğitim veren okullarda okuyan gençlerin yoğunluk olduğunu söylenebilir. Temsilden çıkarılan sonuç odur ki Batı da kendini gösterme aracı olarak kullanılan giysi, bu semtlerde de aynı işlevi taşımaktadır. Görüldüğü gibi güncel ve modaya uygun giyinen bir sanal kimlik ile karşılaşıldığında, o kişinin gelir düzeyi, sosyal durumu gibi konularda bilgi sahibi olunabilmektedir. Derya Filiz Korkmaz, tikiler üzerine yaptığı çalışmasında bu grubun, yaşları arasında, genellikle özel okullarda okuyan gençlerden oluştuğunu söylemektedir. Grubun en belirgin özelliği markalı rahat ürünlere olan düşkünlüğüdür. Ve bu rahat giyim tarzı onların ülke içindeki sosyal, siyasî ve ekonomik konulara karşı olan duyarsızlığını da anlatmaktadır (Korkmaz 30). Ümitköy için simgesel olarak gösterilen temsil tüm bu bilgileri içinde taşımaktadır. Sanal Kimlik bu tarz giyinen birini gördüğünde, verili olan tüm bu bilgilere ulaşabilmektedir. Facebook un buradaki işlevi, tüm bu bilgileri kullanıcıları arasında ortak kod haline getirmesidir. Ek 1 de yer alan sanal kimlik fotoğrafları bu gruptan insanları göstermektedir denebilir. Bunun dışında, gelir düzeyi daha düşük ailelerin yaşadığı Pursaklar semtinde daha İslâmî bir yaklaşımla, giyimi örtünme

7 Sevinç 7 aracı olarak kullandıkları yorumu yapılabilir ve iletişim sırasında bu semtte yaşayan insanların dinî hassasiyetleri göz önüne alınabilir. Ek 2 de bu sanal kimlik lerden biri görülmektedir. Bu çıkarımlardan yüksek gelirli insanlar kapalı giyinmiyorlar mı itirazı gelebilir; fakat burada yapılmak istenen Facebook üzerinden ulaşılan bu temsiller aracılığı ile bazı tespitlere çalışmaktır. Bunun dışında yüksek gelirli insanların kapalı giyim üzerinden bir moda yarattıkları bilinmektedir. Yukarıda Ankara ile ilgili olarak resmedilmiş temsilin, aynı şekilde İstanbul, İzmir, Bursa gibi kentler içinde resmedildiğini söylemek mümkündür. Resim 2 Kullanılan bu resimler, sosyoloji ya da antropoloji alanında yetkinliğini kanıtlamış kişilerce ve yapılan bilimsel araştırmalar sonucu ortaya konmuş değildir. Bu düşünceler, halkın (burada halk ile kastedilen Facebook kullanıcılarıdır) zihninde, kentle ilgili olarak kodladıkları görüntülerdir. Bu açıdan bakıldığında da, semtlerin, giysiler aracılığı ile karakterize edilmesi Facebook kullanımında görselliğin, buna bağlı olarak bedenin ve giyimin nasıl ön plana çıktığını göstermektedir. Selcan Gürçayır ın, Çağdaş Kentte Beden Folkloru adlı yüksek lisans tezinde öne sürdüğü üzere, tek başına bir anlam ifade eden ve o toplumun bütün üyeleri tarafından

8 Sevinç 8 anlaşılan simgesel jestler, üzerinde önceden uzlaşılmış toplumsal algılara dayanır (Gürçayır 12). Gürçayır ın jestler için ortaya koyduğu bu görüşü, yazı boyunca açıklanmaya çalışılan ortak algı çerçevesinde giyim konusu için de savunmak mümkündür. Semtlere göre karakter özelliklerinin belirlendiği bu resimlerde, bazı kıyafetlerin, herkes için tek bir anlam ifade ettiği ve üzerinde uzlaşılmış olduğu görülmektedir. Gürçayır ın da belirttiği üzere, bedenin bireyin kimliğini ve kültürünü yansıtan bir araç olarak anlaşılabileceği üzerine herhangi bir araştırma bulunmamaktadır (Gürçayır 8). Yukarıda sınırlı örneklerle gösterilmeye çalışıldığı üzere beden ve görsel iletişimde bedenle ilgili olarak en çok ön plan çıkan unsurlardan biri olarak giyim kent folkloru incelemeleri açısından büyük önem taşımaktadır. Ek: 1 Ek: 2 Resim 3

9 Sevinç 9 Kaynakça Çelebi, Evliya (Derviş Mehmed Zıllî), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini), Haz: Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Erdoğan, İrfan. İletişimi Anlamak, Ankara: Erk Yayınları, Gürçayır, Selcan. Çağdaş Kentte Beden Folkloru yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Kasapoğlu Akyol, Pınar. Küreselleşen Moda Bağlamında Blucin Kültürü Üzerine Bir Araştırma, Milli Folklor: 86 (2010), s: Koç, Adem. Kütahya Merkezinde Giyim-Kuşam Kültüründeki Değişmelerin Çözümlenmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi: 2/9 (2009), s: Korkmaz, Derya Filiz. Çağdaş Kentte Halk Bilimi ve Yeni Bir Sosyal Grup: Tikiler. Milli Folklor: 71 (2006). s: Oğuz, Öcal. Kentlerin Oluşumu ve Gelişimi Süreçlerinde Türk Halkbilimi, Milli Folklor: 52 (2001), s: Oğuz, Öcal ve diğer. Halkbiliminde Kuramlar Yaklaşımlar 1, Katharine Young, Beden Folkloru, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2006, s: Halkbiliminde Kuramlar Yaklaşımlar 1, Alan Dundes, Halk Kimdir?, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2006, s: Halkbiliminde Kuramlar Yaklaşımlar 2, Alan Dundes, Folklor Nedir?, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2010, s: Halkbiliminde Kuramlar Yaklaşımlar 1, Werner Enninger, Giyim, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2006, s:

10 Sevinç 10 Terzioğlu, Öykü. Çağdaş Kentte Türkü ve Ankaralı Folkloru, Milli Folklor: 75 (2007), s: Timisi, Nilüfer. Yeni İletişim Teknolojileri Ve Demokrasi, Ankara: Dost Kitabevi, 2003.