Azerbaycan da Bilgi Toplumunun Oluşum Etkeni Olarak Entelektüel Sermaye

Transkript

1 Azerbaycan da Bilgi Toplumunun Oluşum Etkeni Olarak Entelektüel Sermaye Lala Mustafayeva* 2003 yılında Cenevre de 18 maddeden oluşan ve bilgi toplumun oluşturulması hususları hakkında genel bir konsepten oluşan Bilgi toplumu prensipleri adında bir bildiri kabul edilmiştir. Cenevre bildirisinin 8. Maddesi: eğitim, malumat, bilgi ve iletişim, gelişimin, girişimin ve insanın refahının temelini oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra bilgi ve iletişim teknolojileri (İKT) genel olarak hayatımızı her açıdan etkilemektedir. Bu teknolojilerin hızlı bir şekilde gelişimi, daha yüksek seviyelerdeki kazanımların yeni perspektiflerinin önünü açmaktadır. (1) Toplum hayatındaki malumat, bilgi ve iletişim teknolojilerinin artışı, toplumun giderek artan bilgilenme süreci, bilgi ve iletişim teknolojileri alanında çalışan insan sayısının artışı, gayri safi yurt içi hasılada bilgi ürünleri ve hizmetleri rolünün üstünlüğü ve aynı zamanda bilişim ekonomisi ve elektronik devlet gelişimi bilgi toplumu oluşumunun en önemli özellikleridir. Azerbaycan ile ilgili olarak, bilgi ve iletişim alanında bilgi toplumunun oluşumu aşamasındaki esas yönelimler aşağıda sıralanmıştır: Giriş Bu makalede, Azerbaycan da bilgi toplumunun oluşumu açısından, bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılmasıyla yükseköğrenimin modernleşmesini ve insan sermayesi yani entelektüel elitlerin oluşumunu ilgilendiren hususlar incelenmektedir. Eğitim sisteminde yeni teknolojilerin uygulanması amacıyla birbirine bağlı uzman şirketlerin oluşturulması sunulmaktadır. Küreselleşme ortamında ekonomi ve toplumun işçi gücü yapısı malzeme üretimi sahasında çalışmayan işçilerin, yani Beyaz Yakalılar ın lehine dönmekte ve hizmet sektöründe özellikle finansal ve bilgisel alanlarda genişlemektedir. Küreselleşmenin maddi temeli bilim teknik devrimi ve toplum yaşamında bilgi teknolojilerinin artışıdır. 1. Bilgi toplumu oluşumu için hukuki temelin oluşturulması 2. Çağdaş altyapının kurulması, ekonomide bilgi teknolojileri (şirketlerin, internet projelerinin, yüksek teknoloji ürünlerinin üretiminin vs.) sektörünün gelişimi. 3. Ekonominin diğer alanlarındaki bilgi teknolojilerinin etkili kullanımı. 4. Halka, iş sektörüne vs. elektronik hizmet sağlanması amacıyla elektronik devlet projesinin gelişimi 5. Bilgi teknolojilerinin etkili kullanımı ve eğitim sisteminde modernleşme Devlet içerisinde yukarıda belirtilen tüm doğrultularda yoğun çalışmalar yürütülmektedir: uygun yasama temeli kabul edilmiştir, ülkenin neredeyse tüm topraklarında çağdaş alt yapı oluşturulmuştur, elektronik devlet, halka ve iş sektörüne artık çok büyük miktarda hizmet sunmaktadır yılı ekonomi göstergeleri Azerbaycan da bilgi (*) Azerbaycan Devlet Kültür ve Sanat Üniversitesi. Bakü, Azerbaycan. (**) Ruscadan Çev.: Semih Işık 1

2 2 ve iletişim teknolojileri alanındaki durumu aşağıdaki gibi göstermektedir: bilgi ve iletişim teknolojisi sektörü hacim ve potansiyel açısından enerji sahasından sonra ülkenin ikinci büyük sektördür. Son 7 yıldır bilgi iletişim teknolojileri sektörü hacmi 5 kat daha büyümüş ve şuan ülkenin gayri safi yurtiçi hasılasının %3.5 unu oluşturmaktadır. Son 6 yıl içinde ülkede 500 den fazla yerli bilgi teknolojileri şirketleri kurulmuş, birçok yabancı bilgi teknolojileri şirketleri açılmıştır, büyük bilgi teknolojileri projeleri yerli şirketlerin olduğu gibi, yabancı sermayeye sahip bilgi teknolojileri şirketlerin katılımıyla gerçekleştirilmektedir. Ülkenin üniversitelerinde yılda bilgi iletişim teknolojileri alanında 2000 uzman yetiştirilmektedir. Bunlar ise nispeten büyük olmayan bir ülke için çok güzel göstergelerdir. Davos ekonomi forumu verilerinde belirtildiği üzere 6 yıldır Azerbaycan SNG ülkeleri arasında bilgi iletişim teknolojilerinin gelişim seviyesi ve dinamiği açısından lider pozisyonda durmaktadır. Entelektüel Sermaye. Eğitimle İlişkisi Azerbaycan da bilgi iletişim teknolojileri alanında diğer ülkelerden geri kalmamak için en gelişmiş deneyimlerin kullanılması ve yaygınlaştırılması evrensel stratejik amaçtır. Ülkeyi dünyanın öncü ve gelişmiş ülkeleri arasına sokacak ekonominin yeni tipinin oluşturulmasının temeli eğitim seviyesi ve iş kaynaklarının niteliğidir (2). İnsan sermayesinin yani verilen bilgi teknolojileri fırsatlarından tam anlamıyla istifade edebilecek entelektüel elitlerin oluşumundaki esas rol sadece eğitime aittir. Bilgi toplu prensipleri Cenevre bildirisinin 11. Maddesinde şöyle belirtilmektedir: Gençlik, geleceğin iş kaynağı, bilgi iletişim teknolojilerinin oluşumunda öncü rolü oynamakta ve herkesten daha hızlı bir şekilde bu teknolojileri benimsemektedir. Bu yüzden gençliğe öğrenme, gerçekleştirme, katkıda bulunma, ve karar verme sürecine katılımına fırsat sunulmalıdır (1) yılında devletin başkanı tarafından yüksek ve orta uzman eğitim sisteminde yılları reformları üzerine Devlet Programı imzalanmıştır, esas yönelimlerden biri ise aşağıdaki maddenin gerçekleştirilmesidir: yüksek öğretinim maddi ve teknik temelinin modernleşmesi:. Yükseköğrenim kurumlarında bilgi iletişim teknolojileri merkezleri, öğretim, bilimsel ve araştırma laboratuvarları, kaynaklar, uygulama merkezleri vs. kurulması, tüm bu alanların eğitimsel, metodolojik ve bilimsel açıdan donatılmasının sağlanması, elektronik kütüphanelerin kurulması (3). Bilgi Toplumunun Oluşum Sürecinde Eğitim Sorunları Ensdüstriyelleşme sonrasından bilgi toplumuna geçiş için ana içtepi olan Bilgi Devrimi toplumda malumatı ve bilgiyi rahatlıkla kullanabilen, yeni bilgi ürünleri oluşturabilen yeni bir sosyal katmanın ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Bu insanları İnsan sermayesi ve entellektüel elit olarak farklı şekilde adlandırabiliriz, fakat bilgi toplumunun itici güçleri sadece onlar olacaktır. Entelliktüel elitlerin oluşumu için bilgi teknolojisinin de kullanımıyla eğitim sisteminin kökten modernleşmesi gereklidir. Eğitim alanındaki hizmetler endüstriyel evreden bilgi evresine geçiş şartlarında bilgi ekonomisinin önemli bir kısmını oluşturduğu düşünülürse, gerçekten eğitimin rolu gibi, eğitim hizmetlerindeki toplumun gereksinimleri de artmaktadır. Bilgi teknolojisinin kitlesel olarak kullanılmasıyla eğitim sisteminin kurulması, bilgi toplumunun oluşumu sırasında Azerbaycan da entelektüel elitlerin esas görevdir. Bilgi toplumunun oluşumu süresinde ülkede bilgi iletişim teknolojileri alanındaki çalışmaların esas yönelimlerinden biri yuka-

3 rıda belirtildiği gibidir: Bilgi teknolojilerin etkili kullanımı ve eğitim sisteminde modernleşme (5. Madde Cenevre Bildirisi). Ülkede alınan yasaya göre Azerbaycan Cumhuriyetinde aşağıda belirtilen eğitim şekilleri uygulanmaktadır: oçnıy (örgün öğretim), zaoçnıy (eğitim programına göre belirli bir kısmı okulda alınan eğitim), distantnaya (uzaktan eğitim - eğitim programına göre iletişim teknolojileri kullanılarak uzaktan alınan eğitim) özgür (eksternat eğitim programına göre bireysel olarak alınan eğitim). Ülkede eğitimin modernleşmesi hususunda iki ana madde üzerinde duracağız. Bu maddeler: 1. Oçnıy ve zaoçnıy eğitimde bilgisayar teknolojilerinin kullanımı 2. Uzaktan (uzak şekilde) eğitim almanın önemi Eğitimde Bilgisayar Teknolojilerinin Kullanımı İnsani faaliyetlerin tüm sahasında bilgisayar teknolojisinin kitlesel kullanımı alanında herhangi bir uzmanın profesyonel bir şekilde kullanması bağlayıcı bir şarttır. Diğer taraftan ise internet teknolojisinin kullanımı eğitim sürecine önemli katkılar sağlamaktadır, çünkü herhangi bir profilde uzmanların eğitimi esnasında aşağıdaki imtiyazları sağlamaktadır: Eğitim materyallerine erişim Öğretmen ve öğrenci arasındaki interaktif iletişim Eğitim materyallerinin kullanılmasında bireysel işlerin önemi Öğrencilerin kendi kendilerine zamanı planlama ve derslerine tempo verme fırsatı Öğrenim görenin bilgisinin ve yeteneğinin optimum değerlendirilmesi Günümüzde devlet içinde bu durum şu şekildedir: eğitimde bilgisayar teknolojilerinin kullanımı orta okul seviyesinde gerçekleştirilmektedir. Devlet programı çerçevesinde eğitim sisteminin informatizasyonlaştırılması hususunda yıllarında Azerbaycan Cumhuriyetinde tanıtma ve öğretme aynı zamanda ortaokul öğretmenleri için de eğitim faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Bilgi teknolojileri kullanımı alanındaki çalışma çerçevesinde okul eğitiminde Azerbaycan dilinde, Azerbaycanlı öğrenciler ve programlamacılar tarafından üretilen Sinif.az adında interaktiv öğretim sistemi kurulmuştur. Aynı zamanda Elektronik okul projesi de gerçekleştirilmektedir. Biraz da modernleşmede yüksek öğrenime ihtiyaç duyulmaktadır. Yükseköğrenime dair hususlar üzerinde durmayacağız, öğretim esnasında çağdaş bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı hususlarını tartışacağız. Yukarıda da belirtildiği gibi, burada önemli iki nokta bulunmaktadır: geleneksel eğitimde bilgisayar teknolojilerinin ve aynı zamanda uzaktan eğitim kullanımı. Günümüzde yükseköğrenim kurumlarında devletin öğretimi genelde geleneksel şekilde yani dersin okunması (konferans) şeklinde yürütülmektedir. Bu türden bir bilgi aktarımında öğrenci pasif olarak anlatılan veya açıklanan ya da en kötü ihtimal öğretmen tarafından okunan bilgiyi algılamaktadır. Diğer öğretim metotlarına özellikle öğretim esnasında öğrencinin de aktif katılımını gerektiren metot kıyasla, değerlendirilmesi anket, test ve sınav vs. olarak gerçekleştirilen konferans şeklindeki pasif metot en çok az anlaşılabilirliğe sahiptir. Bilgiyi görsel olarak destekleyen elektronik sunumların eşliğiyle bilgi teknolojilerinin kullanımı eğitim kalitesini de arttırarak eğitim materyalinin anlaşılabilirliğini önemli derecede arttırmaktadır. Tabii ki, iletişim teknolojilerini kullanımı için teknik açıdan donatılmış sınıflara ihtiyaç duyulmaktadır. 3

4 4 Yükseköğrenim kurumunun özelliklerini düşünürsek Azerbaycan Devlet Kültür ve Sanat Üniversite sinde (yazarın çalışma yeri) bu donanımlar mevcuttur. Örneğin: MIDI-klavye, müzik fakültesi için müzik hoparlörleri, grafik tabletler, sanat fakültesi için renkli yazıcılar, konferans salonları için projektörler ve diğer uygun yazılımlar. Fakat tabii ki teknik donanım ile belirttiğimiz husus çözülmemektedir. İletişim teknolojilerinin başarılı şekilde uygulanması için şunlara ihtiyaç duyulmaktadır: a) Kendi pedagojik faaliyetinde kendi uzmanlık alanı dışında bilgisayar teknolojilerini kullanabilen farklı öğretmenlere ihtiyaç duyulmaktadır. b) Öğretmene yardım için ayrılmış iletişim teknolojileri kullanımı alanındaki uzmanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Burada esas problemlerden biri bilgi teknolojileri alanında nitelikli personel eksikliğidir (dersin işlenmesi esnasında bilgisayar teknolojilerinin kullanılması amacıyla öğretmene yardımcı olarak ayrılmış uzmanlar kastedilmektedir). Teknik personel mevcut maaş seviyesi uygun derecede uzmanların tutulmasına elverişli değildir. Bu problemin çözümlerinden biri, az miktarda uzmanla birbirine bağlı dış kaynak şirketlerinin kurulması ve teknik ve yazılım hizmetinin sağlanması konusundaki tüm görevlerin bu şirketlere verilmesidir. Örnek olarak Azerbaycan Cumhuriyeti Vergi Bakanlığı çerçevesinde kurulan birbirine bağlı yapılar ve bunun sonucunda da Vergi Bakanlığı Elektronik Devlet programının gerçekleştirilmesindeki liderlerden biri olmuştur. Başarılı profesyonel faaliyetinin imkânsız olduğu diğer bir önemli nokta ise uzmanın iletişim niteliğidir. Bu durumda asıl mevzu, öncelikle, dil kültürü (yazılı ve sözlü), ve aynı zamanda dil hâkimiyeti konusudur. Belirtilen niteliklerin yüksek seviyesi bilginin küreselleşmesinde hayati öneme sahiptir. (6) Uzaktan Eğitim Eğitimde bilgi teknolojilerinin kullanımının ikinci araştırılan tarafı ise dünyada yaygın olarak kullanılan uzaktan eğitimdir. Uzaktan eğitim (DO) denilince belirli bir uzaklıkta gerçekleştirilen ve öğretmen ve öğretmen arasında sürekli iletişimle yapılan eğitim teknolojisi kastedilmektedir. Uzaktan eğitim insana ek eğitim alma veya da onu tamamlama fırsatı sunmaktadır. Günümüzde uzaktan eğitimin düzenlenmesi konusunda ülkede belirli çalışmalar yürütülmesine rağmen, yükseköğretim kurumlarına uzaktan eğitim düzenleme fırsatı verilmiştir, uzaktan eğitim hakkında ayrıca bir yasa tasarısı hazırlığından gündemde bahsedilmemektedir. Ülkenin yükseköğrenim kurumlarında yasal çerçevelerin miktarına ve çağdaş altyapıların bulunmasına rağmen uzaktan eğitime özgü sadece münferit öğeler kullanılmaktadır. Özetçe ve ders işlerini internetten yollama fırsatına sahip zaoçnıy öğrencilerin okuduğu Bakü Devlet Üniversitesini örnek gösterebiliriz. Uzaktan eğitime özgü aşağıda belirtilen fırsatları belirtelim: Eğitime ayrılan harcamanın azalması (toplu taşıma ücreti, ev kirası, ders materyalleri vs. harcamaları) Çok miktarda insanla alınan eğitim Çağdaş sesli, görsel araçların ve büyük elektronik kütüphanelerin vs. kullanımıyla eğitimin kalitesinin yükselmesi Derslerin saatini vs. değiştirme fırsatı Uzaktan eğitimin temelini, teknik ve yazılım hizmeti hususunda yukarıda belirtilen uzmanlaşmış şirketlerin bilgisayar teknolojileri olduğu göz önüne alınırsak, bilgisayar teknolojileri üniversiteler tarafından verilen uzaktan eğitim hizmetinde önemli bir rol

5 oynardı. Çoğu büyük şirketler kendi bünyesinde standartlaştırmak, ucuzlatmak ve kendi personelinin niteliğini yükseltmek için uzaktan eğitim merkezleri açmaktadır. Sonuç Eğitim sisteminde çağdaş bilgi ve iletişim teknolojilerinin başarılı bir şekilde kullanımı için iki husus önemlidir: geleneksel eğitim sisteminde bilgisayar sisteminin kullanımı ve aynı zamanda uzaktan eğitim alma fırsatı. Bu sebepten dolayı farklı alanlarda kendi uzmanlık alanı dışında pedagojik faaliyetlerinde etkin bir şekilde bilgisayar teknolojilerini kullanabilen öğretmenlere ihtiyaç duyulduğu gibi aynı zamanda gerekliği olması halinde öğretmene iletişim teknolojilerinin kullanımında yardımcı olabilecek uzmanlara talep ortamı ortaya çıkmaktadır. Eğitim alanında iletişim teknolojileri hususunda kadrolarla ilgili problemin çözümlerinden biri olarak az miktarda uzmanla birbirine bağlı dış kaynak şirketlerinin kurulması ve teknik ve yazılım hizmetinin sağlanması konusundaki tüm görevlerin bu şirketlere verilmesidir. Bilgi teknolojilerinin kitlesel olarak kullanılarak eğitim sisteminin kurulması, Azerbaycan da bilgi toplumunun oluşumu sürecindeki entelektüel elitlerin esas görevidir. Toplumun bilgi evresine geçişinde hem ana öğe hem de bir araç olarak bilgi ve iletişim teknolojilerinin sadece insanın bir parçası olan eğitim alanında değil, aynı zamanda da küreselleşen dünyada insan kültürünün yayılma ve yaygınlaşma sürecinde kullanıldığını ve eğitimde bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımının önemini gösterdiğini belirtmekteyiz. Kaynakça 1. Jenevskaya deklaratsiya printsipov informatsionnogo obşestva Irada Guseynova. Politika gosudarstva v povışenii kaçestva çeloveçeskogo kapitala kak osnovnogo usloviya innovatsionnogo razvitiya. Korporativ idarəetmə və iqtisadiyyatın innovasiya inkişafı. Beynəlxalq elmi-praktiki konfransın materialları. Bakı Gosudarstvennaya Programma po reformam v sisteme vısşego i srednego spetsial nogo obrazovaniya na gody. Utverjdena rasporyajeniyem Prezidenta Azerbayçanskoy Respubliki ot 22 maya 2009 goda Zakon Azerbayçanskoy Respubliki ob obrazovanii. 19 iyunya 2009 goda. 5. Əliquliyev R.M., Mahmudov R.Ş. İnternetin mahiyyəti, xüsusiyyətləri və təsir imkanlarina dair bəzi baxişlar // İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 1(5), 2012, s Mustafayev R., Mustafayeva L. Formirovaniye çeloveçeskogo kapitala v usloviyah innovatsionnoy ekonomiki. Regional innovasiya fəaliyyəti: reallıqlar və perspektiv inkişaf elmi-təcrübi konfrans. Gəncə dekabr