YOZGAT-SARIKAYA EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI MÜRDÜMÜK (LATHYRU SATİVUS L.) HATLARININ TARIMSAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA *

Transkript

1 YOZGAT-SARIKAYA EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI MÜRDÜMÜK (LATHYRU SATİVUS L.) HATLARININ TARIMSAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA * Özet Yaşar KARADAĞ 1 Bu araştırma 1996/97 ve 1997/98 yıllarında iki yıl süreyle Yozgat-Sarıkaya ekolojik koşullarında kışlık olarak bazı mürdümük hatlarının tarımsal özelliklerinin belirlenmesi amacı ile yürütülmüştür. Araştırmada, ICARDA dan sağlanan on üç yaygın mürdümük hattından Tokat koşullarında denenerek ümitvar oldukları saptanan beş yaygın mürdümük hattı (452, 439, 455, 463, 38) kullanılmıştır. Deneme, Tokat TOPRAKSU Bölge Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ne bağlı Yozgat-Sarıkaya Araştırma İstasyonu arazisinde tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Denemede hatlar 4 m uzunluğundaki parsellere 30 cm sıra aralığında 6 sıra halinde, dekara 12 kg olacak şekilde ekilmiştir. Vejetatif özellikler % 50 çiçeklenme döneminde, generatif özellikler ise hasat olgunluğu döneminde belirlenmiştir. Araştırmadan elde edilen iki yıllık ortalama sonuçlara göre, yaş ot verimi kg/da, kuru ot verimi kg/da, biyolojik verim kg/da, tohum verimi kg/da, bin tane ağırlığı g, kuru otta ham protein oranı % , tohumda ham protein oranı % arasında değişim göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Mürdümük, kuru ot verimi, tohum verimi, ham protein oranı Abstract A Research on Agricultural Characteristics of Some Grasspea (Lathyrus sativus L.) lines Under Sarıkaya-Yozgat Ecological Conditions This study was carried out to determinate the agricultural characteristics of some grasspea lines under Sarıkaya-Yozgat ecological conditions in 1996/97 and 1997/98 years. Five grasspea lines (452, 439, 455, 463, 38) were obtained from ICARDA. The research was designed according to a randomized block design with three replicates in Sarıkaya-Yozgat station land affiliated to the Tokat Soil Water Research Institute Directorate. In this research, grasspea lines will be hand-planted in a plot that is 4 m long and 1.8 m width containing 6 rows and 30 cm between the rows. Plants vegetative characteristics were determined at 50% flowering and generative characteristics were determined at harvest maturity. According to average two years, green forage yields ranged from to kg/da, dry matter yields varied from to kg/da, biological yield from to kg/da, seed yield from to kg/da, 1000 seed weight from to g, crude protein content in dry matter from to 20.42%, crude protein content in seed from to 22.73%. Key Words: Grasspea, dry matter yield, seed yield, crude protein content. 1. Giriş Tek yıllık baklagil yem bitkisi olan Mürdümük cinsi, kökeni Akdeniz havzası, Anadolu, Kafkasya ve Orta Asya ya kadar uzanan bölgede yayılış göstermekte olup, 160 kadar türü kapsamaktadır (Davis, 1970; Smartt, 1984; Cohn and Kislev, 1987). Ülkemizde 58 türünün doğal olarak yetiştiği saptanmıştır (Davis, 1970). Mürdümük tarımı tane yemi, yeşil veya kuru ot elde etmek amacıyla yapılmaktadır (Kiehn and 1 Prof. Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Tokat, yasar.karadag@gop.edu.tr 78

2 Reimer, 1992). Hindistan ve Pakistan da mürdümük özellikle çeltik tarlalarında kışlık ara ürün bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Rusya da şeker pancarı tarımında yeşil gübre bitkisi olarak kullanılır (Hughes et al. 1952; Kiehn and Reimer, 1992; Campbell et al. 1994). Mürdümüğün, tohumlarının iri ve beyaz taneli olanları insan gıdası olarak, bol ot verenleri ise yem bitkisi olarak önemlidir (Gençkan, 1992). Mürdümük yeşil yem olarak, biraz acımsı, çabuk sertleşme ve odunlaşma niteliğinde olup, koyunlar için uygundur. Çiçeklenme başlangıcında, kuru maddede ham protein oranı % 24 tür. Kuru ot ve samanı ise, iyi bir yem olarak geçerlidir. Beyaz tohumları sakıncasız olmalarına karşın, koyu ve renkli tohumlar zehirli olup, muhtemelen suda eriyen amidlerden oluşan, miktarı köken ve çeşide göre değişen Lathyrin kapsamaktadır. Yaklaşık % 28 ham protein içeren tohumlar, genellikle kaynatma ve buğulama suretiyle zararlı etkisini kaybetmektedir. Kaynatma ve buğulama işlemi uygulanan tohumlar özellikle besi hayvanlarının yemlenmelerinde kullanılmaktadır (Gençkan, 1992). Türkiye de üretimi yapılan baklagil yem bitkilerinin sayısı fazla değildir. Bunlar arasında yer alan mürdümük, yetiştiriciliği genellikle yazlık olarak yapılan bir yem bitkisidir. Ülkemizde kışlık olarak yetiştirilmediği için kışa dayanıklılığı ile ilgili sağlıklı veriler bulunmamaktadır. Bu yüzden kışa dayanıklılığın araştırılmasının yanı sıra, nadas alanlarında da kullanılabilme olanaklarının irdelenmesine gerek duyulmuştur. Bu çalışma, Yozgat-Sarıkaya ekolojik koşullarında bazı mürdümük hatlarının tarımsal özelliklerin belirlenmesi amacıyla yürütülmüştür. 2. Materyal ve Metot Bu araştırma, 1996/97 ve 1997/98 yıllarında iki yıl süreyle Yozgat-Sarıkaya ekolojik koşullarında kışlık olarak bazı mürdümük hatlarının tarımsal özelliklerinin belirlenmesi amacı ile yürütülmüştür. Araştırmada ICARDA dan sağlanan on üç yaygın mürdümük hattından Tokat koşullarında denenerek ümitvar oldukları saptanan beş yaygın mürdümük hattı (452, 439, 455, 463, 38) kullanılmıştır. Tokat Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü tarafından yapılan toprak analiz sonuçlarına göre, deneme alanı topraklarının killi-tın, tuzsuz, hafif alkali, bitkiler tarafından alınabilir fosfor ve organik madde bakımından fakir, potasyum yönünden ise zengin olduğu saptanmıştır (Aydeniz ve Brohi, 1991). Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verilerine göre, araştırmanın yürütüldüğü aylar (Ekim-Temmuz) ve aynı ayların uzun yıllar aylık sıcaklık ortalaması 8.3, 9.0 ve 7.3 C, aylık toplam yağış miktarı 319.0, ve mm ortalama nispi nem oranı ise % 68.4, 71.6 ve 67.5 olarak kaydedilmiştir. Deneme, Tokat TOPRAKSU Bölge Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ne bağlı Yozgat-Sarıkaya Araştırma İstasyonu arazisinde tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Denemede hatlar 4 m uzunluğundaki parsellere 30 cm sıra aralığında 6 sıra halinde, dekara 12 kg olacak şekilde ekilmiştir. Denemeler, birinci yıl 15 Ekim 1996, ikinci yıl ise 13 Ekim 1997 tarihlerinde ekilmiştir. Vejetatif özellikler % 50 çiçeklenme döneminde, generatif özellikler ise hasat olgunluğu döneminde belirlenmiştir. Parsellerde ot ve tohum için hasat, kenar tesirler atıldıktan sonra 3.6 m2 (1.2 x 3 m) lik alanda yapılmıştır. Araştırma parsellerine her yıl 10 kg/da eşdeğer Diamonyum fosfat gübresi uygulanmıştır. Yaş ot, kuru ot, biyolojik, tohum verimi (kg/da), bin tane ağırlığı (g), ham protein oranlarının (%) tespitinde Bulgurlu ve Ergül (1978) ve Anlarsal (1987) ın çalışmalarından yararlanılmıştır. Araştırmadan elde edilecek veriler MSTAT-C istatistik paket programı kullanılarak Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre varyans analizine tabi tutulmuştur. Varyans analizi sonucu önemli çıkan faktör ortalamaları LSD testi ile karşılaştırılmıştır (Düzgüneş ve ark. 1987). 3. Araştırma Sonuçları ve Tartışma Yaş Ot Verimi (kg/da): Araştırmada ele alınan mürdümük hatlarının yaş ot verimi değerlerine ait ortalama değerler, Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 in de incelenmesinden de görüleceği üzere, iki yıllık 79

3 ortalama değerleri bakımından en yüksek yaş ot verimi kg/da ile 455 no.lu hattan, en düşük ise kg/da ile 38 no.lu hattan alınmış ve hatlar arasında istatistiki olarak önemli farklılıklar belirlenmiştir. Yaş ot verimi ile ilgili olarak bulgularımız, Gençkan (1992) ın bildirdikleri ve Anonim (1987) nin araştırma sonuçları ile benzer bulunurken, Abd El-Moneim and Cocks (1993) un bulgularından yüksek, bazı araştırıcıların (Klysha, 1990; Shukla and Lal, 1991; Anonim, 1993 a; Klysha, 1997) elde ettikleri sonuçlardan ise daha düşük bulunmuştur. Bu duruma neden olarak, denemede kullanılan hatların genotipik farklılıklarının yanında, denemenin yürütüldüğü ekolojik koşullar ve özellikle de vejetasyon süresi boyunca düşen yağışlar gösterilebilir. Kuru Ot Verimi (kg/da): İncelenen mürdümük hatlarının kuru ot verimi değerlerine ait ortalama değerler Çizelge 1 de verilmiştir. Mürdümük hatları arasında kuru ot verimi bakımından istatistiki olarak önemli farklılıklar belirlenmiştir (Çizelge 1). İki yıllık ortalama değerler incelendiğinde, en düşük ve en yüksek kuru ot verimi kg/da (439 nolu hat) ile kg/da (455 nolu hat) arasında değişmiştir. Çizelge 1. Bazı Mürdümük Hatlarının İki Yıllık Ortalama Yaş Ot, Kuru Ot, Biyolojik ve Tohum Verimleri (kg/da) ile Bin Tane Ağırlığı (g), Kuru Otta ve Tohumda Ham Protein Oranları (%) Hatlar Yaş Ot Verimi Kuru Ot Verimi Biyolojik Verimi Tohum Verimi Bin Tane Ağırlığı Kuru Otta Ham Protein Oranı Tohumda Ham Protein Oranı ab ** ab ** ab * ab ** c c b b a a a a bc bc ab ab c c ab ab Ortalama LSD (%) Yıl: ** Hat: 9.31 ** Yıl: ** Hat: 9.26 ** Yıl: 0.21 Hat: 2.37 Yıl: 0.05 Hat: 3.77 * 0.32 Yıl: 3.03 Hat: 1.46 Yıl: 0.8 ** Hat: 3.0 ** Yıl: ** Hat: ** 0.39 «: P<0.05; ««: P<0.01 hata sınırları içinde birbirinden farksızdır. Kuru ot verimi ile ilgili olarak elde ettiğimiz sonuçlar, Thomson et al., (1990)'ın bildirdikleri sonuçlarla benzer bulunurken,, Sağlamtimur ve ark., (1986) ve Anonim (1993 a)'in bildirdiği sonuçlardan daha düşük bulunmuştur. Bu farklılık, denemelerin yürütüldüğü yerlerdeki farklı ekolojik koşulların özellikle de yağış ve sıcaklık gibi iklim faktörlerinin etkisinden ve denemede kullanılan materyalin genotipik farklılıkları yanında, incelenen özellikler arası ilişkilerden kaynaklanmaktadır. Biyolojik Verim (kg/da): Araştırmada ele alınan mürdümük hatlarının biyolojik verimi değerlerine ait ortalama değerler, Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 in incelenmesinden de görüleceği üzere, iki yıllık ortalama değerleri bakımından biyolojik verim değerleri kg/da arasında değişim göstermiş ve hatlar arasında istatistiki olarak önemli farklılıklar bulunmamıştır. Biyolojik verimle ilgili olarak elde ettiğimiz bu değerler daha önce yapılmış olan aynı konudaki çalışmaların (Anonim, 1992; Anonim, 1993 a, 1993 b) sonuçlarıyla aynı doğrultuda bulunurken Anonim (1993 b)'in Ankara koşullarında yazlık; Anonim (1995) in Suriye de iki farklı lokasyonda; Abd El-Moneim (1992) in ise Suriye ve Lübnan da yürüttükleri 80

4 denemelerden daha yüksek bulunmuştur. Biyolojik verimin yüksek olmasının nedeni, kullanılan çeşidin genetik yapısı ve ekolojik şartların farklılığı yanında, incelenen özellikler arası ilişkilerden kaynaklanmaktadır. Söz konusu her üç araştırma (Anonim, 1993 b; Anonim, 1995; Abd El-Moneim, 1992) sonucunda da gerek tohum verimlerinin ve gerekse de bitkinin yetiştirildiği dönem içerisinde düşen toplam yağışların, bu denemenin vejetasyon dönemi içerisinde düşen toplam yağışlardan ve tohum verimlerinden düşük olması, biyolojik verimlerinin de düşük olmasına neden olmuştur. Nitekim Büyükburç ve ark., (1996), Tokat koşullarında yaygın mürdümük hatlarıyla yazlık olarak yürütmüş oldukları bir çalışmada, tohum verimi ile biyolojik verim arasında olumlu ve çok önemli bir ilişkinin bulunduğu bildirmişlerdir. Tohum Verimi (kg/da): Bazı mürdümük hatlarında saptanan ortalama tohum verimi değerleri Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 de iki yıllık ortalama değerler dikkate alındığında, tohum verimi bakımından hatlar arasında istatistiki olarak önemli farklılıklar bulunmuştur. İki yıllık ortalama değerler incelendiğinde, en düşük tohum verimi kg/da ile 439 nolu hattan elde edilirken, en yüksek kg/da ile 455 nolu hattan elde edilmiştir. Tohum verimi ile ilgili olarak elde ettiğimiz sonuçlar, Anonim (1992)'in elde ettiği sonuçlar ile uygunluk gösterirken, bazı araştırıcıların (Duke, 1981; Abd El-Moneim, 1992; Abd El- Moneim and Cocks, 1993; Anonim, 1993 a) bulgularından daha yüksek bulunmuştur. Bu duruma neden olarak, denemede kullanılan hatların genotipik farklılıklarının yanında, incelenen özellikler arası ilişkiler ve denemenin yürütüldüğü ekolojik koşullar gösterilebilir. Bin Tane Ağırlığı (g): İncelenen mürdümük hatlarının bin tane ağırlığı değerlerine ait ortalama değerler Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 incelendiğinde, iki yıllık ortalama değerleri dikkate alındığında, bin tane ağırlığı bakımından hatlar arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. İki yıllık ortalama değerler incelendiğinde, en düşük ve en yüksek bin tane ağırlığı g (463 nolu hat) ile g (455 nolu hat) arasında değişmiştir. Bin tane ağırlığı ile ilgili elde ettiğimiz bulgular, bazı araştırıcıların (Gençkan, 1992; Klysha, 1997) elde ettiği sonuçlarla uygunluk gösterirken, bazı araştırıcıların (Klysha, 1990; Kiehn and Reimer, 1992; Robertson and Abd El-Moneim, 1995) sonuçlarından düşük, Campbell et al., (1994)'ın bulgularından ise daha yüksek bulunmuştur. Bu durum, kullanılan genotiplerin farklılığı ve bu genotiplerin değişik ekolojilerde denenmesinden kaynaklanmaktadır. Kuru Otta Ham Protein Oranı (%): Bazı mürdümük hatlarından saptanan ortalama kuru otta ham protein oranı değerleri Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 incelendiğinde, kuru otta ham protein oranı bakımından hatlar arasındaki farklılıklar iki yılın birleştirilmiş ortalamaları bakımından istatistiki olarak önemli bulunmuştur. İki yıllık ortalama değerlere baktığımızda en düşük kuru otta ham protein oranı % ile 38 nolu hattan elde edilirken, en yüksek % ile 455 nolu hattan elde edilmiştir. Kuru otta ham protein oranları ile ilgili olarak elde ettiğimiz sonuçlar, Klysha (1990)'nın elde ettikleri sonuçlarla benzer, Acar ve ark., (1997)'nın bulgularından ise daha düşük bulunmuştur. Bu farklılık, Acar ve ark., (1997)'nın kışlık olarak Samsun'da yürüttükleri denemede, bitkinin yetişme dönemi içerisinde düşen toplam yağışların (780 mm), bu denemenin vejetasyon dönemi içerisinde düşen toplam yağışlardan daha fazla olması, karbonhidrat/protein oranının yüksek, dolayısıyla protein oranının daha düşük olmasına neden olmuştur. Tohumda Ham Protein Oranı (%): İncelenen mürdümük hatlarının tohumda ham protein oranına ait ortalama değerler Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 incelendiğinde, iki yıllık ortalama değerleri dikkate alındığında, tohumda ham protein oranı bakımından hatlar arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. İki yıllık ortalama değerler incelendiğinde, en düşük ve en yüksek tohumda ham protein oranı % (452 nolu hat) ile % (38 nolu hat) arasında değişmiştir. Tohumda ham protein oranı ile ilgili elde ettiğimiz bulgular, diğer araştırıcıların (Johri et al. 1963; Hartman et al., 1974; Duke, 1981; Klysha, 1990; Gençkan, 1992; Kiehn and Reimer, 1992) bulgularından daha düşük bulunmuştur. Bu durum, denemede kullanılan materyale ait genotipik farklılıklar yanında, söz konusu araştırıcıların yaygın mürdümükle ilgili yürütmüş oldukları deneme yıllarına ait toplam yağışın, bu denemenin vejetasyon dönemi içerisinde düşen 81

5 toplam yağışlardan daha az olmasından kaynaklanmaktadır. Araştırmadan elde edilen iki yıllık ortalama sonuçlara göre, ot verimi (yaş ve kuru ot) için 455 no.lu hat, tohum verimi için ise 455 ve 452 no.lu hatlar önerilebilir. 4. Müzakere Katılımcı: Yozgat için bitki tanımı yapmıştınız. Hemen hemen bütün tanımlamaları başlangıçta kullandınız. Yozgat ta ve Tokat ta, Tokat belki biraz daha hafif belki ama benzer koşullara sahip yerlerde kayda değer bir protein verimi var. Fakat buna rağmen acaba tokatta bir gelişme var mıdır? Bu konunun devamına binaen tekrar soracağım. Ekim alanı açısından Tokat ta bir gelişme var mıdır? Prof. Dr. Yaşar KARADAĞ: Şimdi tabi özellikle Türkiye de ben Türkiye yi geziyorum. Her ili geziyorum adım adım. Geçen Muş taydım konferansta. Özel bir bölgede Alparslan Tarım İşletmeleri Firmasına götürdüler beni. Kocaman bir firma. Şu anda orasını değiştirmişler Berçe, beraberce manasına gelen o firma almış. Oradan tohum talep ettiler. Hocam bu mürdünü birlikte burada ekelim dediler. Kıraç alanlarda çünkü şu anda yoğun bir talep var, Türkiye birinci sırada ama büyük bir oranda kıraç alanlarda. Mürdünü tavsiye eder misiniz dediler. Olay şu; Türkiye nin her tarafından yoğun talep geliyor. Sen de beni aramıştın hatırlarsan bu iş için. Ama sıkıntımız şu; tohum üretmede biz problem yaşıyoruz. Çünkü üniversite arsasında ne kadar üreteceksiniz? Dedik ki o zaman bu iş böyle olmayacak. Gittik Ekmen Tarım bana gelerek hocam bu üç çeşidinizi bana gönderebilir misiniz dedi tescille. Onlara gönderdim. Hemen aradılar. Hocam karadağ kızınıza talibiz dediler. Karadağı istiyor. Helal hoş olsun dedim. Allah mübarek etsin. Hemen karadağı verdim. Şu anda karadağı tüm Türkiye ye yayacaklar. Her taraftan beni arıyorlar. Tek sıkıntı şu tohum olmadığı için geri dönüş yapamıyorum. Veya diyorum ki ya elimizde tohum çok az, üretelim ondan sonra verelim diyorum. Bunun dışında İlptaş ve Erenler adında iki firma var. Bir de ismini burada zikretmeyelim ya da zikredelim Htc firması, Fito tohumculuktan ayrılmadır. Turanbeylinin orada. Yana yana istiyor. Samsun firması. Ona da vereceğim. Bir diğeri de Fiken kuruluşuna vereceğim. Orada Halil Koç Bey var müdür. Yana yakıla beni arıyor. Kendisini ben sürekli çeviriyorum. Bazı toplantılara onlar da geliyorlar ve bir sürü şey söylüyorlar. Mürdümü ne olur hocam piyasaya sürelim diyorlar. Tek dert tohum üretme de problem yaşıyoruz. Ama inşallah üretilecek, Tüm Türkiye ye dağıtılacak. Gönlünüzü ferah tutabilirsiniz o konuda. Tokat ilinden de yoğun istek var. Katılımcı: Bitkinin özellikleri gayet güzel. Siz de 1999 yılında bir çalışma yapmışsınız. Prof. Dr. Yaşar KARADAĞ: 20 yıllık bir rüyamdır benim o. Katılımcı: Yetişme alanı olarak hadi Yozgat ta olmayabilir. Çiftçi tanımayabilir. Tokat taki çiftçi şartlarında acaba diyorum çiftçinin, çünkü tarla koşullarıyla çiftçi koşullarının beklentilerinin uyuşması gerekir. Çiftçinin bu bitkiyi talep etmesinin sebebi, bir özelliği mi var? Bakın ben Yozgatlı bir çiftçi olarak size geldiğim zaman siz beni nasıl ikna edeceksiniz? Prof. Dr. Yaşar KARADAĞ: Uğur Bey olay şu. Halk arasında Çılbant, Çulbant adıyla bilinir. Ekiyor adam bunu. Ekmiyor diye bir şey yok. Sıkıntı şu; tohum üretiminde problem yaşıyoruz. Tohum bulamıyorlar. Ver hocam iki tohum diyorlar ortada tohum yok. Sıkıntı bu. Onun için dedik ki biz de bunu firmayla anlaşalım, çoğaltsınlar Ekmel Tarım, Tigemle anlaşacağım. Çünkü bizim işimiz o değil. Üretimi biz yapamayız. Üniversitede ne kadar üreteceksiniz. Üretsek maksimum kilo. Bir şey çıkmaz bundan. Tüm Türkiye istiyor, ret cevabı veriyorsunuz. Bizde dedik ki firmalara verelim, Tigem e de vereceğiz şimdi. Hızla onlar çoğaltacaklar, tüm Türkiye ye yayacaklar. Yoğun talep var tek sıkıntı tohum bulmada problem yaşıyoruz. Elimizdeki tohum çok az. Benim elimdeki tohum az olduğu için kıymetli, vermek istemiyorum. Elimdekini millete verirsem ben ne yapacağım. Bu durumu çözebilmek için firmayla anlaştık. Bu şekilde bu sorunu 82

6 çözmeye çalışacağız. Rahat olabilirsiniz, Türkiye de çok yoğun bir istek var. Kıraç alanlarda vazgeçilmez bir bitki, can alan bir bitki. Sen de çalışıyorsun yıllardır. Samsun daki çalışmaların hepsini ben biliyorum, inceliyorum yıllardır. 5. Kaynaklar Abd El-Moneim, A.M., Forage Legume Improvment, Legume Program, Annual Report, Abd El-Moneim, A.M., Cocks, P.S., 1993, Adaptation and Yield Stability of Selected Lines of Lathyrus spp. Under Rainfed Conditions. Euphytica, 66: Acar, Z., Ayan, İ., Genç, N., Samsun Koşullarında Yüzlek-Eğimli A r a z i l e r d e Yetiştirilen Mürdümük Hat ve Populasyonlarının Ot Verimi ve Bazı Özelliklerinin Belirlenmesi. Türkiye II. Tarla Bitkileri Kongresi, , Samsun. Anlarsal, A.E., Çukurova Koşullarında Bazı Adi Fiğ (Vicia sativa L.) Çeşitlerinde Bitkisel ve Tarımsal Özellikler ve Bunlar Arası İlişkiler Üzerinde Bir Araştırma. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Doktora Tezi. Adana. Anonim, 1987., Pasture Forage and Livestock Programme Annual Report, ICARDA, Aleppo, Syria. Anonim, Ülkesel Çayır-Mer a ve Yembitkileri Araştırma Projesi, Gelişme Raporu, GATAE, Diyarbakır. Anonim, 1993 a. Ülkesel Çayır-Mer a ve Yembitkileri Araştırma Projesi Yembitkileri Islah Projesi Gelişme Raporu, Güneydoğu Tar.Ara.Ens. Diyarbakır. Anonim, 1993 b. International Nursery Report No: 15. Legume Nurseries 1990/91. Legume Improvment Program ICARDA, Anonim, International Nursery Report No: 16. Legume Nurseries 1991/92, ICARDA, Aydeniz, A., Brohi, A.R., Gübreler ve Gübreleme. C.Ü. Tokat Ziraat Fakültesi Yayınları, ( ), Yayın No. 10, Ders Kitabı 3, Tokat. Bulgurlu, Ş., Ergül, M., Yemlerin Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik Analiz Yöntemleri. E.Ü.Z.F. Yayın No: , Bornova-İzmir. Büyükburç, U., İptaş, S., Yılmaz, M., Tokat Ekolojik Şartlarında Yetiştirilen Bazı Mürdümük (Lathyrus sativus L.) Hatlarının Verim ve Adaptasyonu Üzerine Bir Araştırma. Türkiye III. Çayır- Mer a ve Yem Bitkileri Kongresi Haziran, , Erzurum. Campbell, C.G., Mehra, R.B., Agrawal, S.K., Chen, Y.Z., Abd EL-Monemi, A.M., Khawaja, H.I.T., Yadov, C.R., Tay, J.U., Araya, W.A., Current Status and Future Strategy in Breeding Grasspea (Lathyrus sativus L.). Euphytica, 73: Cohn, D.F., Kislev, M.E., Human Neurolathyrism. Adler Museum Bulletin 13(1), 5-8 Davis, P.H., Flora of Turkey and East-Aegean Islands. (3): 78, Edinburgh Univ. Press. Duke, A. J., Handbook of Legumes of World Economic Importance, Plenum Press Newyork, Düzgüneş, O., Kesici, T., Kavuncu, O., Gürbüz, F., Araştırma ve Deneme Metodları. Ankara 83

7 Üniv. Zir. Fak. Yayınları, 295, Ankara. Gençkan, M.S., Yembitkileri Tarımı. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 467, , Bornova-İzmir. Hartman, C.P., Divakar, N.G., Nagaraja Rao, U.N., A Study on Lathyrus sativus L. The Indian Journal Nutr. Dietet, 11, 178. Hughes, H.D., Heath, M.E., Metcalfe, D,B., Forages, The Science of Grassland Agriculture. The Iowa State College Press, , Ames, Iowa. Johri, P.N., Prasad, T., Khan, N.A., Chemical Composition, Digestibility and Nutritive Value of Khesari (Lathyrus sativus L.) Grains. Indian Journal. Dairy Sci., Kiehn, F.A., Reimer, M., Alternative Crops for the Prairies. Research Station, 30-32, Manitoba. Klysha, A.I., Lathyrus sativus cv. Krasnogradskaya 5. Selektsiyai Semenovodstvo 6, 35, U.S.S.R. Klysha, A.I., Lathyrus sativus cv. Krasnogradskaya 4. Selektsiyai Semenovodstvo 3, 35-37, U.S.S.R. Robertson, L.D., Abd El-Moneim, A.M., Lathyrus Germplasm Collection, Conservation and Utilization for Crop Improvment at the International Center for Agricultural Research in the Dry Areas (ICARDA). Regional Workship on Lathyrus Genetic Resources in Asia Dec. IGAU, Raipur, India. Sağlamtimur, T., Gülcan, H., Tükel, T., Tansı., Anlarsal, E, Hatipoğlu, R., Çukurova Koşullarında Yembitkileri Adaptasyon denemeleri 2: Baklagil Yembitkileri. Ç.Ü. Zir.Fak. Dergisi 1 (3), Shukla, N.P., Lal, M., Response of Winter Legumes to Moisture Regimes and Phosphorus. Indian, J. Agron. 36; Smartt, J., Gene Pools in Grain Legumes. Economic Botany. 38 (1): Thomson, E.F., Rihawiy, S., Nersoyan, N., Nutritive Value and Yields of Some Forage Legumes and Barley Harvested as Immature Herbage, Hay and Straw in North-West Syria. Experimental Agriculture. 26: