KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA FARKLI BİTKİ SIKLIKLARININ KIŞLIK VE YAZLIK EKİLEN BAZI NOHUT ÇEŞİTLERİNDE

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ KOŞULLARINDA FARKLI BİTKİ SIKLIKLARININ KIŞLIK VE YAZLIK EKİLEN BAZI NOHUT ÇEŞİTLERİNDE (Cicer arietinum L.) VERİM VE VERİM İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERE ETKİSİ 1 Effect of Different Sowing Densities on the Yield and Yield Components of Some Chickpea (Cicer arietinum L.) Cultivars that Sown in Winter and Spring in Kahramanmaraş Region Didem YİĞİTOĞLU Tarla Bitkileri Anabilim Dalı A. Emin ANLARSAL Tarla Bitkileri Anabilim Dalı ÖZET Bu araştırma, Kahramanmaraş bölgesinde nohutta (Cicer arietinum L.), en uygun ekim zamanı, çeşit ve ekim sıklığını saptamak amacıyla, Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında ve yıllarında erken ilkbahar ve erken kış ekimleri halinde bölünmüş parseller deneme desenine göre, dört tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Araştırmada, farklı ekim zamanı (Erken Kış ve Erken İlkbahar) ve sıklığının (15, 25, 35 ve 45 bitki/m 2 ) dört nohut çeşidinde (İzmir-92, Menemen-92, Akçin-91 ve Diyar- 95) verim ve verimle ilgili özelliklere etkisi incelenmiştir. Araştırma sonucunda her iki yılda ele alınan farklı ekim zamanı ve sıklıkların tane verimi üzerine istatistiksel olarak önemli etkide bulunduğu saptanmıştır. Ele alınan çeşitlerde tane verimi değerleri iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda erken kış ekimlerinde kg/da, erken ilkbahar ekimlerinde kg/da arasında değişmiştir. İki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre en yüksek tane verimi Menemen-92 ve Diyar-95 çeşitlerinden ve m 2 de 45 bitki ekim sıklığından elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Nohut (Cicer arietinum L.), çeşit, ekim zamanı, ekim sıklığı,verim ABSTRACT This study was carried out to aim to determine the most suitable sowing time, cultivar and density in chickpea (Cicer arietinum L.) at the Kahramanmaraş Agricultural Research Institute Research Land, and years, as early winter and early spring sown, according to the split plot experiment design with four replications. In the study, the affects of two different sowing times (Early Winter and Early Spring), and plant densities (15, 25, 35 and 45 plant per m 2 ) on the yield and yield components of four chickpea cultivars (İzmir-92, Menemen-92, Akçin-91 and Diyar-95) were investigated. As a result of this study, it was determined that different sowing times and densities had statistically important effect on the seed yield. The values of the seed yields of the varieties as combined results of two years values were changed between kg/da in early winter sowing, kg/da in early spring sowing. 1 Doktora Tezi-PhD. Thesis

2 The means of two years, the highest seed yields were obtained from Menemen-92 and Diyar-95 cultivars and 45 plant/m 2 plant density. Key Words: Chickpea (Cicer arietinum L.), cultivar, sowing time, plant rate, yield Giriş Gen merkezinin Güneydoğu Anadolu olduğu bildirilen nohut (Cicer arietinum L.), Leguminosae familyasından tek yıllık bir bitkidir. Nohudun diğer baklagillere olan üstünlüğü yaygın kullanımıyla da sınırlı değildir. Taneleri oldukça yüksek düzeyde protein içeren nohut, özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde önemli bir gıda maddesidir. Nohudun, Rhizobium ciceri bakterisi ile vejetasyonu süresince toprağa 5-8 kg/da saf azot bırakan derin ve yayılıcı kökleri, hiç durmadan yaşlanan dünyamızın toprakları için ıslah kaynağıdır. Ülkemizde 1960 yılında 86 bin ha olan nohut ekim alanları 1980 yılında dış isteklerin artışıyla genişleme göstermiştir (272.9 bin ha) yılında Türkiye nohut ekim alanları, ha olan yemeklik tane baklagil ekim alanlarının % 43.6 sını oluşturmaktadır ( ha). Üretimi yemeklik tane baklagiller içindeki % 38.3 payla ton, verimi ise 108 kg/da dır (Anon., 2005). Kahramanmaraş ovasında nohut, yaygın olarak ilkbaharda ekilmekle birlikte, soğuğa dayanıklı çeşitlerin kışlık ekimleri de görülebilmektedir. İklim koşullarının uygun olması nedeniyle yetiştiriciler, ekim zamanının belirlenmesinde oldukça rahat davranmakta ve bu konuya gereken önemi vermemektedir. Bu kadar geniş bir döneme yayılan ekim zamanı uygulamalarının ve çeşitli ekim zamanları için kullanılması gereken bitki sıklıkları ve çeşit seçiminin verimi ne ölçüde etkilediği konusunda yeterli çalışma bulunmamaktadır. Bu nedenle, nohudun kış ve ilkbahar ekimlerinde farklı çeşit ve bitki sıklıklarının verimi ne ölçüde etkilediğinin ortaya konulması önem taşımaktadır. Dünyada ve Ülkemizde yörelere göre nohut için en uygun ekim zamanı, sıklığı ve uygun nohut çeşitlerini belirlemek üzere çok sayıda araştırma yapılmıştır. Yapılan bu araştırmalardan bazıları aşağıda özetlenmiştir. Pramanik ve ark. (1990) bitki boyu hariç tüm birincil ve ikincil verim unsurlarının bitki sıklığının artması ile azaldığını, tane verimi ve biyolojik verimin bitki sıklığı arttıkça arttığını bildirmişlerdir. Tekin (1994), 100 tane ağırlığı bakımından çeşitler arasındaki farkın önemli olduğunu bildirmiştir. McKenzie ve Hill (1995), tane verimi yönünden yıllar arasındaki farkın önemli olduğunu bildirmişlerdir. Anlarsal ve ark. (1999) tane sayısı ile 100 tane ağırlığı arasında olumsuz bir ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Yürürdurmaz (2000) Kahramanmaraş İlinde yapılan çalışmalarda bitki boyu değerinin cm arasında değiştiğini bildirmiştir. Altınbaş ve Sepetoğlu (2002), 100 tane ağırlığı bakımından yıllar arasındaki farkın önemli olduğunu bildirmişlerdir. Özdemir ve Karadavut (2003), kışlık ekimle birlikte bitki boyu, bitkide dal sayısı, bitkide bakla sayısı, bakla tutan dal uzunluğu ve 100 tane ağırlığının arttığını ve sonuçta tane veriminin daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Üstün ve Gülümser (2003), ekim zamanı geciktikçe bitki boyu, dal sayısı, bin tane ağırlığı ile verimde azalmaların olduğu bildirmiştir. Machado ve ark. (2003), tane veriminin ekim zamanından etkilendiğini ve

3 çeşitlere göre önemli farklılıkların belirlendiğini bildirmişlerdir. Yau (2004), erken ekimin geç ekime göre tane verimi üzerine önemli ve olumlu etkide bulunduğunu bildirmiştir. Bu araştırmada yörede daha önceki denemelerde ümitli görülen dört nohut çeşidi Aralık ayı başları ve Şubat ayı ortalarında m 2 de 15, 25, 35 ve 45 bitki olmak üzere ekilmiş ve yöre için en uygun çeşit, ekim sıklığı ve ekim zamanının belirlenmesine çalışılmıştır. Materyal ve Yöntem Materyal Araştırmada, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü nden sağlanan İzmir-92 ve Menemen-92, Ankara Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü nden sağlanan Akçin-92 ve Diyarbakır Tarımsal Araştırma Enstitüsü nden sağlanan Diyar-95 olmak üzere tescilli dört nohut çeşidi materyal olarak kullanılmıştır. Araştırma Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri Araştırmanın yürütüldüğü yıllarda, en düşük ortalama sıcaklık üretim sezonunda Ocak ayında (4.9 C), üretim sezonunda Aralık ayında (5.4 C) ; en yüksek ortalama sıcaklık değeri ise her iki yılda sırasıyla 25.8 C ve 24.4 C ile Haziran ayında saptanmıştır. Diğer taraftan toplam yağışa bakıldığında ise en düşük değer her iki yılda da Haziran ayında (sırasıyla 0 mm yağış yok, 8.1 mm); en yüksek değer ise üretim sezonunda Ocak ayında (251.6 mm), üretim sezonunda Kasım ayında (263.2 mm) saptanmıştır. Araştırma yeri toprakları kumlu-killi yapıya sahip, ph: 8.81, % kireç: yok, % total tuz: 0.324, Fosfor (P 2 O 5 ): 2.04, % organik madde: 0.87 olarak belirlenmiştir. Yöntem Araştırma, Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında, yetiştirme döneminde 25 Kasım ve 10 Şubat, yetiştirme döneminde ise sürekli yağışlar nedeniyle 14 Aralık ve 20 Şubat tarihlerinde, erken kış ve erken ilkbahar ekimleri halinde, bölünmüş parseller deneme desenine göre dört tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Araştırmada çeşitler ana parsel olarak ele alınmış, ekim sıklıkları alt parselleri oluşturmuştur. Araştırmada farklı kaynaklardan sağlanan dört nohut çeşidi kullanılmıştır. Toprak analizi sonuçlarına göre önerilen 5.01 kg/da saf azot ve 6.9 kg/da saf fosfor tüm deneme alanında uygulanmıştır. Ekimler her parsel 5 sıra olmak üzere, sıra arası 45 cm sabit tutularak markör ile açılan 5 m uzunluğundaki sıralara elle yapılmıştır. Parsel boyutları 5 x 2.25 =11.25 m 2 olarak belirlenmiştir. Ekim sıklığı olarak 15, 25, 35, 45 bitki/ m 2 olacak şekilde sırasıyla her bitki sıklığı için her sıraya 34, 56, 79 ve 101 adet tohum atılmıştır. Bitki çıkışları, birinci deneme yılında çeşitlere ve ekim sıklıklarına göre değişmekle birlikte, erken kış ve erken bahar ekimlerine göre sırasıyla birinci deneme yılında Aralık 2003 ve 6-8 Mart 2004 tarihlerinde; ikinci deneme yılında ise Ocak 2005 ve Mart 2005 tarihlerinde gerçekleşmiştir

4 Ekimlerden sonra yağışların yeterli olması nedeniyle sulama yapılmamıştır. Araştırma alanındaki bitkilerin hasat olgunluğu çeşitlere, ekim sıklıklarına ve ekim zamanlarına göre değişmekle birlikte yetiştirme mevsiminde Haziran; yetiştirme mevsiminde Haziran tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Singh ve ark. (1991) tarafından uluslararası baklagil denemelerinde uygulanan yöntemler esas alınarak, bazı bitkisel ve tarımsal özellikler incelenmiştir. İncelenen özelliklere ilişkin veriler her parsele ait kenar tesirleri işaretlendikten sonra parsel hasadı yapılan bitkilerden elde edilmiştir. Araştırma sonunda elde edilen verilere, her yıl için ayrı ayrı, farklı yerlerde tekrarlanan bölünmüş parseller ve bunlara ek olarak yıllar birleştirilerek çeşitli yıllar ve yerlerde tekrarlanan bölünmüş parseller deneme desenlerine göre, MSTATC paket programı kullanılarak varyans analizi uygulanmıştır. Elde edilen ortalamaların karşılaştırılması Duncan (%5) testine göre yapılmıştır. (Düzgüneş ve ark, 1987). Araştırma Bulguları ve Tartışma Bitki Boyu (cm) Erken kış ve erken ilkbahar ekimlerinde saptanan bitki boyları sırasıyla yılında ve cm, yılında ve cm, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise ve cm arasında değişim göstermiştir. Anılan özellik bakımından ekim zamanları arasındaki fark önemli bulunmuştur. Her iki deneme yılında ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda erken kış ekimleri en yüksek bitki boyu değeri göstermiştir. Erken kış ekimlerinde çıkışların daha erken ve çiçeklenmeye kadar geçen sürenin uzun olması nedeniyle bitkiler vegetatif olarak daha fazla gelişmiştir. Bunun sonucunda da bitki boyu değerleri artış göstermiştir. Özdemir ve Karadavut (2003) da erken kış ekiminin bitki boyu üzerine önemli ve olumlu düzeyde etkide bulunduğunu bildirmişlerdir. Aralarındaki fark önemli olmamakla birlikte farklı çeşitler için saptanan bitki boyları yılında cm, yılında cm, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise cm arasında değişim göstermiştir. Şehirali (1988), nohudun bitki boyunun çeşitlere ve bölgelere göre değişebileceğini ve cm arasında olduğunu bildirmiştir. Yürürdurmaz (2000), Kahramanmaraş İlinde yaptığı çalışmada bitki boyu değerinin cm arasında değiştiğini bildirmiştir. Farklı ekim sıklıklarında saptanan bitki boyu ortalama değerleri yılında cm, yılında cm ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise cm arasında değişim göstermiştir. Anılan özellik bakımından Tekin (1994) in bildirdiğinin aksine ekim sıklıkları arasındaki farkın önemli buluduğu ve yılları ile iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda, en yüksek değer metrekarede 45 bitki ekim sıklığından elde edilmiş, bunu önemsiz farkla metrekarede 35 bitki ekim sıklığı izlemiştir. En düşük bitki boyu değerleri metrekarede 15 bitki sıklığından elde edilmiş, yalnız yılında metrekarede 25 bitki ekim sıklığı ile arasındaki fark önemli olmamıştır. Birim alandaki bitki

5 sayısı arttıkça bitkilerin güneş ışığından daha fazla yararlanabilmek için rekabete girmiş olabileceği ve böylece bitki boylarının artacağı söylenebilir. Pramanik ve ark. (1990) da bitki boyunun ekim sıklığı arttıkça arttığını bildirmiştir. Çizelge 1. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Bitki Boyu (cm) ve Ana Dal Sayısına (adet/bitki) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar* Bitki Boyu (cm) Ana Dal Sayısı (adet/bitki) Ekim İki yıl ort İki yıl ort zamanı Erken kış a a A 3.46 a Erken b b B 2.63 b İlkbahar Çeşit İzmir b 2.86 bc 2.89 B Menemen a 3.07 ab 3.13 A Akçin b 2.82 c 2.87 B Diyar a 3.10 a 3.12 A Ekim sıklığı b c C 3.37 a 3.30 a 3.34 A b b B 3.12 b 3.07 b 3.09 B a ab A 2.93 bc 2.80 c 2.87 C a a A 2.76 c 2.67 c 2.71 D Ortalama *Aynı harf grubuna ait değerler Duncan %5 e göre farklı değildir Ana Dal Sayısı (adet/bitki) Erken kış ve ilkbahar ekimlerinde saptanan ana dal sayıları sırasıyla yılında 3.46 ve 2.63 adet, yılında 3.23 ve 2.69 adet, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise 3.34 ve 2.66 adet olarak saptanmıştır. Bununla birlikte her iki yılda ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ana dal sayısının erken kış ekimlerinde erken ilkbahar ekimlerine göre önemli ölçüde yüksek olduğu izlenmiştir. Erken kış ekimlerinde vejetasyon süresi erken ilkbahar ekimlerine göre yaklaşık 2 ay daha uzun olduğundan, uzun gün bitkisi olan nohut generatif döneme daha uzun bir zaman diliminde geçmiştir. Bu dönem içerisinde topraktan alınan bitki besin elementleri ile güneş ışığından elde edilen enerji daha fazla dal oluşumuna yol açmıştır. Böylece ana dal sayısı değerleri erken kış ekimlerinde daha yüksek olmuştur. Üstün ve Gülümser (2003) de benzer bulgular bildirmişlerdir. Farklı nohut çeşitlerinde saptanan ana dal sayıları; yılında adet, yılında adet ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise adet arasında değişim göstermiştir. Anılan özellik bakımından yılı ile iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda Menemen-92 çeşidi ilk grupta yer alırken, Diyar-95 çeşidi ile arasındaki fark önemli olmamış; yılında

6 ise Diyar-95 çeşidi ilk grupta yer alırken, Menemen-92 çeşidi ile arasındaki fark önemli olmamıştır. Her iki yıl ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre, Akçin-91 çeşidi en düşük ana dal sayısı değeri ile son grupta yer alırken, İzmir-92 çeşidi ile aralarındaki fark istatistiksel yönden önemli bulunmamıştır. Nohutta dallanma, genotip ve çevre koşullarına bağlı olarak farklılık göstermektedir. Bu araştırmada yer alan çeşitlerin farklı genetik yapıya sahip olmaları farklı sayıda dal oluşturmalarına neden olmuştur. Yücel (2004) de ana dal sayısı bakımından çeşitler arasındaki farkın önemli olduğu bildirilmiştir. Farklı ekim sıklıklarında saptanan ana dal sayıları yılında adet, yılında adet, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise adet arasında değişim göstermiştir. Her iki yıl ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre, ana dal sayısı bakımından ekim sıklıkları arasındaki farklar önemli olmuş; her iki yıl ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre, m 2 deki bitki sayısı arttıkça bitkide ana dal sayısı azalmış ve m 2 de 15 bitki ekim sıklığı ilk grupta, m 2 de 45 bitki ekim sıklığı ise son grupta yer almıştır. Metrekaredeki bitki sayısı arttıkça bitki başına düşen toplam alan azalmakta ve böylece bitkilerin birbirleriyle rekabeti artmaktadır. Buna bağlı olarak m 2 deki bitki sayısı arttıkça bitkilerin dallanmaları da azalmıştır. Brinsmead (2005) de bulgularımıza benzer şekilde m 2 de bitki sayısı arttıkça ana dal sayısının azaldığını bildirilmiştir. Tane Verimi (kg/da) Tane verimi yönünden yıllar arasındaki fark önemli bulunmuş ve yılındaki tane verimi değeri yılına göre daha yüksek olmuştur. Araştırmanın ikinci yılında ekimlerin yağışlar yüzünden daha geç yapılması, çiçeklenme döneminde ortaya çıkan aşırı yağışlar ve sürekli kapalı hava çiçeklenmeyi ve bakla bağlamayı geciktirmiş, tane veriminin de azalmasına neden olmuştur. Bu durum tane verimine de yansımış ve yılı tane verimi değeri daha düşük bulunmuştur. Yücel (2004) de tane verimi yönünden yıllar arasındaki farkın önemli olduğunu bildirmiştir. Erken kış ve ilkbahar ekimlerinde saptanan tane verimleri sırasıyla yılında ve kg/da, yılında ve kg/da, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise ve kg/da olarak saptanmıştır. Her iki yılda ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda tane veriminin erken kış ekimlerinde erken ilkbahar ekimlerine göre önemli ölçüde yüksek olduğu izlenmiştir. Erken kış ekimlerinde vejetasyon süresi erken ilkbahar ekimlerine göre yaklaşık 2 ay daha uzun olduğundan, uzun gün bitkisi olan nohut generatif döneme daha uzun bir zaman diliminde geçmiş, bu dönemde topraktan alınan bitki besin elementleri ile güneş ışığından elde edilen enerji daha fazla bakla oluşumuna yol açmıştır. Bu durum tane verimi değerine de yansımış ve tane verimi erken kış ekimlerinde daha yüksek olmuştur. Diğer taraftan erken ekimin geç ekime göre tane verimi üzerine önemli ve olumlu etkide bulunduğu bazı araştırmacılar tarafından da bildirilmiştir (Üstün ve Gülümser, 2003; Yau, 2004). Farklı nohut çeşitlerinde saptanan tane verimleri yılında

7 197.2, tane verimi bakımından çeşitler arasındaki farkların önemli bulunduğu yılında kg/da, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise kg/da arasında değişim göstermiştir. Anılan özellik bakımından yılı ile iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda, Menemen-92 çeşidinde en yüksek değer elde edilmekle birlikte, Diyar-95 çeşidi ile aralarındaki fark istatistiksel yönden önemsiz bulunmuştur yılında Akçin-91 çeşidi en düşük tane verimi değeri ile son grupta yer alırken, İzmir-92 çeşidi ile aralarındaki fark önemli olmamış; iki yıllık birleşmiş ortalamalarda ise İzmir-92 çeşidi son grupta yer alırken Akçin-91 çeşidi ile aralarındaki fark önemli olmamıştır. Tane verimi yönünden çeşitler arasında oluşan bu farklılık, çeşitlerin çıkış gücü, dal sayısı, bakla sayısı, tane sayısı ve tane ağırlıkları ile çeşitlerin bölge iklim koşullarına göstermiş olduğu uyumdan kaynaklanmaktadır. Yücel (2004), tane verimi bakımından çeşitler arasındaki fark ile ilgili olarak benzer bulgular bildirmiştir. Çizelge 2. Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Saptanan Tane Verimi(kg/da) ve 100 Tane Ağırlığına(g) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar* Tane Verimi(kg/da) 100 Tane Ağırlığı(g) Ekim İki yıl ort İki yıl ort zamanı Erken kış a a A Erken b b B İlkbahar Çeşit İzmir b B b B B Menemen a A b C C Akçin b B b B B Diyar ab A a A A Ekim sıklığı d d D c c C c c C b b B b b B ab a A a a A a a A Ortalama A B a B *Aynı harf grubuna ait değerler Duncan %5 e göre farklı değildir Farklı ekim sıklıklarında saptanan tane verimleri yılında kg/da, yılında kg/da, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise kg/da arasında değişim göstermiştir. Her iki yıl ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre, tane verimi bakımından ekim sıklıkları arasındaki farklar önemli olmuş; ekim sıklığı arttıkça tane verimi artış göstermiştir. Anılan özellik bakımından m 2 de 45 bitki ekim sıklığı ilk grupta, m 2 de 15 bitki ekim sıklığı

8 ise son grupta yer almıştır. Yüksek ekim sıklığında tane veriminin artması birim alanda daha fazla bitki bulunmasıyla ilgilidir. Yüksek ekim sıklığında bitki başına daha az bakla oluşmasına rağmen, 100 tane ağırlığının artması ve birim alanda daha fazla bakla olması nedeniyle tane verimi de daha yüksek olmaktadır. Machado ve ark. (2003), bulgularımıza benzer şekilde metrekaredeki bitki sayısı arttıkça tane veriminin (kg/da) arttığını bildirilmişlerdir. İki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda önemli olan ekim zamanı x çeşit x ekim sıklığı interaksiyonuna ilişkin tane verimi kg/da arasında değişim göstermiştir. Anılan özellik yönünden iki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre, erken kış ekimlerinde Menemen-92 çeşidinin m 2 de 35 bitki ekim sıklığı en yüksek tane verimi değerine sahip olarak ilk grupta yer almıştır. Bunun yanında erken ilkbahar ekimlerinde İzmir-92 çeşidinin m 2 de 15 bitki ekim sıklığı son grupta yer alırken, Menemen-92 ve Akçin-91 çeşitlerinin m 2 de 15 bitki ekim sıklıkları ile aralarındaki fark istatistiksel açıdan önemli bulunmamıştır. Diğer taraftan erken kış ekimlerinde tüm çeşitlerde m 2 de 45 bitki ekim sıklığından elde edilen tane verimleri diğerlerinden önemli düzeyde yüksek olmasına karşın, ilkbahar ekimlerinde tane verimi bakımından Menemen-92 ve Akçin-91 çeşitlerinin m 2 de 35 ve 45 bitki ekim sıklıkları arasında önemli bir fark bulunmamıştır. 100 Tane Ağırlığı (g) 100 tane ağırlığı yönünden yıllar arasındaki fark önemli bulunmuş ve yılındaki ortalama değerler yılına göre daha yüksek olmuştur. Araştırmanın ikinci yılında ekimlerin yağışlar yüzünden daha geç yapılması ve çiçeklenme döneminde ortaya çıkan aşırı yağışlar ve sürekli kapalı hava çiçeklenmeyi ve bakla bağlamayı geciktirmiş, döllenme ve tohum oluşumunun daha sıcak dönemlere rastlaması nedeniyle 100 tane ağırlığının azalmasına neden olmuştur. Bazı araştırmacılar da 100 tane ağırlığı bakımından yıllar arasındaki farkın önemli olduğunu bildirmişlerdir (Yücel, 2004). Aralarındaki fark önemli olmamakla birlikte erken kış ve ilkbahar ekimlerinde saptanan 100 tane ağırlıkları sırasıyla yılında ve g, yılında ve g, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise ve g olarak saptanmıştır. Farklı nohut çeşitlerinde saptanan 100 tane ağırlıkları yılında g, yılında g, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise g arasında değişim göstermiştir. Anılan özellik bakımından yılı ile iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda Diyar-95 çeşidi ilk grupta yer alırken, Menemen-92 çeşidinin 100 tane ağırlığı değeri en düşük olmuş ve son grupta yer almıştır. Ancak yılında Diyar-95 dışında kalan tüm çeşitler son grubu oluşturmuştur. Aynı çizelgeden izlendiği gibi, tane sayısı yüksek olan Menemen-92 çeşidinin 100 tane ağırlığı, tane sayısı daha düşük olan Diyar-95 çeşidinin 100 tane ağırlığından daha düşük olduğu izlenmiştir. Bu durum tane sayısı az olan çeşitlerin daha iri tane oluşturabileceğini ortaya koymaktadır. (Muehlbauer ve Singh, 1987). 100 tane ağırlığı bakımından çeşitler arasındaki farkın önemli olduğu diğer bazı

9 araştırmacılar tarafından bildirilmiştir (Yücel, 2004). Farklı ekim sıklıklarında saptanan 100 tane ağırlıkları yılında g, yılında g, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda ise g arasında değişim göstermiştir. Her iki yıl ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre, 100 tane ağırlığı bakımından ekim sıklıkları arasındaki farklar önemli olmuştur. Anılan özellik bakımından her iki yıl ve iki yıllık birleştirilmiş ortalamalara göre, m 2 de 35 ve 45 bitki ekim sıklığı ilk grupta, m 2 de 15 bitki ekim sıklığı ise son grupta yer almıştır. Bu çalışmada metrekaredeki bitki sayısı arttıkça bitki başına düşen tane sayısının azalmasına karşın 100 tane ağırlığı artış göstermiştir (Anlarsal ve ark., 1999). Sonuç Ekim zamanlarına göre tane verimleri incelendiğinde, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda erken kış ekimlerinden elde edilen tane verimleri, erken ilkbahar ekimlerine göre önemli düzeyde yüksek olmuştur. Farklı nohut çeşitlerinde saptanan tane verimleri incelendiğinde, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda, Menemen-92 ve Diyar-95 çeşitlerinin tane verimlerinin diğer çeşitlerden önemli düzeyde daha yüksek olduğu saptanmıştır. Bununla birlikte çeşitlerin tane verimleri ekim zamanlarına göre değişmiştir. Buna göre erken kış ekimlerinde Menemen-92, erken ilkbahar ekimlerinde ise Diyar-95 çeşitlerinden en yüksek tane verimleri elde edilmiştir. Ancak Diyar-95 çeşidinin başarılı bir şekilde kışlık olarak yetiştirilmesi de mümkün görülmektedir. Ekim sıklıklarına göre tane verimleri incelendiğinde, iki yıllık birleştirilmiş ortalamalarda m 2 de 45 bitki ekim sıklığından elde edilen tane verimleri, diğer sıklıklardan önemli düzeyde daha yüksek olmuştur. Bununla birlikte, ekim sıklıklarının tane verimine etkisinin çeşit ve ekim zamanlarına göre değiştiği saptanmıştır. Buna göre, yüksek tane verimi bakımından erken kış ekimlerinde Menemen-92 çeşidinin m 2 de 35 bitki ekim sıklığı, erken ilkbahar ekimlerinde ise, Diyar-95 çeşidinin m 2 de 45 bitki ekim sıklığı önerilebilir. Kaynaklar ALTINBAŞ, M., SEPETOĞLU, H., Kışlık ekime Uygun Nohut Geliştirmede Bazı Tarımsal Özellikler için Genotipik ve Çevresel Etki Değerlendirmesi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 39(3): ANLARSAL, A.E., YÜCEL, C., ÖZVEREN, D., Çukurova Koşullarında Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Hatlarının Verim ve Verimle İlgili Özelliklerinin Saptanması Üzerine Bir Araştırma. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi. Cilt III, Çayır Mera Yem Bitkileri ve Yemeklik Tane Baklagiller, Adana, ANONYMOUS, DİE. BRINSMEAD, B., Chickpea Response to Row Space and Plant Population in the Western Downs/Maranoa. DPI Farming System Institute, Hermitage Research Station, Warwick. http: www. apsru.gov.au/ apsru/projects/wfs/achievement/tecn Artic.htm-39k

10 DÜZGÜNEŞ, O., KESİCİ, T., KAVUNCU, O., GÜRBÜZ, F., Araştırma ve Deneme Metodları (İstatistik Metodlan-H). Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları: 1021, Ders Kitabı: 295. Ankara, 381. MACHADO, S., HUMPHREYS, C., TUCK, B., DARNELL,T., CORP, M., Variety, Seeding Date, Spacing, and Seeding Rate Effects on Grain Yield and Grain Size of Chickpeas (Cicer arietinum L.) in Eastern Oregon. Agricultural Experiment Station Oregon State University Special Report 1047, June McKENZIE, B.A., HILL, G.D., Growth and Yield of Chickpea (Cicer arietinum L.) Varieties in Centerbury, New Zealand. New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science. 23: ÖZDEMİR, S., KARADAVUT, U., Comparison of the Performance of Autumn and Spring Sowing of Chickpeas in a Temperate Region. TÜBİTAK, Türk J. Agric. For. 27: PRAMANIK, M.H.R., KHAN, M.A.H., MUSHI, A.A.A., SADEQUE, M.A., Optimum Plant Population for Chickpea in Bangladesh. Progressive Agriculture. Bangladesh, 1(1): SINGH, K.B., HOLLY, L., BEJIGA, G., A Catolog of Kabuli Chickpea Germplasm. ICARDA, p TEKİN, K., Yabancı Kaynaklı Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinin Agronomik, Fizyolojik ve Teknolojik Özelliklerinin Belirlenmesi. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Adana, D.Baş No: ÜSTÜN, A., GÜLÜMSER, A., Orta Karadeniz Bölgesinde Nohut için Uygun Ekim Zamanının Belirlenmesi. Türkiye 5. Tarla Bitkileri Kongresi Ekim 2003 Diyarbakır. Bitki Yetiştirme Teknikleri II. Cilt Sayfa YAU, S-K., Optimal Sowing Time and Seeding Rate for Winter-Sown, Rain- Fed Chickpea in a Cool Mediterranean Area. Adaptation of Plants to Water Limited Mediterranean Type Environments Perth, Western Australia September. YÜCEL, D., Çukurova Koşullarında Farklı Ekim Zamanları ve Sıklıklarının Bazı Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinde Verim ve Verim ile ilgili Özelliklere Etkisi Üzerine Araştırmalar. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi. Adana, 53. YÜRÜRDURMAZ, C., Kahramanmaraş Koşullarına Uygun Yazlık ve Kışlık Nohut (Cicer arietinum L.) Çeşitlerinin Belirlenmesi. K.S.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş