gelişmesini sağlaması için gerekli birçok maddeye yer verilmiştir. Sözleşmede yer alan

Transkript

1 ÇOCUK HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI Çocuk Hakları Sözleşmesi nde, çocukların sağlıklı yaşaması ve çok yönlü olarak gelişmesini sağlaması için gerekli birçok maddeye yer verilmiştir. Sözleşmede yer alan çocuk hakları yaşama hakları, gelişim hakları, korunma hakları ve katılım haklarından oluşur. Bu haklar ve sözleşmede bu haklara ilişkin yer verilen maddeler aşağıda açıklanmaktadır: Yaşama Hakları Çocuğun sağlıklı bir biçimde yaşayabilmesi için gerekli tıbbi bakım, beslenme ve barınma gibi temel gereksinimlerinin karşılanmasını öngören haklardır (Akyüz, 2000, s.5). Çocuğun yaşama hakkı, gelişme, korunma ve katılım haklarının temelini oluşturur ve çocuk haklarının sınıflamasında ilk sırada yer alır. Sözleşme, çocuğun yaşama haklarının gerçekleştirilmesinde temel sorumluluğu aileye bırakmasına karşın, ailenin bu koşulları sağlayamadığı zamanda devletlerin, aileye yardım etmesini ya da ailenin sorumluluğunu üstlenmesini zorunlu kılar. Dünyada birçok çocuk, özellikle yeterli beslenme, sağlıklı bir yuva ve tıbbi bakım gibi sorunlarla karşı karşıya olup temel yaşama haklarını bile kullanamamaktadır. Özellikle savaş durumları ve doğal felaketlerde çocukların yaşam standartları düşer. Çocuk Hakları Sözleşmesi nde 24. maddede çocuğun sağlık ve tıbbi bakım hakkına, 26. maddede sosyal güvenlik hakkına ve 20. maddede barınma hakkına değinilmiştir. Sözleşmede bu haklar şöyle yer almıştır: Sağlık ve Tıbbi Bakım Taraf devletler, çocuğun olabilecek en iyi sağlık düzeyine kavuşma, tıbbi bakım ve rehabilitasyon hizmetlerini veren kuruluşlardan yararlanma hakkını tanırlar. Taraf devletler, hiçbir çocuğun bu tür tıbbi bakım hizmetlerinden yararlanma hakkından yoksun bırakılmamasını güvence altına almak için çaba gösterirler (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 24). 1

2 Sosyal Güvenlik Taraf devletler, her çocuğa, sosyal sigorta dahil, sosyal güvenlikten yararlanma hakkını tanır ve bu hakkın tam olarak gerçekleşmesini sağlamak için ulusal hukukları na uygun, gerekli önlemleri alırlar (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 26). Barınma ve Bakım Sağlama Geçici ve sürekli olarak aile çevresinden yoksun kalan veya kendi yararına olarak bu ortamda bırakılması kabul edilemeyen her çocuk, devletten özel koruma ve yardım görme hakkına sahip olacaktır. Taraf devletler bu durumdaki bir çocuk için kendi ulusal yasalarına göre uygun olan bakımı sağlayacaklardır (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 20). Gelişim Hakları Çocuğun kendini gerçekleştirebilmesi için gereksinim duyduğu haklardır. Bunlar; eğitim, oyun ve dinlenme, kültürel haklar, din, vicdan ve düşünce özgürlüğü ve bilgi alma hakkı gibi haklardan oluşur (Akyüz, 2000, s.5). Çocukların bedensel gelişiminin ötesinde, sağlıklı bir birey olarak yetişebilmesi için gerekli bilişsel ve sosyal becerileri kazanmalarını sağlayan haklardır. Bu haklar içinde yer alan oyun ve eğlenme hakkı, çocukların sosyal gelişimi açısından önem taşır. Oyun ve eğlenme hakkının yanı sıra, çocukların sosyal etkinliklere katılımının sağlanması da onların boş zamanlarını etkili geçirmesine olanak sağlar. Çocuğun bilgi edinme hakkı, onların yazılı ve görsel basından doğru bilgi edinmesini sağlar. Çocuğun oyun ve eğlenme hakkı en çok göz ardı edilen gelişim haklarından biridir. Çocuk Hakları Sözleşmesi nde 17. maddede bilgi edinme hakkı, 28. maddede eğitim hakkı ve 31. maddede oyun ve eğlenme hakkına değinilmiştir. Sözleşmede bu haklar şöyle yer almıştır: Bilgi Edinme Hakkı Taraf devletler, kitle iletişim araçlarının önemini kabul ederek çocuğun; özellikle toplumsal, ruhsal ve ahlaki esenliği ile bedensel ve zihinsel sağlığını geliştirmeye yönelik çeşitli ulusal ve uluslararası kaynaklardan bilgi ve belge edinmesini sağlarlar (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 17). 2

3 Eğitim Hakkı Taraf devletler, çocuğun eğitim hakkını kabul ederler ve bu hakkın fırsat eşitliği temeli üzerinde (tedricen) gerçekleştirilmesi görüşüyle özellikle, ilköğretimi herkes için zorunlu ve parasız hâle getirirler (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 28). Oyun ve Eğlenme Hakkı Taraf devletler çocuğa dinlenme, boş zaman değerlendirme, oynama ve yaşına uygun eğlence etkinliklerinde bulunma ve kültürel ve sanatsal yaşama serbestçe katılma hakkını tanırlar (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 31). Korunma Hakları Korunma hakları, çocuğun her türlü istismar, ihmal ve sömürüye karşı korunmasını sağlayan haklardır. Bu haklar, çocukları silahlı çatışmadan, uyuşturucu maddelerden ve cinsel sömürüden korunması ile çocukların sağlıksız koşullarda çalışmalarının engellenmesi gibi haklardan oluşur (Akyüz, 2000, s.5). Korunma hakları, çocukların toplumdaki tehlikeli ve olumsuz durumlardan korunması için gereklidir. Sözleşme, taraf devletlerin yalnızca kendi ülke sınırları içerisinde değil, aynı zamanda uluslararası alanda da çocukların korunması için gerekli önlemleri almasını zorunlu kılar. Çocuğun korunma hakkı çocuk haklarının da çıkış noktasını oluşturur. Çocuğun korunma hakkı, toplumun değişim sürecine paralel olarak zamanla daha kapsamlı bir boyut kazanmıştır. Çocukların sağlıksız koşullarda çalıştırılması, günümüzde en çok uygulanan çocuk hakları ihlallerinden biridir. Sosyo-ekonomik düzeyi düşük toplumlar ve devletlerde çocuklara hâlâ ekonomik gelir kaynağı olarak bakılmaktadır. Çocuk Hakları Sözleşmesi nde yer alan 11. maddede çocuğun kaçırılması, 19. maddede bedensel ve manevi şiddet ve sömürüden korunması, 32. maddede çocukların çalıştırılması, 33. maddede uyuşturucudan korunması, 34. maddede cinsel sömürüye karşı korunması, 38. maddede silahlı çatışmadan korunması haklarına değinilmiştir. Sözleşmede bu haklara şöyle yer verilmiştir: Çocuğun Ülkeden Kaçırılması Taraf devletler, çocukların yasadışı yollarla ülke dışına çıkarılıp geri döndürülmemesi halleriyle mücadele için önlemler alırlar. Bu amaçla, taraf devletler iki 3

4 ya da çok taraflı anlaşmalar yapılmasını ya da mevcut anlaşmalara katılmayı teşvik ederler (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 11). Bedensel ve Ruhsal İhmal, şiddet ve Sömürü Bu sözleşmeye göre taraf devletler, çocuğun ana-babasının ya da onların yalnızca birinin, yasal vasi veya vasilerinin ya da bakımını üstlenen herhangi bir kişinin yanında iken bedensel veya zihinsel saldırı, şiddet veya suistimale, ihmal ya da ihmalkar muameleye, ırza geçme dahil her türlü istismar ve kötü muameleye karşı korunması için; yasal, idari, toplumsal, eğitsel bütün önlemleri alırlar (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 19). Çocukların Çalıştırılması Taraf devletler, çocuğun ekonomik sömürüye ve her türlü tehlikeli işte ya da eğitimine zarar verecek ya da sağlığı veya bedensel, zihinsel, ruhsal, ahlaksal ya da toplumsal gelişmesi için zararlı olabilecek nitelikte çalıştırılmasına karşı korunma hakkını kabul ederler (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 32). Uyuşturucudan Koruma Taraf devletler, çocukların uluslararası anlaşmalarda tanımladığı biçimde uyuşturucu ve psikotrop maddelerin yasadışı kullanımına karşı korunması ve çocukların bu tür maddelerin yasadışı üretimi ve kaçakçılığı alanında kullanılmasını önlemek amacıyla, yasal, sosyal ve eğitsel nitelikler de dahil olmak üzere, her türlü uygun önlemleri alırlar (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 33). Cinsel Sömürüye Karşı Korunma Taraf devletler, çocuğu her türlü cinsel sömürüye ve cinsel suistimale karşı koruma güvencesi verirler (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 34). Silahlı Çatışmadan Korunma Taraf devletler, silahlı çatışma halinde kendilerine uygulanabilir olan uluslar arası hukukun, çocukları da kapsayan insani kurallarına uymak ve uyulmasını sağlamak yükümlülüğünü üstlenirler. Taraf devletler, on beş yaşından küçüklerin çatışmalara doğrudan katılmaması için uygun olan bütün önlemleri alırlar (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 38). 4

5 Katılım Hakları Çocuğun ailede ve toplumda bir birey olarak yer almasını sağlayan haklardır. Bunlar, çocuğun ailede ve toplumda görüşlerini açıklama, kendini ilgilendiren konularda kararlara katılma, dernek kurma ve barış içinde toplanma haklarıdır (Akyüz, 2000, s.5). Katılım hakları, çocukların toplumsal ve siyasal bir kimlik oluşturmasının temellerini oluşturur. Çocuğun yaşam haklarının güvence altında olmadığı birçok ülkede, aynı zamanda çocuğun katılım hakları da uygulanamamaktadır. Katılım hakları, çocuğun içinde yaşadığı topluma bir birey olarak katılımını sağlar. Çocukların yaşadıkları aile çevresinin yanı sıra, okulda ve yakın çevresinde yaşanan olaylara ilişkin görüşlerini açıklamaları, kendini ve çevresini ilgilendiren toplumsal konularda barışa hizmet edecek biçimde toplanmaları için olanak sağlanmalıdır. Yetişkinler, bu süreçte çocuklara yardımcı olmalı ve rehberlik etmelidir. Çocuk Hakları Sözleşmesi nde yer alan 12. maddede çocuğun kendini ilgilendiren kararlara katılımı, 13. maddede düşünce özgürlüğü ve 15. maddede dernek kurma ve barış içinde toplanma hakkına değinilmiştir. Sözleşmede bu haklar şöyle yer almıştır: Kendini İlgilendiren Konularda Kararlara Katılma Taraf devletler, görüşlerini oluşturma yeteneğine sahip çocuğun kendini ilgilendiren her konuda görüşlerini serbestçe ifade etme hakkını bu görüşlere çocuğun yaşı ve olgunluk derecesine uygun olarak, gereken özen gösterilmek suretiyle tanırlar (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 12). Düşünce Özgürlüğü Hakkı Çocuk, düşüncesini özgürce açıklama hakkına sahiptir; bu hak, ülke sınırları ile bağlı olmaksızın; yazılı, sözlü, basılı, sanatsal biçimde veya çocuğun seçeceği başka bir araçla her türlü haber ve düşüncelerin araştırılması, elde edilmesi ve verilmesi özgürlüğünü içerir (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 13). Dernek Kurma ve Barış İçinde Toplanma Hakkı Taraf devletler, çocuğun dernek kurma ve barış içinde toplanma özgürlüklerine ilişkin haklarını kabul ederler (Çocuk Hakları Sözleşmesi, m. 15). Sonuç olarak, yukarıda belirtilen çocuk hakları, dünyadaki tüm çocukların sağlıklı gelişmesi 5

6 için gerekli olan evrensel ilkelerdir. Çocukların sağlıklı, etkili düşünebilen ve toplumsal değerlere sahip, üretken ve duyarlı bireyler olabilmeleri için devletlerin bu hakları yaşama geçirmeleri önem taşır. 6