TANRILAR KENTİ TAVIUM

Transkript

1 TANRILAR KENTİ TAVIUM Özet Babür Mehmet AKARSU 1 MÖ 4. yüzyıl sonlarında Anadolu ya gelen Galatialılar, Halys (Yeşilırmak) ve Sangarios (Sakarya) ırmaklarının çevrelediği topraklara yerleşirler. Üç Galatia kabilesinden biri olan Trokmoiler, Yozgat Büyüknefes Köyü nde çağın önemli ticari ve dini merkezi olan ünlü Tavium kentini kurmuşlardır. Bölgedeki Zela (Zile), Komana Pontika (Gümenek), Kaberia (Niksar) gibi dokunulmazlık kazanmış dini ve ticari merkezlerin yol güzergahına kurulmuş olan Tavium, ünlü bir ticaret merkezi olmasının yanı sıra önemli dini bir merkezdir. Dini merkez olma özelliğini Roma Dönemi boyunca da sürdüren Tavium kenti sikkeleri üzerinde kentte tapınım gören tanrılar, tanrıçalar ve yarı tanrıların tasvirleri, atribüleri ya da tapınak baskıları yer almaktadır. Bu tanrılar: Zeus, Apollon, Dioskouroi, Artemis, Athena, Aphrodite, Asklepios ile birlikte kızı Hygieia ve oğlu Telesphoros, Nike, Demeter, Tykhe, Nemesis ve Irmak Tanrısı Halys tir. Anahtar kelimeler: Galatia, Trokmoi, Telesphoros. Abstract City Of Gods, Tavium: Archaeology And Art History In Yozgat Galatians who came to Anatolia in the late 4th century BC settled the land that Halys (Yesilırmak) and Sangarios (Sakarya) Rivers surrounded. Trocmii, one of the three Galatian Tribes, established the famous city Tavium, an important commercial and religious centre of its age, in Yozgat,Buyuknefes Village.Tavium, which was established on the route of religious and commercial centres that gained immunity such as Zela (Zile),Komana Pontika(Gumenek), Kaberia (Niksar) in the region, is an important religious centre as well as being a famous commercial centre. In Tavium which maintained its characteristics of being a religious centre during the Roman Period, there are some figures, attributes or temple printings of worshiped gods, goddesses and semi-gods on Tavium coins. These are : Zeus,Apollon,Artemis,Athena,Aphrodite and Asklepios, his daughter Hygieia and his son Telesphoros, Nike, Demeter, Tyche, Nemesis, Dioscuri (Castor and Pollux) and God of River Halys. 1. Giriş Tavium kentinde Avusturya Heidelberg Üniversitesi den Karl Strobel ve Christoph Gerber 1997 yılında yüzey araştırmasına başlamışlardır. Bu araştırmalarda Tavium yerleşiminin Kalkolitik Dönem e kadar uzandığı tespit edilmiştir. Tavium kentsel yapısı ise Erken Tunç Çağı sonlarında görülür. Erken Tunç Çağı yerleşimi Büyükkale höyükte ortaya çıkmıştır 2. Karum Kaniş te ele geçen bir tablette Assur Ticaret Kolonileri Dönemi nde Tavium un adından Tawnia/Tawinija olarak bahsedilir. Eski Hitit Krallık ve Hitit İmparatorluk Dönemi nde başkent Hattuşa ya bir günlük yürüyüş mesafesinde yer alan Tawinija, Hititlerin önemli kült merkezlerinden biridir 3. Tawinija kenti- 1 Yrd. Doç. Dr., Sinop Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Sinop, baburakarsu@sinop.edu.tr 2 Karl Strobel and Christoph Gerber, Tavium (Büyüknefes, Provinz Yozgat)-Ein regionales Zentrum Anatoliens Bericht über den Stand der Forschungen nach den ersten drei Kampagnen ( ), İstanbuler Mitteilungen, 50, 2000, s Strobel and Gerber, Tavium (Büyüknefes, Provinz Yozgat)-Ein regionales Zentrum Anatoliens, s. 218; Karl Strobel and Christoph Gerber, Feldforschungen in Tavium 1999 Vorbericht, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 2, Ankara, 2001, s. 8; Maria Eugenia Aubet, Commerce and Colonization in the Ancient Near East, Cambridge 75

2 nin dinî merkez olma özelliğini daha sonraki çağlarda da devam ettirdiği görülmektedir. Hititlerin ardılı olan Phrygialıların Dönemi nde ise Tawinija hakkında herhangi bir bilgiye rastlanılmamıştır. MÖ 3. yüzyılda bugünkü Fransa-Almanya sınırında yaşayan Galatialıların Anadolu ya kadar uzanan göç hareketleri, Ankara çevrelerine kadar uzanmış ve bölge bu dönemde Galatia olarak adlandırılmıştır. Antik kaynaklarda üç kavim olarak tanıdığımız Galatialıların Trokmoi kavimi Tawinija ya yerleşerek burayı başkent yapmış ve kentin eski ismine bağlı kalarak, kenti Tavium olarak isimlendirmişlerdir. Böylece Galatia Bölgesi nin Kızılırmak Nehri nin doğusunda kalan toprakları, Trokmoilerin hâkimiyeti altına girer 4. Anadolu daki Hellenistik Krallıklar ile çeşitli mücadelelere giren Galatialılar, bu arada Anadolu hâkimiyetini ele geçirmeye çalışan Romalıların müttefiki bir vasal krallık olarak Roma hâkimiyetini tanımışlardır. Daha sonraları Roma, Galatia topraklarının tamamının yönetimini ele geçirmiş ve eyalet yönetimi için consuller tayin etmiştir. Augustus Dönemi nde (MÖ 63-19) kent Sebasteni Trocmi Taviani olarak isimlendirilmiştir. Sebasteni sıfatı Trokmoilerin başkenti Tavium a Romalılar tarafından verilen önemi gösterir. Bu sıfatın dinsel içerikli olması aynı zamanda kentin önemli bir kült merkezi olduğuna da işaret eder. Augustus tarafından yürütülen Romalılaştırma politikasının bir parçası olarak Hellen paganizmi dışındaki tapınak rahiplikleri yasaklanmış ve bir propaganda aracı olarak tüm Roma sikkelerinde Roma İmparatorlarının portrelerinin yanında Hellen mitolojisine ait tanrıların portreleri veya atribulerine yer verilmiştir 5. Üç Galatia kentinin başkenti olan Ankyra, Pessinus ve Tavium, Traianus Dönemi ne kadar kendi kent isimlerini taşıyan sikkeler basmamışlardır. Bunun nedeni bu başkentlerin Roma idaresinde de özerk bir konumda olmaları ve dini geleneklerini sürdürmeleridir. Galatia koinonu olarak drynemeton denilen yerde dinsel karakterli meclislerini toplayarak geleneksel dinlerine bağlılıklarını devam ettirmişlerdir. Bu başkentlerde dört yılda bir düzenlenen koinon oyunları koinon başrahipleri tarafından yönetilmiştir 6. Traianus Dönemi nden (53-117) sonra bu kentlerde kentin adıyla sikke darp edilmeye başlanmış ve önemli Galatialıların heykellerinin yapılması yasaklanmıştır. Tavium kentinde MÖ 20 yıllarından Traianus Dönemi nin sonuna kadar Roma İmparatorlarının büstlerine yer verilmemiştir 7. Lakin bu sikkelerin ön yüzlerinde Zeus tasviri yer almaktadır. Lejantlarında da CΕBACTHNΩN veya TPOKMΩN yazıtlarının olması kentin bir kült merkezi olduğunun ifadesidir. Aynı sikkelerde betimlenen hexastyle tapınak muhtemelen Tavium da bulunan Zeus Tavianus tapınağının bir modeli olmalıdır. 2. Roma Dönemi Tavium Sikkeleri Üzerindeki Kült Betimleri 2.1. Zeus Kültü: Zeus betimli Tavium sikkeleri Roma İmparatorları; Vespasianus (69 79), Titus (79 81), Antoninus Pius ( ), Septimius Severus ( ) ile eşi Julia Domna ( ), Caracalla ( ) ve Geta University Press, Cambridge 2013, s Murat Arslan, The Impact of Galatians in Asia Minor, OLBA Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi, C. VI, 2002, s ; Murat Arslan, Galater: Die vergessenen Kelten, Wien 2004, s. 15, 62, 177, 182; Christoph Gerber, Bericht Über die Tätigkeit in den Museen Ankara und Çorum 2004, 23. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 2, Ankara, 2005, s. 377; Karl Strobel, The Galatians in the Roman Empire. Historical Tradition and Ethnic Identity in Hellenistic and Roman Asia Minor, Ethnic Constructs in Antiquity, Amsterdam Archaeological Studies 13, Eds. Ton Derks and Nico Roymans, Amsterdam University Press, Amsterdam 2009, s William Martin Leake, A Supplement to Numismata Hellenica: A Catalogue of Greek Coins, John Murray, London 1859, s. 86; Peter Berresford Ellis, Celt and Greek: Celts in the Hellenic World, Constable, London 1997, s Alexander Macbain, Celtic Mythology and Religion, Cosimo Classics, New York 2005, s. 153; Henri Hubert, The Greatness and Decline of the Celts, Routledge, New York 2013, s Kaya, Mehmet A., Anadolu daki Galatlar ve Galatya Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 2000, s

3 ( ) zamanında darp edilmişlerdir. Roma İmparatorluk Dönemi nde Tavium da darp edilen sikkelerin bir yüzlerinde Zeus un portreleri veya elinde asa tutarak tahtta oturur vaziyetteki tasvirleri; diğer yüzlerinde ise şimşek demeti, kartal ve boğa figürleri yer almaktadır. Bir yüzünde Zeus tasviri olan bazı sikkelerin arka yüzlerinde ise hexastyle planlı tapınak betimleri vardır. Bu sikkelerin lejantlarında ise CΕBACTHNΩN, TPOKMΩN, TAYIΩN veya CΕ.TPO. TAOYIANΩN baskıları yer almaktadır 8. Sikkeler üzerindeki; podyum üzerinde yükselen, altı sütunlu, alınlığında çelenk motifi olan tapınak modelinin Strabon tarafından bahsedilen Zeus un Tavium daki tapınağı olması muhtemeldir. Strabon un belirttiği üzere, Tavium da Zeus un kutsal alanı ve devasa boyutta bir tunç heykeli bulunmaktaydı Dioskouroi Kültü: Vespasianus Dönemi ne kadar darp edilen ve Dioskouroi kültünü yansıtan sikkelerin bir yüzlerinde Zeus portreleri ya da atribüleri, diğer yüzlerinde üzerleri yıldızlı Dioskouroi miğferlerinin (piloslar) betimleri yer almaktadır. Bu gruptaki bazı sikkeler üzerinde, Zeus un atribüleri ile Dioskouroi kutsal simgeleri bir arada resmedilmiştir. Lejantlarında ise TAYIΩN yazıtları vardır Apollon Kültü: Septimius Severus sikke darplarında Apollon chlamys giyimli, ayakta durur vaziyette ve cepheden resmedilmiştir. Bu tipteki sikkeler üzerinde genel olarak, bir dirseğini sütünce üstünde duran bir kithara üzerine koyar şekilde tasvir edilen Apollon, diğer elinde plektrum tutarken betimlenmiştir. Ana sahne kompozisyonunu Apollon nun oluşturduğu sikkelerde, Apollon figürünün sağ boşluğunda sürekli olarak bir defne ağacı motifi bulunmaktadır. Defne ağacı motifi; Apollon nun aşkını reddederek, babası Deniz Tanrısı Peneus tarafından defne ağacına dönüştürülen Dafni yi temsilen sikke kompozisyonlarında yer almıştır. Bu sikkelerin lejantlarında TAOYIANΩN, CE.TPO. TAOYIANΩN E[T] C HI baskıları okunmaktadır Asklepios ve Hygieia Kültü Sağlık Tanrısı Asklepios ile çocukları Hygieia ve Telesphoros betimli Tavium sikkeleri; Septimius Severus, eşi Julia Domna ve Caracalla dönemlerine tarihlenir. Bu sahnelerde Asklepios ve kızı Hygieia karşılıklı ayakta durmakta, tanrıça Hygieia kolundan bir yılan sarkarken yahut elinde tuttuğu pateradan bir yılanı beslerken tasvir edilmektedir. Asklepios un oğlu olarak kabul gören Nekahat Tanrısı Telesphoros, sikkeler üzerinde genellikle Asklepios ile Hygieia nın arasında, ayakta durur vaziyette ve çocuk boyutlarında betimlenmiştir. Sivri başlıklı bir manto giymektedir. Caracalla sikkelerinin ana sahnelerinde ise Hygieia tek başına, cepheden, ayakta durur vaziyette ve bir koluna sarılan yılanı diğer elinde tuttuğu pateradan beslerken kompoze edilmiştir. Tanrıça Hygieia, Septimius Severus tarihli sikkeler üzerinde; Asklepios ve Telesphoros ile birlikte betimlendiği birinci tip, sikkenin ana sahnesinde tek başına resmedildiği ikinci tip olmak üzere iki farklı tipte tasvir edilmiştir. Bu sikkelerin lejantlarında CΕ. TP. TAOYIANΩN veya CETPO TA OVIANΩN yazıtları bulunmaktadır Warwick Wroth, Catalogue of Greek Coins of Galatia, Cappadoccia, and Syria, The British Museum, London 1899, xxiii xxiv; Melih Arslan, Pessinus ve Tavium Sikkeleri, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2005 Yıllığı, Ankara, 2006, s ; Constantina- Lightfoot Katsari, S. Christopher and Adil Özme, The Amorium Mint and the Coin Finds: Amorium Reports 4, Akademie Verlag, Berlin 2012, s. 38 dn Wroth, age., xxiii; Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII, XIII, XIV), Çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2015, XII Arslan, age., s Wroth, age., s. 25; Arslan, age., s Wroth, age., s. 26; Arslan, age., s ,

4 2.5. Nike Kültü: Titus Flavius Domitianus (81 96) dönemi sikkelerinin bir yüzünde küre üzerinde yürürken resmedilen tanrıça Nike figürü, diğer yüzünde CΕBACTHNΩN TPOKMΩN lejantı yer almaktadır. Septimius Severus tarihli sikkelerde Nike nin iki farklı tipte betimi yer almaktadır. Bunlardan ilk tipe giren Nike betimleri, Antoninus Pius sikkelerinin Nike betimleri ile aynı tiptedir. İlk tipteki sikkelerin ana sahnesinde; tahtında otururken tasvir edilen Zeus Tavianus un kemerli tahtının üstünde ve her iki yanında birer adet olmak üzere toplam üç adet, çelenk tutan Nike figürü tasvir edilmiştir. Bu tasvirlere ilaveten Septimius Severus sikkelerinde ikinci tip olarak, yürür pozisyonda betimlenen Nike iki eliyle vücuduna çapraz olarak tuttuğu meşale ile resmedilmiştir. Julia Domna ve Caracalla sikkelerinde, bir küre üzerinde ve yürür şekilde betimlenen Nike; bir elinde diadem, diğer elinde palmiye dalı tutar pozisyondadır. Bu sikkelerin lejantlarında CΕBA CTH- NΩN, TAOYIANΩN, CE. TPO. TAOYIANΩN ET CHI (=281=197/8) baskıları mevcuttur Athena Kültü: Athena betimli Tavium sikkeleri Roma İmparatorları; Septimius Severus ile eşi Julia Domna, Caracalla ve Geta dönemlerine aittir. Bu sikkelerde ayakta, miğferi, kargısı ve kalkanıyla resmedilen Athena bazı sikkeler üzerinde bir elinde baykuş, patera ya da elbisesinin etek kısmını tutarken tasvir edilmiştir. Bu sikkelerin lejantlarında CΕ. TPO. TAOYIANΩN ET CHI, CE. TPO. TAOYIANΩN, TAOYIANΩN yazıtları bulunmaktadır Aphrodite Kültü: Julia Domna sikke darplarında Aphrodite cepheden, ayakta durur pozisyonda ve giyimli olarak resmedilmiştir. Aphrodite bir eliyle saçını taramakta yahut bir elinde asa diğer elinde elma tutmaktadır. Aphrodite betimli sikkelerin lejantlarında CE.TPO. TAOYIANΩN, TAOYIANΩN ve CΕ. TPO. TAOYIANΩN ET CHI baskıları okunmaktadır Artemis Kültü: Septimius Severus tarihli sikkeler üzerinde, Artemis ayakta, sol elinde yay tutar, sağ eliyle sadağına uzanır şekilde tasvir edilmiştir. Lejantta CE. TPO. TAOYIANΩN yazıtı okunmaktadır Tykhe Kültü: Septimius Severus ile eşi Julia Domna ve Caracalla tarihli sikke darplarında tanrıça Tykhe nin betimleri yer almaktadır. Cepheden ve ayakta betimlenmiş olan Tykhe nin başında kalathos, bir elinde dümen ve diğer elinde bereket boynuzu vardır. Julia Domna sikkelerinde Tykhe, ilk stildeki tasvirlerinin yanında Irmak Tanrısı Halys ile beraber farklı bir kompozisyonda daha yer almaktadır. Bu kompozisyonda; bir elinde buğday başağı tutan ve kayalıkların üzerinde oturur vaziyette tasvir edilen Tykhe, ayaklarının altında yüzer pozisyonda betimlenmiş Irmak Tanrısı Halys ile birlikte resmedilmiştir. Caracalla dönemli sikkelerde; ayakta durur vaziyette, bir elinde patera bir elinde asa tutan Caracalla ya, arkasında durarak taç giydiren Tykhe nin bir kolundan da bereket boynuzu sarkmaktadır. Bu sikkelerin lejantlarında TAOYIANΩN, CE. TPO. TAO- 13 Wroth, age., s. 26; Arslan, age., s Wroth, age., s. 27; Arslan, age., s Arslan, age., s Age., s

5 YIANΩN ya da CE. TPO. TAO YIANΩN ET CHI baskıları yer almaktadır Nemesis Kültü: Septimius Severus ve eşi Julia Domna sikkelerinde Nemesis cepheden, ayakta durur vaziyette ve bir elinde at gemi tutarken resmedilmiştir. Tanrıçanın boş kalan ve ağzına doğru uzattığı diğer elinin hizasında yerde bir adet tekerlek rölyefi yer almaktadır. Bu sikkelerin lejantlarında TAOYIANΩN yazıtları bulunmaktadır Demeter Kültü: Septimius Severus, Julia Domnia ve Geta tarihli sikkelerde Demeter cepheden, ayakta durur pozisyonda, başörtülü ve manto giyimli olarak betimlenmiştir. Demeter betiminin bulunduğu Tavium sikkelerinde genel olarak tanrıça bir elinde meşale, diğer elinde haşhaş çiçeği veya buğday başağı tutar şekilde tasvir edilmiştir. Bu sikkelerin lejantlarında TAOYIANΩN, CΕ. TPO. TAOYIANΩN ET CHI yazıtları yer almaktadır Irmak Tanrısı Halys Kültü: Septimius Severus sikke darplarında Irmak tanrısı Halys bir kolunu bir kayığın pruvası üzerine dayamış, diğer kolunu bir kamış dalına dolamış vaziyette yerde uzanırken tasvir edilmiştir. Julia Domna dönemi sikkelerinde Irmak Tanrısı Halys in iki tipte betimlenmiştir. Birinci tip sikkelerde, kayalıkların üzerinde oturan tanrıça Tykhe nin ayaklarının altında, Irmak Tanrısı Halys yüzerken tasvir edilmiştir. İkinci tip sikkelerde; Irmak Tanrısı Halys, bir elini içinden su akan bir amphora üzerine koymuş, diğer elini bir ağaca dolamış şekilde yerde uzanırken betimlenmiştir. Bu sikkelerin lejantlarında CE. TPO. TAOYIANΩN, TAOYIANΩN/ AΛVC baskıları yer almaktadır Sonuç MS 1. yüzyılın sonunda Roma İmparatorluk kültünün ve Olympos tanrılarının, kentin dini geleneğine hâkim olduğu; sikkeler üzerindeki imparator portrelerinden ve Olympos tanrılarının büstlerinden anlaşılmaktadır. Böylece MÖ 2. bin başından itibaren kutsal bir kült merkezi olan Tavium kentinin bu kutsallığını Roma Dönemi süresince de devam ettirdiği anlaşılmaktadır. Kısaca özetlemek gerekirse; Tavium un Hititler ile başlayan kült merkezi olma özelliği, Galatia ve Roma Dönemi boyunca da devam etmiş ve bu pagan dini inanç sistemi Bizans Dönemi nde sona ermiştir. 4. Kaynakça Arslan, Murat, The Impact of Galatians in Asia Minor, OLBA Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi, C.VI, 2002, s Arslan, Murat, Galater: Die vergessenen Kelten, Wien Arslan, Melih, Pessinus ve Tavium Sikkeleri, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2005 Yıllığı, Ankara, 2006, s Wroth, age., s. 26; Arslan, age., s , Arslan, age., s Age., s , Wroth, age., s. 26; Arslan, age., s

6 Aubet, Maria Eugenia, Commerce and Colonization in the Ancient Near East, Cambridge University Press, Cambridge Ellis, Peter Berresford, Celt and Greek: Celts in the Hellenic World, Constable, London Gerber, Christoph, Bericht Über die Tätigkeit in den Museen Ankara und Çorum 2004, 23. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 2, Ankara, 2005, s Hubert, Henri, The Greatness and Decline of the Celts, Routledge, New York Katsari, Constantina- Lightfoot, Christopher S. and Özme, Adil, The Amorium Mint and the Coin Finds: Amorium Reports 4, Akademie Verlag, Berlin Kaya, Mehmet A., Anadolu daki Galatlar ve Galatya Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir Leake, William Martin, A Supplement to Numismata Hellenica: A Catalogue of Greek Coins, John Murray, London Macbain, Alexander, Celtic Mythology and Religion, Cosimo Classics, New York Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII, XIII, XIV), Çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul Strobel, Karl, The Galatians in the Roman Empire. Historical Tradition and Ethnic Identity in Hellenistic and Roman Asia Minor, Ethnic Constructs in Antiquity, Amsterdam Archaeological Studies 13, Eds. Ton Derks and Nico Roymans, Amsterdam University Press, Amsterdam 2009, s Strobel, Karl and Gerber, Christoph, Tavium (Büyüknefes, Provinz Yozgat)-Ein regionales Zentrum Anatoliens Bericht über den Stand der Forschungen nach den ersten drei Kampagnen ( ), İstanbuler Mitteilungen, 50, 2000, s Strobel, Karl and Gerber, Christoph, Feldforschungen in Tavium 1999 Vorbericht, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 2, Ankara, 2001, s Wroth, Warwick, Catalogue of Greek Coins of Galatia, Cappadoccia, and Syria, The British Museum, London