Uşak Arkeoloji Müzesi ndeki Kotiaion Sikkeleri Erdal Ünal 1 Coins of Kotiaeum in Uşak Archaeological Museum

Transkript

1 Kaynak: KOU Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi sayı 1, 2008, Kocaeli s Uşak Arkeoloji Müzesi ndeki Kotiaion Sikkeleri Erdal Ünal 1 Coins of Kotiaeum in Uşak Archaeological Museum Kotiaion (Kütahya) is one of the biggest cities of Phrygia Epictetus. Founded during Hellenistic times, the city developed under the Roman rule. The city started to mint its own coins during emperor Tiberius reign and continued until the reign of Gallienus. During my studies in Uşak Archaeological Museum, 22 Roman provincial coins belonging to the mint of Kotiaion have been recorded in These belong to the emperors and empresses Galba (1), Traianus (1), Philippus (4), Otacilla Severa (2), Valerienus (13) and Gallienus (1), and their reverse types illustrate Zeus, Artemis Ephesia, Kybele, Tykhe, Asklepios-Hygeia and Helios. Kotiaion (Kütahya), Aizonai (Çavdarhisar), Nakoleia (Seyitgazi), Midaion (Karahöyük, Alpu) ve Dorylaion (Eskişehir) ile birlikte Phrygia Epiktetos un (epiktetos = ilaveten kazanılmış, fethedilmiş ) başlıca kentlerindendir [Strabon, XII. VIII.12]. Kotiaion Appia nın 50 km. kadar kuzeyinde, Tembris (Porsuk) nehrinin yukarısında, Akmoneia dan, Dorylaion a giden yol üzerinde yer alır. [Plinius V.145, Steph. Byz. I 82]. Kent Roma döneminde Synnada Conventus una dahildir. Geç dönemde, İ.S. 400 lerden önce, Afyon ilinin kuzey yarısı ile Kütahya ilinin yakın çevresini içeren bu bölgeye aynı zamanda Phrygia Salutaris de deniyordu [Ramsay 1897: 16]. Kotiaion un erken dönemde küçük bir yerleşim olduğu, Roma İmparatorluk Dönemi ile birlikte gelişip büyüdüğü düşünülmektedir. Nitekim bölgede birçok kent Hellenistik dönemde sikke basmaya başlarken, bilindiği kadarıyla, Kotiaion un ilk sikkelerini İmparator Tiberius döneminde basması (RPC I no. 3219) da kentin Hellenistik dönemde daha küçük boyutlarda olduğunu düşünmemize sebep olmaktadır. Bölge ekonomisinin temel dayanağı tarım, (özellikle üzüm-şarapçılık) [Wealkens 1977: 284 vd.], ve hayvancılıktır ki, Roma döneminde özellikle at yetiştiriciliği bölge için oldukça önemliydi [Ramsay 1887: 492 vd., Maggie 1950: 617], Homeros döneminde bile ünlü olan Phrygia atları [Homeros III.187] ve günümüze kadar 1 erdalunal@yahoo.com Kocaeli Üniversitesi Umuttepe Yerleşkesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Kocaeli

2 gelen at çiftliklerinin özellikle Pax-Romana döneminde, İmparatorluğun ve Roma nın soylu ailelerinin cins atlarının yetiştirme merkezi olduğu düşünülmektedir [Haspels 1971: 313]. İmparatorluk döneminde Phrygia bölgesinin bir kısmı da İmparator un kendisine bağlı büyük çiftlikler olarak görülmektedir. Bu tür büyük topraklarda genellikle imparatorun azatlı köleleri yönetici olarak çalışır ve topladıkları geliri doğrudan imparatora gönderirlerdi. I. yy. içinde var olduğunu bilinen en büyük çiftliklerden birisi de Regio Moeteana et Ipsina olarak adlandırılan çiftlikti. Kütahya Altıntaş tan Afyon un doğusundaki Akarçay a kadar uzanan çiftlik, İhsaniye ve İscehisar ilçelerinin büyük bir kısmını da içine alacak kadar büyüktü [Drew Bear 2002: 98]. İmparatorluğun bölgede doğrudan etkileri olduğuna dair diğer bir kanıt ise Nakoleia dan bulunan, İmparator Caligula nın azatlı kölesi tarafından yaptırılan bir onurlandırma yazıtıdır [MAMA V: 29]. Bunun yanında bölgede 2. yy. den 4. yy. ye kadar tarihlendirilen birçok yazıttan da anlaşıldığı gibi ıslah edilmiş, yer yer Roma dan gelen ailelerce işletilmekte olan tarım arazileri de vardır [Mitchell 1979: 16]. At çiftlikleri ve şarapçılık Roma döneminde bölge ekonomisini ve dolayısıyla sikke dolaşımını canlandıran önemli etkenler olmuştur. Kotiaion sikkelerinde en çok kullanılan arka yüz tipi, çeşitli varyasyonlarıyla birlikte, Kybele olmuştur. Antik çağda Kybele nin bölgede yoğun tapınım gördüğü ele geçen diğer arkeolojik verilerle desteklenmektedir [CCCA: 47 vd.]. Uşak Arkeoloji Müzesi sikke koleksiyonu sayısı bulan envanterlik sikkeleriyle oldukça büyük koleksiyona sahip olmakla beraber, gerek kentin az sayıda sikke darp etmesi, gerekse bölgeye daha yakın olan diğer müzelere giden sikkeler nedeniyle görece az sayıda Kotiaion sikkesi barındırmaktadır yılında yapılan müze çalışmaları esnasında, müze koleksiyonunda toplam 22 adet kent sikkesi kaydedilmiştir. Nümismatik açıdan belli başlı müze kataloglarında yer alan sikkelerinin dışında kent üzerine özel bir çalışma yoktur. Uşak Arkeoloji Müzesi Koleksiyonunda yer alan sikkeler de darphaneye yönelik detaylı bir çalışma için yeterli sayıda değildir nitekim ileride yapılacak olan çalışmalarda göz önünde bulundurulması ve kaynak oluşturması açısından bu grubun yayınlanmasında yarar gördük 2. 2 Uşak Arkeoloji Müzesi koleksiyonu nda yer alan Roma Dönemi şehir sikkeleri Yüksek Lisans tezim [Ünal 2005] kapsamında incelenilmiş olup Kotiaion grubu yeniden çalışılarak bu makaleye konu olmuştur.

3 Sikkelerin tamamı Roma dönemine ait şehir sikkeleridir, aynı zamanda bir adedi hariç tamamı bronzdur, İmparator Galba dönemine tarihlenen magistrat Klaudios Aretis imzalı sikke (no. 1) RPC de yer alan, önceden yayınlanmış diğer 4 örnek gibi [RPC I no. 3222] pirinç olmalıdır. 3, 4, 5 ve 6 numaralı sikkelerde adı geçen Magistrat Julius Pontikos un (Γıovλ Ποντικοων) torununa ait olduğu düşünülen bir mezar yazıtı 1925 yılındaki araştırmada Kütahya da kaydedilmiştir [Buckler 1925: 156 no.143]. Julius Pontikos un ismi yalnızca Philippus- Otakilla Severa dönemi örneklerinde görülür ve tamamı aslanlı arabasında Kybele betimli olan serinin 2 farklı tipine aittir. Otakilla Severa portresi taşıyan iki örnekte Magistrat Menandros (Mενανδρον) (no. 7) ve Demetrios un ( εµετριου) (no. 8) isimlerine rastlanmaktadır ki, Demetrios ismine Philippus, Valerianus ve Gallienus dönemi örneklerinde de rastlanmaktadır (9 20, 22). Menandros, Philippus döneminde ( ) görevini tamamlamış ve yerini Demetrios a bırakmış olmalıdır. Taranılan kataloglarda bulunamayan 17 numaralı sikke olasılıkla BMC no.91 in bir varyasyonudur. BMC de yer alan örneğin fotoğrafı bulunmadığı için kıyaslama yapılamamakla birlikte, BMC örneğinde Kybele nin yanında aslanların da yer aldığı söylenilmektedir. Katalog (22) Galba (68 69) Ön. Galba sağa, diademli. [ΓAΛBANAYT-]O[KPATOPA] Arka. Ayakta Zeus(?) cepheden baş s. sağ elini yukarı doğru uzatıyor. EΠ[I TI KΛ APETI OΣ AΓΩNETENΩY IABI]OV-KOTI[AEΩN] 1. AE 3 env. no. 4670, 18/20 mm. Ky.6 4, 4,1 g. Ref: RPC I 3222; BMC 33. Traianus (98 117) Ön. Traianus sağa, diademli noktalı bordür. AVNC[PTPAI]-ANOCA[PI] Arka. Artemis Ephesia kült heykeli. EΠI OVAIOV-KOTIAEΩN 2. env. no mm. Ky.12, 3,8 g. 3 Pirinç (?) krş. RPC I Ky.; Kalıp Yönü

4 Ref: BMC 41. Philippus ( ) Ön. Philippus büstü sağa, şua taçlı. [MIO]VΛIOC ΦIΛIΠΠOC AV[Γ] Arka. Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola, elinde phiale ve tympanum. [E]ΠI Γ IOV ΠON[T]IKO A[PX-I EPE-ΩN]- KOTIA[E]-ΩN 3. env. no mm. Ky.12, 10,2 g. Ref: SNG Cop 332. Ön. Üstteki gibi. MIOVΛIOC-[ΦIΛIΠΠOC AVΓ] Arka. Üstteki gibi. [EΠI Γ IOVΛ ΠONTIKOV APX-IEPEΩC-K]OTIAE-ΩN 4. env. no mm. Ky.12, 9,1 g. Ref: SNG Cop 332. Ön. Philippus büstü zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı. M IOYΛIOC-ΦIΛIΠΠOC AVΓ Arka. Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola, elinde phiale ve tympanum tutuyor aslanların üzerinde agonistik masa ve ödül başlıkları. [EΠI Γ] IOVΛ-ΠONTIKOV-APXI-EPE-ΩC-KOTIAEΩN 5. env. no /27 mm. Ky.6, 9,2 g. Ref: SNG Aul. 3787; BMC 78. Ön. Üstteki gibi. [MIOVΛ]IOC-ΦIΛIΠΠOC [AVG] Arka. Üstteki gibi. [EΠI Γ] IOVΛ ΠON[TIKOV] APXI-EPE-ΩC-KOTIAE[ΩN] 6. env. no /27 mm. Ky.6, 9,5 g. Ref: SNG Aul. 3787; BMC 78. Otakilla Severa ( )

5 Ön. Otakilla Severa büstü sağa, diademli. M ΩTAKIΛIA- CEV[HPA]CE Arka. Tykhe sola, elinde cornucopia ve çapa. [EΠI ME]NAN POY I APX KOTI-AEΩ-N 7. env. no mm. 1, 6,0g. Ref: SNG Cop. 334; BMC 86. Ön. Otakilla Severa büstü sağa diademli. M ΩTAK- CEV]HPA AV[Γ] Arka. Tykhe ayakta sağa cornucopia ve çapa taşıyor. [EΠI Π AI EMETP]IA[N]OY IΠΠI APX-K-OTI-AEΩN 8. env. no /26 mm. Ky.6, 9.0g. Ref: SNG Hunt Valerianus ( ) Ön. Valerianus büstü sağa, zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı. AVT-K-Π ΛIK-OVAΛEPIANON Arka. Asklepios ve Hygeia karşılıklı, ikisinin arasında Telesphoros. EΠI Π AI HMHTP[I]ANOV-IΠΠI-AP-X-KOTIAEΩN 9. env. no mm. Ky.6, 5.9 g. Ref: SNG Hunt. 2048; SNG Aul 3791; SNG Cop. 338; BMC 96. Ön. Valerianus büstü sağa zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı. [AVT-K-] Π ΛIK- OVAΛEPIANOY Arka. Asklepios ve Hygeia karşılıklı, ikisinin arasında Telesphoros. EΠI Π AI [ HMHT]PIANOV-IΠΠI-APX-KOTIAEΩN 10. etütlük.23/24 mm. Ky.6, 6,9 g. Ref: SNG Hunt. 2048; SNG Aul 3791; SNG Cop. 338; BMC 96. Ön. Valerianus büstü sağa zırh paludementum giyiyor, şua taçlı. [AVT K Π]ΛIK [VAΛEPIANON] Arka. Asklepios ve Hygeia ayakta karşılıklı, ortalarında yılanlar ve Telesphoros (?). [EΠI Π IΛ EMHTPIAOV ΠΠI-A]P-X.-KOTI[AEΩN]

6 11. env. no mm. Ky.6, 8,9 g. Ref: BMC gibi. Ön. Valerianus büstü sağa. [A]VTKΠ [ΛIKO]VAΛEPIANON Arka. Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola. EΠI Π AI HMHT]PI-ANOC-AP-[X] - KOTIA[EΩN] 12. env. no mm. Ky.6, 7,7 g. Ref: SNG Schweiz 1168; SNG Aul 3792; SNG Cop. 336; BMC 97. Ön. Valerianus büstü sağa, zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı. AVT-K-Π ΛIK O-VAΛEPIANO[N] Arka: Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola. EΠI Π AI HmTPI-ANO[C]-AP-X - KOTIAEΩN 13. env. no /24 mm. Ky.12, 7,6 g. Ref: SNG Aul 3792; SNG Cop. 336; BMC 97. Ön. Valerianus büstü sağa, zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı. AVT K Π ΛIK OVAΛEPIANON Arka. Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola. EΠI ΠAI HMHTPIANOV-IΠ-APX - KOTIAEΩN 14. env. no mm. Ky.7, 7,7 g. Ref: SNG Cop. 336; BMC 100. Ön. Valerianus büstü sola, zırh ve paludementum giyiyor, önde kalkan ve mızrak. AVT K Π ΛIK OVAΛEPIANOC Arka. Aslan üzerinde Kybele sağa dönük, sola doğru bakıyor, elinde patera. EΠ Π ΠA I HMHTPIANOY IΠ[ΠI] AP-X- KOTIAEΩ-N 15. env. no /25 mm. Ky.12, 9,7 g. Ref: BMC 92. Ön. Üstteki gibi. AVT K Π[ΛIK OVAΛEPIANOC]

7 Arka. Üstteki gibi. [E]ΠI [ΠI Π]A [I HMHTPIANOY IΠΠI] AP-X- KOTIAEΩN 16. env. no /24 mm. Ky.12, 7,4 g. Ref: BMC 92. Ön. Valerianus büstü sola, zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı, önünde kalkan ve mızrak. [AVT K Π] ΛIK O VAΛEPIANON Arka. Kybele tahtında oturuyor, elinde phiale, kolunun altında globus, tahtın önündeki kuşa sunum yapıyor. [EΠI ΠAI mhtpi-]anoyi IΠΠ[I-APX]-KOTIAE[ΩN] 17. env. no /23 mm. Ky.7, 6,6 g. Ref:- (BMC ; no. 91 gibi). Ön. Sakallı Demos büstü sağa. H-[MOC] Arka. Kybele tahtında, polos giymiş tymphanon ve phiale tutuyor, kolunun altında globus. [EΠI] Π EM[ETPIAN-A]KOTIAE[Ω-N] 18. env. no /22 mm. Ky.6, 5,1 g. Ref: SNG Aul. 3773; SNG Cop. 316; BMC Ön. Genç Demos büstü sağa, giysili, diademli. EMOC-KOTIAEΩN Arka. Quadriga içinde Helios cepheden, globus ve meşale taşıyor, noktalı bordür. EΠI ΠAIΛ HMHT-PIANOY [ΠIXOV] AP-X- KOTIAEΩN 19. env. no /28 mm. Ky.5, 10,8 g. Ref: SNG Schweiz 1170; SNG Aul.3774; BMC 10; Mionnet 491. Ön. Genç Demos büstü sağa, giysili, diademli. [ HM]OC-KOTIAEΩN Arka. Quadriga içinde Helios cepheden, globus ve meşale taşıyor, noktalı bordür. [EΠI] Π EM[ETPIOV IΠΠI IKOY-APX K]OTIAEΩN 20. env. no /28 mm. Ky.1, 11,7 g. Ref: SNG Schweiz 1170; SNG Aul.3774; BMC 10; Mionnet 491.

8 Ön. Genç Demos büstü sağa. HMOC-KOTIΛEΩN Arka. Zeus kartal ve asasıyla tahtında oturuyor. EΠI I-OΓENOYC IONICIOV-A-[P]-X-KOTIAEΩ[N] 21. env. no /22 mm. Ky.12, 7,4 g. Ref: SNG Hunt. 2049; SNG Schweiz 1165; SNG Aul.3776; SNG Cop.318; BMC gibi. Gallienus ( ) Ön. Gallienus büstü sağa, zırh ve paludementum giyiyor defne çelenkli. AVT K Π ΓAΛΛIHNON Arka. Tyke ayakta sağa, cornucopia ve çapa taşıyor. EΠ AIΛ HMHTPI-ANOY IΠΠI APX KOTI-AEΩ-N 22. env. no mm. Ky.12, 5,0 g. Ref: SNG Aul. 3793; SNG Cop. 340; BMC 103. KISALTMALAR VE KAYNAKÇA BMC Head, Barclay V. British Museum Catalogues of Greek Coins, Vol. 25, Phrygia. Londra: Buckler 1925 Buckler, W., Calder, W. M. ve Cox. C. W. M. Asia Minor, II: Monuments From Cotiaeum, The Journal of Roman Studies, Vol. 15. Newyork: CCCA Brill, E. J. Corpus Cults Cybelae Attidisque: I Asia Minor. Leiden, Newyork, Kopenhag ve Köln: 1987 Drew Bear 2002 Drew Bear, T. Grek ve Roma Dönemlerinde Afyonkarahisar, Afyonkarahisar Kütüğü Cilt I. Afyon: 2002: Haspels 1971 Haspels, C., E. The Highlands of Phrygia: Sites and Monuments. Princeton: Homeros Homeros. İlyada. (Çeviren: A.Erhat ve A. Kadir), İstanbul: 1958.

9 Maggie 1950 Maggie, D. Roman Rule in Asia Minor, to the End of 3rd. Century After Christ. Princeton: MAMA V Cox, C.W.M, ve Cameron, A. Monumenta Asiae Minoris Antiqua 5: Monuments From Dorylaeum et Nacolea. Manchester: Mionnet Mionnet, E. Déscription de Médailes Antiques Grecques ét Romanies I-VII. Paris: Mitchell 1979 Mitchell, S. R.E.C.A.M. Notes and Studies No. 5: A Roman Family in Phrygia Anatolian Studies, Vol. 29. Ankara: Plinius Plinius. Natural History. (Latince den çeviren, Rackham), Loeb: Ramsay 1887 Ramsay, W. M. Antiquties of the Sourthen Phrygia and the Border Land I American Journal of Archaeology vol. 3 No.3/4. New York: Ramsay 1897 Ramsay, W. M. The Cities and Bishoprics of Phrygia: Being an Essay of the Local History of Phrygia From the Earliest Times to the Turkish Conquest. Oxford: 1897 RPC I Burnett A. Amandry M. ve Ripollès P.P. Roman Provincial Coinage, Volume I: From the Death of Caesar to the Death of Vitellius (44 BC-AD 69). Londra ve Paris: SNG Aul. Nacht. Hans Von Aulock. Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung, Von Aulock, Vol. 18, Nachtrage 4. Berlin: SNG Aul. Hans Von Aulock. Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung, Von Aulock, Vol. 9 Phrygien. Berlin: SNG Cop. Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Collection of Coins and Medals. Danish National Museum, Vol , Phrygia I-II. Kopenhag: SNG Fitz. Sylloge Nummorum Graecorum, England, Fitzwilliam Museum, Leake and General Collections, Vol. 4, part 6, Asia Minor: Phrygia. Londra: SNG Hunt. Goddart, J. Sylloge Nummorum Graecorum Vol. XII The Hunterian Museum University of Glasgov Part I: Roman Provincial Coins Spain-Kingdoms of Asia Minor. Oxford: SNG Schweiz Kapossy, B. ve Hoerschelmann S. Sylloge Nummorum Graecorum Schweiz II Münzen der Antike. Stuttgart ve Viyana: Steph. Byz. Stephanos Byzantinos. Ethnika. California, 2000.

10 Strabon Ünal 2005 Wealkens 1977 Strabon. Antik Anadolu Coğrafyası.(Geographika XII-XIII-XIV) (Çeviren: Adnan Pekman). İstanbul: Ünal E. Uşak Müzesi nde yer Alan Roma Dönemi Şehir Sikkeleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. Ahmet Tolga Tek) Eskişehir: 2005 Wealkens, M Phrygian Votive and Tombstones as Source of The Social and Economic Life in Roman Antiqutiy Ancient Society vol. 8. Leuven:

11 GALBA TRAİANUS 1 2 PHİLİPPUS OTAKİLLA SEVERA 7 8 VALERİANUS

12 GALLİENUS 22