1. Peyzaj Ekolojisi: Tanımı ve Biyolojide Hiyerarşi Düzeni Kavramıyla İlişkisi

Transkript

1 1. Peyzaj Ekolojisi: Tanımı ve Biyolojide Hiyerarşi Düzeni Kavramıyla İlişkisi 2. Peyzajın Unsurları 3. Komünite ve Peyzaj Düzeyinde Biyoçeşitlilik 4. Ada Biyocoğrafyası 5. Tarafsız Teori 6. Zaman ve Mekân Ölçeği 7. Peyzajın Geometrisi 8. Sürdürülebilir Peyzaj Kavramı 9. İnsan-tasarımlı Peyzajlar Derleyip Hazırlayan: Yrd. Doç. Dr. Aysel ULUS

2 1. Belirli bir bölgedeki peyzaja (arazi parçasına) bir bütün olarak bakıldığında, bu yeryüzü parçasının zaman ve mekâna bağlı olarak heterojen bir yapıya sahip olduğu görülür. Böyle bir yapı sergileyen peyzajda, zamana ve yere (mekâna) bağlı olarak farklı gelişimler, değişimler ve dinamikler görülür. Peyzajdaki bu dinamizm ve heterojen yapı, o alandaki biyotik ve abiyotik varlıklar ile süreçler üzerinde değişik etkiler gösterir. İşte peyzaj ekolojisi, heterojen yapıdaki bir arazi parçasının özelliklerini inceleyen, bu arazinin yönetim ilkelerini toplumun yararı ve yaşamı için ortaya koyan bir bilim dalıdır (Risser ve ark. 1984). Peyzaj ekolojisi; ekolojinin bir dalı olup bütünleştirici bir özellik gösterir.

3 Peyzaj ekolojisinin ilgilendiği konular; ekolojik ilkelerin uygulama alanıyla olan ilişkileri, peyzajı oluşturan farklı ekosistemler arasındaki biyotik ve abiyotik madde değişimleri insanlarla ekolojik süreçler arasındaki karşılıklı etkileşimlerdir.

4 Arazi yapısı ile ekolojik süreçler arasındaki ilişki, belirli bir alan ve ölçekle sınırlı değildir. Örneğin, belirli büyüklükteki bir mekânda yürütülen araştırmalar, bu mekândan daha küçük veya daha büyük bir alanda yapılan araştırma sonuçlarından da yararlanabilir. Örneğin, bitki ve hayvanların değişik büyüklüklerdeki peyzajlarda meydana gelen değişimlere gösterdikleri tepkilere bakarak, bu konuda yeni bilgiler elde edebiliriz. Peyzaj ekolojisindeki ilkeler ve kavramlar, bir çok uygulamalı bilim dalına (örn., tarımsal ekoloji, ekoloji mühendisliği, ekosistem sağlığı, peyzaj mimarlığı, peyzaj planlama, bölge planlama, kaynak yönetimi, onarım ekolojisi) kuramsal ve deneysel anlamda önemli katkılarda bulunmaktadır.

5 Şekil 2: Biyolojide hiyerarşi düzeninin basamakları. En küçüğünden, en büyüğüne doğru 11 farklı biyosistem düzeyi vardır. Her düzeyde de bunların ortak özellikleri olan ve dikey yapı içinde gösterilen 7 adet taşınan işlevler ya da süreçler bulunmaktadır. Biyolojide hiyerarşi düzeni kavramı daha önce anlatılmıştı (bkz. Şekil 1-3). Orada ekosistem, hiyerarşi düzeni içinde temel bir birim olarak ele alınmıştı. Ancak, bir ekosistemin yapısını ve işlevlerini ekolojideki bütüncü yaklaşım çerçevesinde daha iyi anlayabilmek için, sadece ekosistem düzeyinin alt tarafında yer alan basamaklara (organizmalara, populasyonlara ve komünitelere) odaklanmak yetmez. Bunlara ek olarak ekosistem düzeyinin üst tarafında yer alan basamaklara da (peyzaja, ekobölgeye/biyoma ve ekosfere) önem verilmelidir.

6 Wiens (1992), Peyzaj ekolojisi gerçekten nedir? diye sorar. Peyzaj terimi, insan ve doğayı bütünleştiren bir terimdir (Calow 1999). Peyzajın sözlük anlamı bir bölgenin değişik arazi biçimlerinin bütünü dür. Peyzaj ekolojisi bilim dalının kökeni 1930 lu yılların sonlarına kadar gider. O tarihlerde Carl Troll (1939) doğa bilimlerinde uygulanan tüm yöntemlerin, peyzaj bilimi içinde yer aldığını belirtmiştir (Schreiber 1990). Bu birleştirici ve bütünleştirici bilim dalı 1960 lı yıllarda Orta Avrupa da geniş bir kabul görmüştür.

7 Uluslararası Vejetasyon Bilimi Birliği nin 1963 yılı toplantısında, Troll (1968) peyzaj ekolojisini -Tansley in (1935) ekosistem kavramına uygun olarak- aşağıdaki şekilde tanımlamıştır: Peyzaj ekolojisi, peyzajın herhangi bir bölümünde egemen olan çevre koşulları ile canlı komüniteler arasındaki karmaşık neden-sonuç ilişkilerini bir bütün olarak ele alan bir bilim dalıdır (Troll 1968).

8 Peyzaj ekolojisi bilim dalının Kuzey Amerika ya girişi, Gary W. Barrett in Ulusal Bilim Vakfı (NSF) Ekoloji Programı Müdürü olduğu 1980 li yıllara rastlar. Barrett, Illinois eyaleti Piatt kenti Allerton Park da Nisan 1983 te gerçekleştirilen geniş katılımlı bir toplantıya finansman bulunmasını sağlayarak, bu yöndeki ilk çalışmaları başlatmıştır (ayrıntı için bkz. Risser ve ark. 1984). Bu toplantı, ABD Uluslararası Peyzaj Ekolojisi Birliği nin (IALE) daha sonra yapacağı yıllık toplantılar için bir itici güç olmuş ve Birliğin ilk yıllık toplantısı Ocak 1986 da Georgia Üniversitesinde yapılmıştır.

9 Ocak 1986 da Georgia Üniversitesinde yapılan bu toplantıyı, editörlüğünü Frank B. Golley in yaptığı ve ilk sayısı 1987 yılında yayınlanan Peyzaj Ekolojisi dergisi izlemiştir. Bu konuda klasik bir eser olarak kabul gören Richard T.T. Forman ve Michael Gordon un Peyzaj Ekolojisi kitabı da 1986 da yayınlanmıştır. Böylece 1980li yıllar, peyzaj ekolojisi bilim dalının Kuzey Amerika da kök saldığı yıllar olmuştur.

10 Peyzaj ekolojisi alanında çok sayıda önemli kitap bulunmaktadır. Örneğin, Doğayla uyumlu bir tasarımın yararlarını açıklayan McHarg (1969); Kurama ve uygulamaya odaklanan Naveh ve Lieberman (1984); Peyzaj heterojenliğini ve tahripleri ele alan M.G. Turner (1987); Peyzaj sınırları ile biyolojik çeşitlilik ve ekolojik akışları (girdiçıktıları) konu alan Hansen ve di Castri (1992); Peyzajların ve bölgelerin ekolojisini inceleyen Forman (1997); Küçük memelileri bir model canlı olarak kullanıp onlar üzerinde araştırmalar yapan Barrett ve Peles (1999); Peyzaj ekolojisi yöntemlerinin arazi yönetiminde uygulanmasını konu alan Klopatek ve Gardner (1999) ve Peyzaj kuramını ve ilkelerini uygulama alanı ile bütünleştiren M.G. Turner ve ark. (2001) gibi.

11 Bir peyzaja bakınca, mekâna bağlı olarak bir takım farklı yapılar ve özellikler görülür. Peyzaj ekolojisinin en önemli konusu, bu yapı ve özelliklerin nedenlerini ve sonuçlarını incelemektir. Ekolojik konulara peyzaj açısından bakış, yeni değildir (bkz. Trol 1968). Nitekim Aldo Leopold un (1949) «Bir Kum Diyarı Kitabı: Oradan Buradan Resimler» isimli eseri, ekolojik konulara peyzaj açısından bakan ilk eserlerden biridir. Peyzaj ekolojisi ile ilgili kavramlar ve mekanizmalar son otuz-kırk yıl içinde ortaya konulmuştur. Bu süreçte sağlam kuramsal temellere dayanan araştırmalar yapılmış; bunlara dayanarak peyzaj düzeyindeki oluşumların, olayların ve etkileşimlerin anlaşılması sağlanmıştır.

12 Yeni gelişen bu bilim dalı, ekoloji bilimine peyzaj ölçeğinde bazı yeni konular ve kavramlar getirmiştir. Bu kavramlardan bazıları şunlardır: Gama çeşitliliği (bölgesel düzeyde var olan tür ya da takson sayısı); tahribatın yayılmasının sayısal olarak ölçülmesi; enerji akışında kaynak-obruk dinamiklerinin önemi; peyzajın farklı unsurlarına bağlı olarak canlıların türe özgü davranışları; ekosistem tipleri arasında biyotik madde değişim hızları vd.

13 Her peyzajda birtakım yapılar (örn., bir tarımsal bölgedeki peyzaja bakınca görülen mozaik ve heterojen yapı), oluşumlar ve süreçler (örn., bir su akış havzasındaki kirlenme olayı) vardır. Bir peyzajdaki yapı ve süreçlerin en iyi şekilde anlaşılabilmesi için, teori ve uygulama -hem araştırma hem de yönetim açısından- bütünleştirici bir yaklaşımla ele alınmalıdır. Bütünleştirici kavramlar arasında; hiyerarşi teorisi, sürdürülebilirlik, net enerji, Peyzaj yamaları arasında ise; bağlantı ve sibernetik düzenleme mekanizmaları bulunmaktadır (ayrıntılar için bkz. Urban ve ark ve Barrett ve Bohlen 1991).

14 Peyzaj ekolojisi günümüzde modern ekolojinin bir dalı olarak kabul görmekte; insanoğlu ile gerek doğal peyzajlar ve gerekse insan-tasarımlı tekno-peyzajlar arasındaki karşılıklı ilişkileri araştırmaktadır. Peyzaj ekolojisi; tasarım, planlama, yönetim, koruma, onarım ve genetik kaynakların korunması (koruma biyolojisi) gibi alanlarda gerekli olan bilimsel ilkeleri ve temelleri sunmaktadır. Peyzaj ekolojisi ayrıca, hem doğal alanların, hem de insan etkinliklerinin yoğun olduğu arazilerin yönetimi için gerekli olan temel ilkeleri bölgesel ölçekte ortaya koymaktadır (Hersperger 1994).

15 Peyzajlar da zaman içinde değişime uğrarlar. Bu değişimin ortaya çıkmasında bir yandan doğal olaylar, bir yandan da çeşitli sosyal, siyasal ve ekonomik süreçler etkili olabilir. İşte peyzaj ekolojisi, değişen bu ilişkileri de incelemekte; peyzajı, hiyerarşik düzen kavramı içinde bir düzey ve bir sistem olarak ele almaktadır. Peyzaj düzeyindeki yapılar ve süreçler ne kadar iyi anlaşılırsa, onun daha alt düzeylerinde (organizma, populasyon, komünite ve ekosistem düzeylerinde) meydana gelen olaylar ve süreçler de o derece iyi anlaşılır.

16 2. Peyzajı oluşturan irili ufaklı ekosistem parçaları, bir bütün halinde bir arada olunca peyzaj mozaiği ortaya çıkar. Peyzaj mozaiği üç ana unsurdan oluşur: Peyzaj matrisi, Peyzaj yamaları Peyzaj koridorları

17 Peyzaj matrisi; benzer ekosistem ya da vejetasyon tiplerinden (örn., tarımsal alan, bozkır ya da orman) oluşan geniş alana verilen isimdir. Peyzaj matrisi, peyzajın ana iskeletini oluşturur ve bu iskelet üzerinde peyzaj yamaları ve peyzaj koridorları yer alır.

18 Peyzaj yaması, ana matris üzerinde yer alan, kendisini çevreleyen ana matristen farklı olan, nispeten homojen yapıda daha küçük bir alandır. Bir tarımsal matriste (tarımsal peyzaj içinde) yer alan bir ağaç kümesi veya bir subalpin orman içinde yer alan bir çayırlık alan, peyzaj yamalarına birer örnektir. Peyzaj yamaları kendilerini çevreleyen matrislerden farklılık gösterirler. Sahip oldukları vejetasyon örtüsü, bitki kalitesi ve tür kompozisyonuna bağlı olarak düşük kaliteli yama ya da yüksek kaliteli yama olarak nitelenirler.

19 Peyzaj koridoru iki ya da daha fazla peyzaj yamasını birbirine bağlayan ve genellikle şerit halinde uzanan, sucul veya karasal alandır. Doğal yollarla oluşabilecekleri gibi insanlar tarafından da oluşturulabilirler. Peyzaj koridorlarının her iki tarafını peyzaj matrisi kaplar; arada uzanan koridor, kendisini her iki taraftan kuşatan matristen farklılık gösterir. Örneğin, bir peyzaj matrisinin ortasından geçen ve her iki yakasında akarsuboyu bitkileri bulunan bir dere veya çay, doğal ve sucul bir peyzaj koridorudur.

20 Peyzajın Unsurları: Yama (leke)-koridor ve matris (matriks)

21 Benzer şekilde, ana iskeleti tarımsal alandan oluşan bir peyzajın farklı noktalarında iki küçük ormanlık alan düşünelim. Bu iki orman parçası arasında şerit halinde uzanan, ağaçlarla kaplı ve bunları birbirine bağlayan bir alan, karasal bir peyzaj koridorudur. Bir koridorun yapısı, kendisini kuşatan peyzaj matrisinin yapısından farklıdır; fakat birbirine bağlantı sağladığı peyzaj yamalarının yapısına, genellikle benzerlik gösterir.

22 Peyzaj koridorları kökenlerine bağlı olarak beş gruba ayrılırlar: kalıntı koridorları, tahribat koridorları, bitkilendirilmiş koridorlar, doğal (kaynak) koridorlar ve yeniden-oluşan koridorlar. Bir koridorun işlevi, yapısına (doğal ya da yapay oluşuna), büyüklüğüne, şekline, tipine, çevre ile olan coğrafi ilişkilerine ve diğer bazı faktörlere bağlı olarak değişebilir.

23 Geniş bir alanda farklı komüniteler ya da farklı ekosistemler bir araya gelir. Bunlar bir bütün olarak ele alınırsa, heterojen bir yapı sergileyen peyzaj mozaiği ortaya çıkar. Peyzaj mozaiğinin iskeletini oluşturan peyzaj matrisi, işlev ve köken bakımından birbirine benzerlik gösteren ekosistemlerden oluşur. Örneğin, ABD nin buğday ambarı olarak tanınan Orta Batı bölgesinin peyzaj matrisi, genellikle bir tarımsal matristir. Ülkenin güneydoğusundaki kıyı ovalarındaki peyzaj matrisi ise çam ormanlarından oluşur.

24 Peyzaj matrisi, kuzeydoğu eyaletlerinde geniş yapraklı (kışın yaprak döken) ağaç ormanları; yüksek dağ mıntıkalarındaki yaylalarda ise otlak alanlar (meralar) şeklinde kendini gösterir. Bir peyzaj mozaiği, farklı renklerde parçaları bulunan bir yatak örtüsü gibi, farklı yamaları içermektedir.

25 Şekil 4A da bir tarımsal matris içinde, küçük orman parçalarından oluşan peyzaj yamaları görülmektedir. Şekil 4B de ise, yine bir tarımsal peyzaj matrisi görülmekte; fakat bu matriste daha büyük olan yamalar, peyzaj koridorları ile birbirlerine bağlanmış halde yer almaktadır. Peyzaj yamaları, abiyotik (fiziksel) etmenler sonucu da oluşabilir. Örneğin, ABD de Georgia ve Kuzey Carolina eyaletleri arasında uzanan 85 no lu karayolu boyunca oluşan termal ısı adaları, bu tür yamalara bir örnektir (Şekil 4C). Kuşkusuz bu ısı adaları, burada yaşamlarını sürdüren bitki ve hayvan türlerinin çeşitli fizyolojik ve ekolojik davranışlarını etkilemektedir.

26 C A B Şekil 4. (A) Bir tarımsal peyzaj matrisi içinde yer alan peyzaj yamaları örneği. (B) Peyzaj yamalarını birbirine bağlamak için peyzaj koridorlarının (çit sıraları) nasıl oluşturulduğunu gösteren bir fotoğraf. (C) Atlanta (Georgia) ve Charlotte (Kuzey Carolina) kentleri arasındaki 85 no lu karayolu boyunca yer alan bir ısı adası«nın konumunu gösteren harita (23 Mart 2002 tarihli Athens Banner-Herald Gazetesinden (Athens - Georgia) alınmıştır).

27 Bir peyzaj içerisinde gerek doğal yolla ve gerekse insantasarımıyla ortaya çıkan, hem karasal, hem de sucul özellikte çok sayıda yama bulunur. Örneğin, eskiden buzullarla kaplı olan bir bölgenin peyzaj matrisinde yüzlerce su birikintisi, gölcük ve göl yer alır. Tatlısularla kaplı sulak- bataklık alanlar da (periyodik olarak yükselip alçalan taşkın sularıyla) son derece önemli yamalar oluşturan alanlardır. Aynı şekilde, ABD nin Orta Batı eyaletlerinde yüzlerce küçük orman parçaları ve terkedilmiş eski tarım alanları ve açıklıklar, geniş tarımsal peyzaj matrisi içinde ilginç peyzaj yamaları sergilerler.

28 Barrett ve Barrett (2001), peyzaj yaması ve peyzaj matrisi arasındaki olası ilişkileri, her birinin doğal (D) ya da yapay (Y) olup olmamasına göre incelemişlerdir (Şekil 5A). Örneğin, bir mezarlık veya bir kent ormanı; yapay bir kent matrisi (Y m ) içinde doğal bir yama (D y ) olarak görülür (Şekil 5B). Aynı şekilde, doğal bir orman matrisinin (D m ) içinde yer alan bir tarla veya bir alışveriş merkezi, yapay (Y y ) bir peyzaj yamasıdır. Şekil 5B de bir kent ve bir mezarlık (koyu renkli alan) görülmektedir. Resimdeki kent, insan-tasarımı unsurların baskın olduğu yapay bir matrisi (Y m ); mezarlık da yerli bitki ve hayvan türlerinin baskın olduğu bir doğal yamayı (D y ) temsil etmektedir. Bu durumda bu peyzaj D y Y m simgesi ile gösterilir.

29 A B Şekil 5. (A) Doğal, D, ve yapay, Y, yama-matris ilişkilerinin olası biçimleri (Barrett ve Barrett 2001 den). (B) Bir D y Y m yama-matris ilişkisine örnek oluşturan ve Dayton kentinde (Ohio) bulunan doğal bir orman alanındaki mezarlığın ve yanındaki arboretumun havadan görünüşü. Mezarlık, 100 yıldan daha eskidir ve bu alandaki bitki örtüsü doğal bir orman özelliği göstermektedir. Bu doğal aian (yama), insan tasarımlı bir kent ile (matris) kuşatılmıştır (Barrett ve Barrett 2001).

30 Öte yandan doğal bir orman alanı içinde yeni bir mezarlık alanı kurulduğunu varsayalım. Bu insan-tasarımlı mezarlıkta çeşitli süs bitkileri ve yabancı orijinli bitkiler baskın olacaktır. Bu durumda bu yapay mezarlık (Y y ), doğal orman matrisi (D m ) içinde bir yamadır ve bu peyzaj Y y D m simgesi ile gösterilir. Bir peyzaj matrisi içinde yer alan eski mezarlıkların ve benzeri yamaların çeşitli yararları bulunmaktadır. Örneğin, böyle ekosistemler, insan etkisiyle ortaya çıkan (kültürel) evrim süreçlerini doğal evrim süreçleriyle karşılaştırma ve insanoğlunun geçmişi hakkında bilgi üretme ve bunları bütünleştirme yönünde değişik fırsatlar sunar.

31 Doğa koruma konularında çalışan biyologlar, peyzaj ekologları, doğal kaynak yöneticileri ve onarım ekologları son yıllarda bu tür bütünleştirici konularla ilgili araştırmalara yönelmişlerdir (bkz. Cooper 2001).

32 Peyzaj yamaları, gerek ekosistem, gerekse peyzaj düzeyindeki araştırmalarda sıklıkla kullanılır. Buna örnek olarak, Kendeigh in (1944) Illinois eyaletinin Urbana kenti yakınlarında yer alan 22 hektarlık Trelease Korusu nda yaptığı çalışma verilebilir. Kendeigh bu koruluk alanda, üreme mevsiminde çiftler oluşturan kuş türlerinin orman kenarını mı yoksa orman içini mi tercih eden türler olduklarını belirlemek üzere veriler toplamıştır. Kendeigh, benzer bir çalışmayı oldukça büyük, başka bir orman alanında da (Robert Allerton Park ormanı) gerçekleştirmiş ve bu iki ormandan elde ettiği verileri karşılaştırmıştır. Bu karşılaştırmanın amacı, kuş populasyonları için yama büyüklüğünün önemini saptamaktı (Kendeigh 1982).

33 Sonuç olarak, büyük bir orman olan Allerton Park ta yaşayan kuş faunasının % 75 inin orman içi habitatını tercih ettiği saptanmıştır. Orman yapısı olarak benzer özellikler gösteren, fakat daha küçük bir alan kaplayan Trelease Koruluğu nda ise orman içi habitatını tercih eden kuşların oranı ancak %20 olarak bulunmuştur.

34 Canlıların bir mekânda yayılmasıyla ilgili kavramlardan biri de doku kavramıdır (Pielou 1974). Habitat ya da peyzaj kompozisyonu bakımından doku, bir peyzaj yamasının büyüklüğü ile bir hayvan türünün çevrede dolaşma yeteneği arasındaki bağlantıyı belirten bir kavramdır. Eğer bir hayvan türünün vagilitesi (serbestçe dolaşma yeteneği) habitat yamasının büyüklüğüne göre düşük ise, o habitat ya da peyzaj yaması söz konusu hayvan türü için iri dokulu; habitat yamasının büyüklüğüne göre yüksek ise, ince dokulu sayılır.

35 Örneğin, agro-ekosistem yamalarından (ağaç kümeleri) oluşan bir peyzaj mozaiği, kızıl kuyruklu şahin (Buteo jamaicensis) gibi geniş alanda avlanan bir yırtıcı kuş için ince dokulu bir habitattır. Buna karşın, bu tarımsal peyzaj, zamanının büyük bölümünü tek bir yamada (ağaç kümesinde) geçiren ak ayaklı fare (Peromyscus leucopus) için iri dokulu bir habitat olmaktadır.

36 Şekil 6. Her biri 400 m 2 olan 12 adet deneme parselinin havadan görünüşü. Bu deneme deseninde dört adet bitki örtüsü bakımından zenginleştirilmiş parsel, dört adet fakirleştirilmiş parsel, dört adet de doğal halinde bırakılmış kontrol parseli bulunmaktadır (Peles ve Barrett 1996)

37 Bir peyzaj matrisi içinde peyzaj yamaları doğal olarak bulunabildiği gibi, bilimsel amaçlı çalışmalar için yapay olarak da oluşturulabilir. Örneğin, Peles ve Barrett (1996), bitki örtüsü ile tarla faresinin (Microtus pennsylvanicus) populasyon dinamiği arasındaki ilişkileri sayısal verilerle ortaya çıkarmak amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Hazırladıkları bir deneme desenine göre, arazideki kontrol parsellerine ek olarak, bitki örtüsü bakımından zengin ve fakir deneme parselleri de oluşturmuşlardır (Şekil 6). Araştırmanın yürütüldüğü her iki yılda da zenginleştirilmiş parsellerde yaşayan dişi farelerin ortalama vücut ağırlıklarının, fakirleştirilmiş parsellerdekine göre istatistiksel olarak önemli ölçüde fazla olduğunu saptamışlardır.

38 R.J. Collins ve Barrett (1997) bir başka araştırmada, habitat bölünmesinin yine tarla faresinin populasyon dinamiği ve sosyal davranışları üzerine etkilerini araştırmışlardır. Çalışma için kurulan deneme deseninde iki grup arazi ele alınmış ve her grup arazide dört yineleme yapılmıştır. Birinci grup arazide yer alan dört parselden her biri 160 m 2 büyüklüğündedir. İkinci grup arazide ise her bir parsel yine 160 m 2 dir, fakat her biri kendi içinde dört eşit parçaya bölünmüştür (her bir alt parça = 40 m 2 ) (Şekil 7A). Her iki grup arizide de büyük tilkikuyruğu bitkisinin (Setaria faberii; Şekil 7B) baskın olduğu, yüksek kaliteli peyzaj yamaları (parselleri) kullanılmıştır.

39 Bu yamaları kuşatan peyzaj matrisi ise aynı bitki türü ile örtülü, fakat düşük kaliteli ve sürekli biçilen bir alandır. Araştırma sonucunda, her biri dört parçaya bölünmüş parsellerde daha fazla sayıda dişi fare olduğu saptanmıştır. Collins ve Barrett aynca, habitat bölünmesi ile tarla faresi populasyonunun sosyal yapısı arasında, populasyon büyüklüğünü düzenleme işlevi gören bir ilişki olduğunu da ortaya çıkarmıştır.

40

41 Bir peyzaj unsuru olarak peyzaj koridorlarının önemi, her geçen gün daha da artmaktadır. Çünkü bu koridorların bir çok olumlu katkıları vardır. Örneğin; Peyzaj koridorları hayvan türlerinin araziye yayılmasına yardımcı olmakta, Toprak ve rüzgar erozyonunu azaltmakta, Peyzaj yamaları arasında gen ve genetik bilgi akışına olanak vermekte, Zararlılarla entegre mücadeleye yardım etmekte ve Av hayvanı olmayan bir çok türe habitat oluşturmaktadır.

42 Ancak, bu koridorlar olumlu olduğu kadar olumsuz etkilere de sahip olabilirler. Örneğin; Bulaşıcı hastalıkların taşınması, Yangın ve benzeri zararların genişlemesi ve Hayvanların yırtıcılara yem olma riskinin artması gibi (Simberloff ve Cox 1987).

43 Peyzaj koridorları, birkaç gruba ayrılabilirler. Bunlardan biri olan kalıntı koridorları, bir alandaki orijinal vejetasyonun büyük bölümünün yok edildiği, küçük bir bölümünün ise bir hat boyunca bırakıldığı durumlarda oluşurlar. Örneğin bir akarsu, demiryolu veya mülk sınırları boyunca yer alan ve kesilmeden bırakılan bitki örtüsünün oluşturduğu koridorlar kalıntı koridorlarıdır. Kalıntı yamaları ve koridorları, genç ve olgun eko- sistemlerdeki ekolojik süreçlerin karşılaştırılmasına olanak veren açık eğitim-öğretim laboratuvarları olma özelliği de taşırlar (Barrett ve Bohlen 1991).

44 Kalıntı koridorları bir bölgedeki tür çeşitliliğini artırır, besin döngüsünü iyileştirir, doğal sermayeyi korur ve birçok av hayvanının yer aldığı K-Seçilimli kenar türleri için (bkz. Bölüm 6) habitat oluştururlar (Şekil 8A). Eğer bir peyzaj matrisinde meydana gelen tahribatlar doğrusal bir hat boyunca gerçekleşmiş ise, o takdirde peyzajda oluşan koridorlar tahribat koridorları adını alır. Hiç kuşkusuz bir tahribat koridoru oluşunca, daha tekdüze yapıda olan doğal peyzajlar bölünmüş olur. Ancak bu tip koridorlar, doğal yapısı tahrip görmüş alanlara uyum sağlayan bazı fırsatçı yerli bitki ve hayvan türleri için önemli bir yaşam ortamı oluştururlar.

45 Şekil 8. Peyzaj koridoru örnekleri. (A) Ormanda bir kesim sonrasında, kesilmeden bırakılan ağaçların oluşturduğu ve bakir orman parçalarını birbirine bağlayan kalıntı koridorları. Bu gibi koridorlar, yaban hayatı ve benzeri orman kaynaklarının ormanın değişik parçaları arasında dolaşımını sağladıkları için oldukça yararlıdır.

46 Şekil 8. Peyzaj koridoru örnekleri. (B) Bir orman habitatını boydan boya kesen bu elektrik hattı, tahribat koridoruna bir örnektir.

47 Şekil 8. Peyzaj koridoru örnekleri. (C) ABD Orta Batı eyaletlerinde Koruma Kuşağı Projesi kapsamında 1930 lu yıllarda oluşturulan ve rüzgâr, kar fırtınası ve toprak erozyonuna karşı koruma sağlayan bitkilendirilmiş bir ağaçlık koridor.

48 Şekil 8. Peyzaj koridoru örnekleri. (D) Soya Fasulyesi (Glycine max) tarlaları arasında sınır belirlemek için oluşturulan bu koridor, bitkilendirilmiş bir otsu koridoru temsil eder.

49 Şekil 8. Peyzaj koridoru örnekleri. (E) Peyzajda kıvrım kıvrım akıp giden bu akarsu, bir doğal koridor oluşturmaktadır.

50 Şekil 8. Peyzaj koridoru örnekleri. (F) Farklı mülkler arasında uzanan bir çit boyunca doğal yollarla zamanla gelişen bitkiler, yeniden oluşan koridora bir örnektir

51 Aynı durum, ikincil süksesyonun erken evrelerinde yaygın olarak görülen türler için de geçerlidir (bkz. Bölüm 8). Örneğin, bir orman arazisinden elektrik hattı geçirmek amacıyla bir hat boyunca ağaçlar kesilirse, o peyzaj matrisinde bir tahribat koridoru oluşur (Şekil 8B). Orman içi hayvan türleri, yuva yapmak ve üremek için bu koridorları nadiren kullanırlar. Ancak, orman kenarına uyum sağlamış türler, bu tip koridorları daha çok tercih ederler. Tahribat koridorları bazı türlerin çevrede dolaşmalarını engelleyebilir. Bununla birlikte, ak ayaklı fare (Peromyscus leucopus) ve Amerikan Doğu Sincabı (Tamias striatus; bkz. Henderson ve ark. 1985) gibi bazı türlerin ise kolayca yayılmasını sağlayan bir yol görevi görürler.

52 Tahribat koridorları bazı türlerin geçmesini engelleyen bir süzgeç görevi de üstlenebilirler. Bu süzgeç etkisi, koridordaki vejetasyonda yer yer boşluklar bırakarak veya kavşaklar oluşturarak en az düzeye indirilebilir. Bu şekilde oluşturulan boşluk ve kavşaklar bazı türlere geçiş kolaylığı sağlarken, diğerlerini engellerler.

53 Bitkilendirilmiş koridorlar, çeşitli ekonomik ve ekolojik nedenlerle insanlar tarafından ekilip dikilen bitkilerin oluşturduğu hatlardır. Örneğin, 1930 lu yıllarda ABD nin Great Plains (Büyük Ovalar) bölgesinde bir Koruma Kuşağı Projesi gerçekleştirilmiştir. Bu proje kapsamında (Şekil 8C) rüzgâr erozyonunu azaltmak, odun sağlamak ve yaban hayatına habitat oluşturmak amacıyla binlerce kilometre uzunluğundaki alanlara ağaçlar dikilerek bitkilendirilmiş koridorlar oluşturulmuştur (Shelterbelt Project 1934). Bitkilendirilmiş koridorlar böcekçil kuşlar ve avcı (yırtı-cı) böcekler için oldukça uygun yaşam ortamları, küçük memeli hayvanların yayılmaları için de güvenli hareket yolları sağlamaktadır.

54 Bitkilendirilmiş koridorlar bazı ekolojik amaçlar için tarımsal peyzajlarda da uygulanmaktadır. Kemp ve Barrett (1989) yaptıkları bir çalışmada, soya fasulyesi agroekosistemlerinde ergin patates çekirgesinin (Empoasca fabae) hareket alanını daraltmak amacıyla, çayır türlerinden oluşan bitki koridorları oluşturmuşlardır (Şekil 8D).

55 Bu koridorların bir diğer yararı da şu olmuştur: Bölgedeki tarım bitkilerine zarar veren bir tırtıl (yeşil yoncakurdu, Plathypena scarba) vardır. Bir mantar türü (Nomuraea rileyi) bu tırtıla bulaşarak hastalık yapar. Çayırlık koridorların oluşturulmasıyla, mantarın tırtıla bulaşma hızı ve oranı artmıştır. Bu şekilde oluşturulan koridorlarla, ABD nin Orta Batı bölgesinde tarım alanlarında önemli zararlara yol açan tırtıl zararlısına karşı, adı geçen mantar türü etkin ve doğal bir biyolojik kontrol ajanı olmuş ve olmaktadır.

56 Uzun yıllardan beri yalancı portakal ağacı (Maclura pomifera) ve gül (Rosa multiflora) gibi bazı bitki türleri dikilerek, tarlalar arasında şerit halinde uzanan canlı sınır çitleri oluşturulmaktadır. Bu uygulamayla; odun ve çit direği elde edilmekte, yaban yaşamına habitat oluşturulmakta ve çiftlik hayvanlarının dolaşımı kontrol altına alınmaktadır.

57 Canlı çit yetiştirme uygulaması, hem çiftçiler ve hem de av ve avcılık konusunda çalışan yöneticiler tarafından yapılmaktadır (bkz. Forman ve Baudry 1984). Ne yazık ki, ABD nin Orta Batı bölgesinde daha önce oluşturulan bitkilendirilmiş sınır koridorlarının birçoğu, tahıl üretimini artırmak amacıyla, 20. yüzyılın son çeyreğinde kesilerek ortadan kaldırılmıştır.

58 Doğal koridorlar peyzaj içinde bir şerit halinde uzayıp giden (bir akarsu boyunca uzanan galeri ormanı gibi) doğal habitatlardır. Şekil 8E de, bir akarsu boyunca uzanan ve doğal bitki örtüsü ile kaplı bir akarsu-boyu koridoru görülmektedir.

59 Bu gibi akarsu-boyu koridorlarının tarım arazilerinden besin elementi ve toprak akışını engelleyerek tarımsal peyzajlara önemli katkılarda bulunduğu belirtilmektedir (Lowrance ve ark. 1984; Karr ve Schlosser 1987). Akarsu-boyu bitki koridorlarının olmadığı yerlerde, yüzeysel akışla taşınan besin elementleri ve toprak parçacıkları akarsulara karışmakta ve tarımsal kökenli ötrofikasyon sorunları ortaya çıkmaktadır. Akarsu boyunca uzanan bitki koridorları sadece su kalitesini iyileştirmekle kalmamakta, aynı zamanda akarsu yatağındaki yükselip alçalmaları da kontrol altında tutmaktadır. Bu da tarımsal peyzaj mozaiğindeki doğal biyolojik çeşitliliğin korunmasına yardımcı olmaktadır.

60 Peyzaj matrisi içinde yer alan bir arazide, bir hat boyunca vejetasyonun yeniden büyümesi ile ortaya çıkan koridorlara yeniden-oluşan koridorlar adı verilir (Şekil 8F). Mülk sınırları boyunca ikincil süksesyon sonucunda doğal olarak gelişen bitkilerin oluşturduğu çitler, bu tip koridorlara çarpıcı bir örnektir.

61 Yeniden-oluşan koridorların en çok görülen sakinleri, değişik kuş türleridir. Kuşlar, bitki tohumlarının dağılmasına yardımcı olmak suretiyle, bu koridorların gelişmesini ve bitki türü çeşitliliğinin artmasını sağlar. Bu tip koridorlarda yaşayan bazı hayvan türleri, özellikle zararlı böcekler, komşu arazilerdeki tarım ürünleriyle beslenerek ekonomik bakımdan zararlı olabilmektedir. Bununla birlikte bu koridorlar, komşu arazilere zarar veren birçok zararlının doğal düşmanlarını da barındırmakta ve böylece bu zararlıların biyolojik kontrolüne yardımcı olmaktadır (Price 1976, Forman ve Baudry 1984).

62 Orman kenarı habitatlara uyum sağlamış kuş türleri ile tarlalarda beslenen kuş türleri, genellikle, yeniden-oluşmuş ağaçlık koridorlarda yuva yaparlar. Bu gibi kuş türleri tarımsal ürünlere zarar veren böcekleri yiyerek onları kontrol altında tutarlar.

63 Kızıl tilki (Vulpes vulpes), akkuyruklu karaca (Odocoileus virginianus) ve yer sincabı (Marmota monax) da yenidenoluşmuş koridorları sıklıkla kullanan hayvanlardır. Nispeten ayrı kalmış habitat yamalarında (örn., birbirinden uzakta yer alan küçük orman parçalarında) yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunan bazı küçük yapılı memeli hayvan türleri, populasyonlarını ve metapopulasyonlarını yeniden oluşturmak için ağaçlardan oluşan bu tip koridorları kullanırlar (Middleton ve Merriam 1981; Henderson ve ark. 1985; G. Merriam ve Lanoue 1990; Fahrig ve Merriam 1994; Sanderson ve Haris 2000).

64 Şekil 9A ve B de bir dizi deney parselleri (habitat yamaları) görülmektedir. Şekil 9. Bitki örtüsü İle kaplı olan ve değişik amaçlarla kurulan deneme parselleri. (A) Yama büyüklüğü ve yama kalitesinin, küçük yapılı memeli hayvan (kemirgen) populasyonlarının dolaşmalarına, davranışlarına ve populasyon dinamiğine etkilerini araştıran bir deneme deseni.

65 Şekil 9A ve B de bir dizi deney parselleri (habitat yamaları) görülmektedir. Şekil 9. Bitki örtüsü İle kaplı olan ve değişik amaçlarla kurulan deneme parselleri. (B) Yama kalitesinin, küçük yapılı memeli hayvanların populasyon dinamiğine ve ağır metal alıntılarına etkilerini araştıran bir deneme deseni.

66 Buradaki parsellerden bazıları, bitkilerle kaplı çeşitli koridorlarla birbirine bağlanmıştır. Bu gibi deneme desenleri kurularak küçük yapılı memeli hayvanların dolaşma ve hareket şekli, koridorların varlığına ya da yokluğuna bağlı olarak gösterdikleri davranışsal tepkiler, parsel (yama) büyüklüğü ile populasyon yoğunluğu arasındaki ilişkiler ve türlerin neslini sürdürebilmesi için gereken minimum yama büyüklüğü gibi konular araştırılmaktadır. Peyzaj unsurlarını taklit edecek şekilde yinelemeli deneme parselleri kurulması, peyzaj ekolojisi bilim dalında oldukça çekici ve verimli bir araştırma yaklaşımı olarak benimsenmiştir.

67 Bir peyzaj unsuru olarak koridorlar, kökenlerine bağlı olarak, peyzaj mozaiği içinde çok yönlü işlevler görürler. G. Merriam (1991) koridorların etkisinin her hayvan türü için ayrıca belirlenmesi gerektiğini belirtir. Nitekim yakın geçmişte yapılan çalışmalar, küçük yapılı memeli hayvanların türe özgü tepkiler verdiklerini ortaya koymuştur (Mabry et al. 2003). Bu nedenle çeşitli peyzaj tiplerinde değişik bitki ve hayvan türü birliktelikleri dikkate alınarak çok sayıda araştırmanın yapılması gerekmektedir. Ayrıca bu araştırmalar, basamaklı değişim (gradient) gösteren zaman ve mekân ölçeklerinde yapılırsa, koridorların peyzaj mozaiği içindeki rolü daha iyi anlaşılacaktır.