KÖMÜR MADENCİLİĞİNDE İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARI. Faruk TAMZOK (*)

Transkript

1 KÖMÜR MADENCİLİĞİNDE İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARI Faruk TAMZOK (*) Çalışma koşulları itibarı ile kömür madenciliği diğer iş kollarından farklı olduğu gibi kendi içinde de büyük farklılıklar arzedebilir. Jeolojik ve tektonik yapı, çalışma sahalarının derinlikleri, çalışılan damarların özellikleri, kalınlıkları, meyilleri, damarların kendi kendine yanmaya elverişli olup olmamaları, su ve gaz miktarları, toz ve ısı, yan tabakaların karakterleri, yeraltı faaliyet sahalarının genişlikleri, tatbik edilen işletme sistemleri, mekanizasyon seviyeleri, kullanılan makinalar, tesis ve teçhizat, çevrenin sosyal yapısı, bölgede yaşayanların eğitim seviyeleri, alışkanlıkları, Örf ve adetler, vardiyaların düzenlenme tarzları, ücretler, işveren kuruluşların mali imkânları» madenciliğin geçmişi, ilgili mevzuat vs. ülkeden ülkeye ve hatta aym ülke içinde bölgeden bölgeye farklı olabilir. Bu nedenlerle madencilik faaliyetleri ile ilgili mukayeselerin hatalı olmaması mümkün değildir. Ancak farklılıklar ne kadar fazla olursa olsun mukayese neticesinde ortaya çıkan sonuçlar bazı gerçeklere de ışık tutacaktır. îş kazalarının karşılaştırılması, işçi sayısına veya üretim miktarına göre yapılmakla beraber, çalışan işçi saylsma göre yapılan karşılaştırmaların daha güvenilir sonuçlar verdiği kabul edilmektedir. Aşağıda muhtelif ülkelerin taşkömürü madenciliğinde, çalışan beher bin kişiye ve yapılan beher milyon ton üretime isabet eden ölümlü kaza miktarları gösterilmiştir. Ülkemizde tek taşkömürü üretici kuruluşu olan Ereğli Kömürleri İşletmesi Müessesesi listede Türkiye olarak yeralmıştır. (*) Türkiye Maden îşçi Sendikaları Federasyonu adına Teknik Müşavir 565

2 Beher Bin Kişiye Düşen Ölüm Oranı : ÜLKE F a s Hindistan Pakistan Çekoslovakya Fransa İspanya Macaristan Polonya İngiltere Yugoslavya Yeni -Zelanda Türkiye » () Bilgi yok. Kaynak : İLO Year book of labour Statistics Geneva Beher Milyon Ton Üretime Düşen ölüm Oram Ü L K E ORAN ÜLKE ORAN Hindistan Fransa İngiltere Belçika Hollanda Batı Almanya 2.69 (1973) 1.81 (1973) 0.44 (1974) 2.15 (1973) 0.71 (1972) 1.03 (1973) Çekoslovakya Polonya Avustralya Kanada A.B.D. Türkiye 0.72 (1972) 0.96 (1972) 0.41 (1972) 0.48 (1972) 0.25 (1973) (1973) (1974) (1975) Kaynak: Miners on the March, Miners International Congress, Masch, 1975 New Delhi Karşılaştırma hangi esasa göre yapılırsa yapılsın, neticeler, ülkemiz taşkömürü madenciliğindeki ölümlü iş kazalanmn diğer ülkelerden daha yüksek bir seviyede olduğunu göstermektedir. 566

3 Taşkömürü madenciliğindeki, iş kazası oram bakımından, diğer ülkeler arasındaki yerimizi gördükten sonra, ülke içinde, kömür madenciliğindeki iş kazaları, meslek hastalıkları, daimi işgörmezlik ve ölüm vakalarım diğer iş kollanndakiler ile karşılaştıralım. Aşağıda, ( ) yılları arasını kapsayan beş yıl içinde, Sosyal Sigortalar Kurumu tarafından işlemi tamamlanan vaka adetleri gösterilmiştir. Sigortalı Adedi iş Kazası Adedi Meslek Hastalığı Adedi Daimi îş Görmezlik Adedi ölüm Adedi Kömür Madenciliği NOT : Sigortalı adetleri Eylül ayı başları itibarı iledir. Diğer İşkolları Toplamı Bu vaka adetlerinin ne ifade ettiğini açıklığa kavuşturabilmek için kömür madenciliği ile diğer iş kollan toplamı sigortalı beher on bin kişiye düşen vaka oranı esasına göre karşılaştıralım; İş Kazası Meslek Hastalığı Daimi tş Görmezlik Ölüm Kömür Madenciliği Diğer İşkolları Toplamı Görüldüğü gibi ( ) yıllan arasını kapsayan beş yıllık devre içinde kömür sanayiinde vuku bulan iş kazası oranı diğer iş kollan toplamının 2.2 misli, meslek hastalığı oranı 9.2 misli, daimi iş görmezlik oraın 6.7 misli ve ölüm oranı 10 misli yüksek olmuştur yılı itibari ile ölüm oranı en yüksek on faaliyet grubu şunlardır: Faaliyet Grubu Kömür Madenciliği Taş, Kil ve Kum Ocakları Nakliyat Kömürden Gayri Madenler înşaat Diğer Maddelerin İstihracı : Kauçuk Sanayi Elektrik, Havagazı, Buharla Isıtma Ham Petrol Petrol ve Kömür Müştaklan San Sigortalıya İsabet Eden : : :

4 Madencilik işkoluna giren dört grup en yüksek ilk altı sıra içinde yer almaktadır. Kömür madenciliği özellikle meslek hastalıkları bakımından diğer işkollarına nazaran çok daha kötü durumdadır. Ele alman beş yıllık devre içinde Sosyal Sigortalar Kurumu tarafından işlemi tamamlanan 1555 adet vakanın 1183'ü kömür madenciliğine ve bunun da 1135'i Zonguldak'a aittir. Bu durum, meslek hastalığı vakalarının % 75'- inden fazlasına kömür işçileri arasında rastlandığını göstermektedir. Aslında bu oran 1976 yılma kadar % 97'nin üzerinde seyretmekte idi. Ancak tekstil işkolunda, 1976 yılında 297 adet vaka işleminin tamamlanmış olması daha evvelki oranı değiştirmiştir. Konuya biraz açıklık getirebilmek için, evvelce yapılmış olan, ilgili bir çalışmanın üzerinde durmakta fayda vardır. Sosyal Sigortalar Kurumu Ulus Hastahanesi iç hastalıkları uzmanlar rmdan Sayın Doktor Engin Tonguç, Federal Almanya ile ülkemiz arasında meslek hastalıkları bakımından bir karşılaştırma yapmıştır. Buna Göre : Her iki ülkede yıllara göre meslek hastalığı sıklığı (binde) şöyledir; Yıllar Türkiye Binde : Federal Almanya Binde : >. 568

5 Almanya'daki sıklık tedrici olarak azalmakta, ülkemizdeki ise, büyük iniş ve çıkışlar göstermektedir. Hatta son 5-6 yıl içinde Almanya'daki sıklığın da altına düşmüştür. Türkiye'de uygulanan meslek hastalıkları listesi (meslek hastalığı sayılan hastalık çeşitleri ve sayılma koşullarını belirleyen liste) ile Almanya'daki arasında önemli farklar yoktur. Her iki ülkede görülmüş olan meslek hastalığı çeşitleri ve oranları şöyledir; Türkiye Almanya % /o A Grubu : Kimyasal etkenlerle olan Meslek hastalıkları (zehirlenmeleri) B Grubu : Fiziksel etkenlerle olan Meslek hastalıkları( ses, vibrasyon vs.) C Grubu : Pnömokonyozlar, sliko tbc. bronşitler (diğer akciğer hastalıkları) D Grubu : Enfeksiyonlar ve parazitlerle olan meslek hastalıkları (tbc) E Grubu : Çeşitli nedenlerle: göz hastalığı, hareket sistemi arızaları, artama (Romatizma) F Grubu : Cilt Hastalıkları Ülkemizde C ve D grubu dışındaki meslek hastalıkları pratik olarak yok denecek kadar az görülmektedir yılları toplamına göre meslek hastalıklarının % 97.33'ü kömür madenciliğinde, % 2.67'si ise, diğer değişik 40 adet işkolunda görülmüştür. Ülkemizde kömür madenciliğinde çalışan sigortalı işçi adedi, toplamının % 3'ü civarındadır. Yani iş hayatımız sadece kömür madenciliğine dayanmamaktadır. Peki diğer iş kollarındaki meslek hastalıkları nerededir? Eğer Türkiye'deki bütün etkenler ve koşullar, Almanya'dakine eş olduğu varsayılırsa (daha iyi olduğu savunulamaz) ve her işkolu için Almanya'da görülen sıklık oranı Türkiye için de geçerli sayılsa, ülkemizdeki vaka sayılarının şöyle olması gerekirdi; 569

6 Türkiye'de Beklene- bilecek Tesbit Adet Edilen înşaat Ticaret, Büro, v.s Metallurji, Metal Eş., Mak. Y Besin San Tekstil, Deri elbise Y Ulaştırma, Ardiye Madencilik Gaz, Su, Elektrik Taş, Toprak, Kil, Seramik Kimya San. Eczacılık Petrol Kereste, Marangozluk v.s Kağıt San. Matbaacılık Elektroteknik Balıkçılık 154 Muhabere Hizmeti Türkiye'de Alman- İşçi ya'da Sayısı Sıklık Fark Kabul edilen varsayıma göre 1975 yılı içinde ülkemizde 993 adet meslek hastalığı vakasının tesbit edilmiş olması gerekirdi. Oysa, vaka sayısı 205'dir. İşin ilginç olan yönü, madencilik işkolunda, yani bizim meslek hastalığı vakalarımızın % 97.3'ünün geldiği işkolunda Almanya'- daki sıklığa göre rastlanması gereken vaka adedinin 808 olmasıdır. Halbuki rastlanan vaka adedi 294'dür, yani bu işkolunda dahi 514 saptanmamış vaka var gibi görünmektedir. O halde, madencilik işkolu dahil tüm işkollarında mevcut meslek hastalığı vakalarının hepsi saptanamıyor demektir. Sayın Tonguç araştırmasında şu sonuca varmıştır; Eldeki istatistikler meslek hastalıklarının gerçek durumunu göstermemektedir. Gerçek durumun saptanması için yapılmış çalışmalar, az sayıda ve sınırlı dahi olsalar, meslek hastalıklarının ülkemizde, istatistiklerin gösterdiğinden çok daha fazla ve çeşitli olduğunu ortaya koymaktadır. İşyerlerimizin bir çoğunda sağlık koşulları bozuktur, mevzuatın öngördüğü düzeyin altındadır. Saym Dr. Tonguç'un yukarıdaki çalışmasından sonra neşredilen Sosyal Sigortalar Kurumu 1976 istatistik yıllığında, tekstil işkolunda,

7 meslek hastalığı vakası görülmektedir. Halbuki bu işkolunda arasındaki 6 yıl içinde sadece 1972 yılında bir adet vakaya rastlanmıştır. Bu 297 rakamı, tekstil işkolunda ve bu sanayiin kesif olduğu sadece bir ilde 1976 yılında işlemi tamamlanmış olan birikmiş vaka adedidir, (kulak hastalıkları) Yukarıdaki durum Sayın Tonguç'un, ülkemizdeki meslek hastalıklarının, istatistiklerin gösterdiğinden daha yüksek olduğu hakkındaki şüphesini doğrular mahiyettedir. O takdirde, kömür madenciliğinde dahi, 1975 yılında, tesbit edilmemiş en az 514 vakanın mevcut olduğu şüphesinin ciddiye alınması gerekir. Ayrıca, Uluslararası Çalışma Teşkilâtı, Kömür Komitesinin 10 neu toplantısı ile ilgili olarak, 1976 yılında yayınlanan III numaralı raporda aşağıdaki bilgiler yeralmaktadır. Fransa Kömür Madenciliği : İŞÇİ ADEDİ : Yeraltı Yerüstü Çalışan pnömokonyozlu adedi Yeni pnömokonyoz vakası Pnömokonyozlu oranı İngiltere Kömür Madenciliği : Muayene edilen işçi adedi Pnömokonyozlu oram Fransa ve ingiltere kömür madenciliğindeki sıklığı Zonguldak için de geçerli farzedersek ve ana üretim işçisinin (içeri, dışan, harman, lavvar) çalıştığı 1976 yılını esas alırsak en az pnömokonyozlu işçinin işbaşında olması gerekir. Bu durumda hastalıkları tesbit ile tedavi altına alınmamış ve durumlarına uygun işlere aktarılmamış olan bu kişiler, hastalıklarına neden olan şartlar altında çalışmaya devam ediyorlar demektir yılında Sosyal Sigortalar Kurumunca işlemi tamamlanan 677 meslek hastalığı vakasının kulak hastalıkları ile ilgili 297'si bir tarafa bırakılırsa, geri kalan 380 vakanın 261'i silikozdur ve büyük bir ekseri- 571

8 yeti de Zonguldak Havzasına aittir. Ereğli Kömürleri İşletmesi işyerlerindeki toz durumu hakkında kesin bilgimiz yok. Maden Yüksek Mühendisi Sayın Şerafettin Üstünkol tarafından, master tezi çalışması olarak, E.K.İ. Kilimli Bölümünde, ocak tozları ile ilgili olarak yapılan bir araştırma, Maden Mühendisleri Odasının Türkiye Madencilik, Bilimsel ve Teknik 4. Kongresi nedeni ile yayınlanan kitapta yer almış bulunuyor. Vardiya boyunca sürekli numune alma Özelliğini haiz ve havadaki 5 mikrondan ufak boyuttaki tozlann miktarını metre küpte miligram olarak tayin eden çökeltme sistemi ile yapılan ölçmelere göre, İngiltere kömür ocakları için tesbit edilmiş olan, müsaade edilebilir, en yüksek toz konsantrasyonu taş galeriler için 3, diğer yerler için 8 miligramdır. Amerika Birleşik Devletlerinde kömür ocaklarında, taş veya kömür, her çalışma yeri için 2 miligramdır. Ancak mümkün olan tedbirler alındığı halde toz konsantrasyonu 2 miligrama düşürülemiyorsa, o işyerinde 3 miligrama müsaade edilmektedir. Kilimli Bölümünde tesbit edilen duruma gelince; İki ayrı taş galeride yapılan ölçülerde tesbit edilen toz konsantrasyon seviyeleri metre küpte miligram olarak şöyledir; 16.67, 1.13, 9.95, 13.53, 8.33, 12.31, 21.25, 16.50, 23.63, 11.78, 6.30, 18.42, 14.93, 10.38, 18.45, 18.96, 7.42, Ayrıca tozların serbest silis oranları da % ile % arasında değişmektedir. Görülüyor ki, miktarlar yüksektir ve Zonguldak Havzasındaki silikoz vakalarının fazla oluşunun nedenine de ışık tutmaktadır. Bunun dışında, elimizde ikinci bir araştırma daha mevcuttur. Maden Yüksek Mühendisi Sayın Şefik Akkoyun'lu tarafından Orta Anadolu Linyitleri İşletmesinde yapılan bir çalışmada 60 adet ölçünün 32'sinde tesbit edilen toz konsantrasyonu metreküpte ile miligram arasında değişmektedir. Alman tedbirlerle durumun son zamanlarda daha iyi hale getirildiği iddia edilebilir. Ancak gerçek durumun ortaya çıkarılması için yeni ve ciddi araştırmalara ihtiyaç vardır. Ayrıca vakit geçirilmeden, ülkemiz işyerleri içinde, müsaade edilebilir azami toz konsantrasyon seviyesinin tesbitinde zaruret vardır. Ülkemiz madencilik işkolundaki iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili vaka adetleri ve bunların geçen yıllara rağmen aynı seviyeleri muhafaza etmesi konu hakkında yeteri kadar tedbir alınmadığı genel şüphesini doğrular mahiyettedir. Gelişen bilgi, tecrübe teknik ve teknoloji, geçen zamanla birlikte her sahada olduğu gibi iş güvenliğinde de daha iyiye gitmeyi gerektirmekte ve mümkün kılmaktadır. İngiltere Kömür Madenciliğinde Muhtelif Yıllara Ait Vaka Adetleri Şöyledir : 572

9 YIL (D (2) (3) (4) (5) iş kazası sonucu ölüm ededi 3 günden fazla işten alıkoyan iş Yeni pnömokonyoz vakası İşçi adedi (1000) 1000 kişiye düşen ölüm oranı kazası adedi (Kaynak: Türkiye Maden İşçi Sendikaları Federasyonu'nun talebi üzerine, İngiliz Milli Maden İşçileri Sendikasında verile bilgi) Ülkemizde, günümüzde, yürürlükte olan T.C. Anayasası, Borçlar Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu, Belediyeler Kanunu, Sendikalar Kanunu, Toplu iş Sözleşmesi Kanunu, Grev ve Lokavt Kanunu, Sosyal Sigortalar Kanunu 1475 Sayılı İş Kanunu ve bu yasalar uyarınca çıkarılmış tüzükler işçi Sağlığı ve iş Güvenliğine ilişkin yasal çerçeveyi oluştururlar. «Maden İşletmelerinde Alınacak Emniyet Tedbirleri Hakkındaki Nizamname» ve müteferri 15'e yakın talimatname maden işletmeleri için, konunun belkemiğini teşkil ederler. Mer'i «Maden İşletmelerinde Alınacak Emniyet Tedbirleri Hakkındaki Nizamname» 1953 tarihli olup, günün şartlarına uygun tâdil çalışmaları yıllardan beri devam etmektedir yılında başlayan ilk çalışmaların ürünü olarak hazırlanan «Maden Emniyet Tüzüğü» nün Danış tayda müzakereleri devam ederken Anayasa Mahkemesinin, 931 Sayılı İş Kanunu, 3 Nisan 1970'de, usul yönünden iptal etmesi üzerine çalışmalar durdurulmuş, ancak 1475 sayılı yeni İş Kanununun yürürlüğe girmesi üzerine 1973 yılı sonlarına doğru tüzük çalışmalarına yeniden başlanmıştır. Halen Bakanlar Kurulunun onayına arz edilecek duruma dahi gelmemiş olan yeni tüzük tasarısının ne zaman yürürlüğe gireceği de belli değildir. Yeni Tüzük Tasarısının en mühim maddelerinden biri tüzü- 573

10 ğün yürürlüğe girmesini takip eden altı ay içinde maden işletmelerinde tozla mücadele usullerini tesbit eden bir yönetmelik hazırlanması ve maden işyerlerinde müsaade edilebilir azami toz konsantrasyon seviyesinin tesbit edilmesi hükmünü de bareber getirmekte oluşudur. işçi Sağlığı ve İş Güvenliği ile ilgili mücadelede en mühim konu elbette alınması gereken tedbirlerin tesbitidir. Ancak daha da önemlisi denetleme sisteminin yeteri kadar etkili olabilmesidir. Maden İşletmelerinin bu konuda denetlenmesinin, mevzuata göre, iki kuruluş tarafından yapılması gerekmektedir. Bunlardan biri Çalışma Bakanlığına bağlı îşçi Sağlığı Genel Müdürlüğü, diğeri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına bağlı Maden Dairesidir. îşçi Sağlığı Genel Müdürlüğünün denetici kadrosu yeterli değildir. Sayın Tonguç'un daha evvel bahis konusu olan yazılarında bir iş güvenliği müfettişine düşen işyeri sayısının, 1976 yılı itibari ile 3871 olduğu ifade edilmektedir, çoktur. Madencilik mesleği iş güvenliği bakımından farklı bir karakter taşır. Bu işkolunda her vakada kaç kişinin hayatlarını kaybedeceği kestirilemez. Denetleme ile görevli olanlar şartların, çalışanların hayatlarını tehdit etmesi halinde, işyerindeki veya işyerinin bir kısmındaki faaliyetleri DERHAL durdurmak lüzumunu hissedebilirler. Halbuki işçi Sağlığı Genel Müdürlüğü Müfettişlerinin böyle bir yetkileri yoktur tarih ve 7/5736 sayılı «işyerlerinde işin Durdurulmasına veya işyerinin Kapatılmasına ilişkin Tüzük» hükümlerine göre, böyle bir halde, biri işveren diğeri işçi temsilcisi, üçüncüsü iş güvenliğini teftişe yetkili bir memurdan ibaret olarak teşkil edilen komisyon, komisyon başkanı tarafından, Bölge Çalışma Müdürlüğü aracılığı ile toplantı günü, saati, yeri ve işin durdurulmasını gerektiren nedenlerde açıklanmak sureti ile yazılı olarak toplantıya çağrılır. Tonlantıda alman karar alında, karşılığı işveren veya vekiline tebliğ edilir. Bütün bu işlemler zaman alacak, o işyerindeki tehlikeli durum çalışanların hayatlarını tehdide devam edecektir. Veya korkulan kaza vuku bulacaktır. Kısaca, iş güvenliği müfettişlerinin yetkilerinin tekrar gözden geçirilerek daha etkili kılınmaları ve kadrolarının maden bölgelerinin önemine göre yeniden tesbiti gerekmektedir. Denetici ikinci kuruluş olan Maden Dairesine gelince; 6309 Sayılı Maden Kanununun 91 nci maddesine göre; «Bir madende arazinin ve işletmenin emniyeti veya işçinin sağlığı veya hayatı tehlikeye maruz kaldığı takdirde Bakanlık gerekli tedbirlerin alınmasını maden arama ve işletme sahibine emredebilmekte. Tehlikenin büyük veya ani olması halinde Bakanlığın selâhiyetli maden mühendisi lüzumlu talimatı maden arama ve işletme sahibine verebilmekte ve alâkalı bu yazılı emir ve talimatı he- 574

11 men yerine getirmekle yükümlü bulunmaktadır.» Ancak, Maden Dairesinin yurt çapında teşkilâtlanmamış olması, kanun hükümlerinin bu kuruluş tarafından yerine getirilmesine imkân vermemektedir. Madenciliğimizin düzenlenmesi, yürü tümü ve denetimi amacı ile hazırlanan, ancak meclislerde muhtelif tâdillere uğraması üzerine Sayın Cumhurbaşkanımızca veto edilen «Madencilik Reformu Kanun Tasarısı» nda gerek rezervlerimizin yurt çıkarlarına uygun olarak işletilmesi ve gerekse maden işletmelerinde iş güvenliği şartlarının denetimi ile yükümlü bir «Maden İşleri Genel Müdürlüğü» kurulması öngörülmüştü. Bu kuruluş yurt çapında teşkilâtlanacak ve maden işletmelerini kontrol altına alacaktı. Bu genel Müdürlüğün kurulması gerçekleşmediğine göre maden işletmelerinin bu kanaldan denetimi de mümkün olamamaktadır. Özet Olarak; Maden işletmelerini işçi sağlığı ve iş güvenliği bakımından denetleyecek kuruluş belirlenmeli ve yurt çapında teşkilatlandırılmalıdır. Yeni «Maden Emniyet Tüzüğü süratle çıkarılmalıdır. Deneticilerin yetkileri yeniden gözden geçirilmelidir. Madenleri denetlemekle görevli kişilerde aranacak vasıflar dikkatle tesbit edilmeli ve bununla ilgili bir yönetmelik hazırlanmalıdır. Madenlerle tozla mücadele yöntemleri, toz ölçme sistemleri ile müsaade edilebilir azami toz konsantrasyon seviyeleri tesbit edilmeli, ilgili bir yönetmelik hazırlanmalıdır. 575

12