Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 22, Erzurum, Paul Tillich s Understanding of God

Transkript

1 Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 22, Erzurum, PAUL TILLICH İN TANRI ANLAYIŞI Yrd. Doç. Dr. Ruhattin YAZOĞLU * ÖZET Tillich, Tanrı yı ya doğaüstü bir varlık ya da tabiatın bizzat kendisi şeklinde ifade eden anlayışları reddederek Tanrı nın, teizmin anladığı anlamda bir varlık olmadığını iddia etmektedir. Ona göre Tanrı, bütün var olanların yaratıcı temelidir. Tanrı, Varlığın-Kendisi, Varlığın gücü, Oluşun temeli ve teizmin Tanrısı nın üzerindeki Tanrı olarak adlandırılır. İşte bu makale, Tillich in Tanrı anlayışıyla ilgili bu düşüncelerini tespit ve tahlil etmeyi amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Protestanlık ilkesi, Mutlak/Şartsız, Varlığın-Kendisi, sembol, nihaî ilgi ABSTRACT Paul Tillich s Understanding of God Refusing the supernaturalistic and naturalistic approaches which define God as either a supernatural being or nature itself, Tillich claims that God is not a being. To him, God is the creative ground of all of those that exist. God is named as Beingitself, Power of being, Ground of being and God above the God of theism. This article aims to reveal and analyse Tillich s ideas relating his understanding of God. Key Words: Protestant principle, Unconditional, Being-itself, symbol, ultimate concern Paul Tillich, Protestanlık ilkesi nin dogmalara değil, teolojinin temeli olan ilkelere bağlı olarak kurulabileceği konusundaki düşünceleriyle tanınır. Ona göre, bu ilkelerin en önemlileri Martin Luther tarafından açıklanmıştır. Bu ilkeler, Kutsal Kitap, iman ve inayet gibi ilkelerdir. İlkenin karşıtı olan dogma, bir biçimlendirme ve gerçekliğin formüle edilmesidir. Bu formül sınırlı bir biçimde gerçekliğe nüfuz etme * Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Din Felsefesi Anabilim Dalı

2 Yrd. Doç.Dr. Ruhattin YAZOĞLU 135 imkânı verir. Oysa ilke, söylemin sınırlarını çizen bir çerçevedir. Söylem, gerçekliği bu sınırlar içinde bildirir ve otoritesini de bu duruma borçludur. 1 Tillich, teolojisinin özünü tek bir ilkeye dayandırır. Bu ilke, Tanrı nın Mutlak (Şartsız) oluşudur. Ona göre, Tanrı nın Mutlak oluşu ilkesi, dinin en büyük gücüdür. Din, aslında Mutlak olana yönelmedir. 2 Bu Mutlak realite diğer realiteler gibi bir realite değil, her realitenin dayandığı derin boyut ya da varlığın temeli dir. Dolayısıyla, bütün kültürel yapıların arka planında Mutlak vardır ve dinin özünü O oluşturur. Tillich, Tanrı nın Mutlak olduğunu kabul etmesine rağmen, Mutlak kavramıyla ilgili düşüncelerini açık olarak ifade etmemiş; Mutlak ı bazen nitelik olarak tanımlamış, bazen de onun, Varlığın-Kendisi 3 olduğunu söylemiştir. Ona göre, her tanrısal sembolde Mutlak, emir kipiyle çok güçlü bir şekilde dile getirilmiştir 4 : Tanrın olan Efendi yi, hem ruhunla hem de zihninle seveceksin. 5 Ancak Tillich in kullandığı Mutlak kavramının, Alman idealizmindeki Mutlak, Platonizm deki -öncesiz ve sonrasız olan- Tanrı, mistisizmdeki aşkın olan Bir, teizmin ortaya koyduğu Aşkın Varlık ya da Barthcı teolojinin ileri sürdüğü Varlık kavramlarıyla karıştırılmaması gerekir. Çünkü bu terimlerle, var oluşu tartışılabilen özel bir Varlık kavramı ifade edilmiştir. Halbuki Mutlak ın var oluşu ne ispat edilebilir, ne de Mutlak a karşı kanıt getirilebilir. 6 Kısaca Tillich e göre Tanrı, Mutlak tır ve bu nitelik O nu Tanrı yapar. 7 Tillich e göre Tanrı, oluşun temeli ve varlığın gücüdür. Varlığın gücü kavramı, mantıksal ve ontolojik olarak bütün özlerden önce gelir ve her türlü karşılıklı etkileşimi mümkün kılar. Çünkü o, özdeşlik noktasıdır. Bu özdeşlik noktası ise, fiilde olduğu gibi bilgide de, özne-nesne ayırımına ve onların karşılıklı etkileşimine işaret 1 Paul Tillich, Systematic Theology, The University of Chicago Press, New York, 1967, II, 145 vd.; ayrıca bkz. Zeki Özcan, Türkçeye Çevirenin Önsözü, Paul Tillich-Din Felsefesi, çev. Zeki Özcan, Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti., İstanbul, 2000, s Tillich, Din Felsefesi, çev. Zeki Özcan, Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti., İstanbul, 2000, s Varlığın-Kendisi, Varlığın Gücü, Nihaî Gerçeklik ya da Nihaî İlgi anlamlarına gelmektedir. Bu kavramlar bir varlığın adı değil, Varlık ın nitelikleridirler. Daha geniş bilgi için bkz. Latif Tokat, Dinde Sembolizm, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2004, s Bkz. Tillich, Theology of Culture, ed. by Robert C. Kimball, Oxford University Press, New York, 1959, s Tevrat, Tesniye: 6/5. 6 Bkz. Tillich, Systematic Theology, I, 204 vd; Tillich, Dynamics of Faith, Harper and Row Publishers, New York, 1965, s Martin Luther King, A Comparision of the Conceptions of God in the Thinking of Paul Tillich and Henry Nelson Wieman, Dissertation_Chapter_3.htm

3 Paul Tillich in Tanrı Anlayışı 136 eder. 8 Bu konuda Tillich, egzistansiyalist felsefeden büyük oranda etkilenmiş görünmektedir. Tillich e göre egzistansiyalist felsefe, özne-nesne farkını ortadan kaldırmayı ve Jaspers in Existence şeklinde isimlendirdiği Varlık a ulaşmayı amaçlamaktadır. 9 Tillich egzistansiyalist felsefeden hareketle, Mutlak ile insanın nihaî ilgisi arasında yakın bir ilişki kurmaktadır. 10 Fenomenolojik yönteme göre, nihaî ilgi Mutlak ın tecrübesidir. Mutlak, dinî terminolojide kutsal olarak adlandırılır. Sadece kutsal olan, insan için nihaî ilgi olabilir; yine sadece insan için nihaî ilgi olan şey kutsallık niteliğini kazanabilir. 11 Tillich nihaî ilgimizin temel sembolünün, Tanrı olduğunu söylemektedir. Ona göre; İman eylemi Tanrı nın inkârını içerse bile nihaî ilgi, her iman eyleminde bulunur. Nihaî ilginin olduğu yerde, Tanrı ancak başka bir Tanrı adına inkâr edilebilir. Nihaî ilgi, kendi özelliğini nihaî diye inkâr edemez. Bu nedenle, nihaî ilgi, Tanrı kelimesiyle kastedilen neyse onu tasdik eder. Dolayısıyla ateizm de, herhangi bir nihaî ilgiyi ortadan kaldırma teşebbüsü anlamına gelebilir. Nihaî ilgiye yönelik kayıtsızlık, ateizmin düşünülebilen tek formudur. Bunun mümkün olup olmadığı, bu noktada çözümsüz bırakılması gereken bir problemdir. Tanrı, bizim nihaî olarak ilgi duyduğumuz şeyin temel sembolüdür. 12 Tillich, burada Tanrı, Tanrı nın sembolü olmuyor mu? şeklinde bir soru sormanın yanlış olduğunu söylemektedir. Ona göre, Tanrı anlayışında iki unsurun birbirinden ayırt edilmesi gerekir. Bunlardan birincisi, doğrudan doğruya yaşanılan nihaîlik unsuru, diğeri ise somutluk unsuru dur. İşte sıradan tecrübelerimizden hareketle Tanrı ya atfedilen sembolik unsur budur. 13 Nihaî ilgisi kutsal bir ağaç olan insan, hem ilgisinin nihaîliğine hem de nihaî olanla ilişkisini sembolize eden ağacın somutluğuna sahiptir. 14 Tillich e göre, nihaî bir ilginin nihaî olup olmadığını tartışmak anlamsızdır. Bu nihaî unsur, Tanrı düşüncesinde apaçık olarak bulunmaktadır. Bu unsurun sembolik anlatımı, bütün insanlık tarihi boyunca çeşitlilik gösterir. Dolayısıyla burada, nihaî ilginin sembolize edildiği figürlerden birinin ya da ötekinin var olup olmadığını 8 Tillich, Theology of Culture, s I. M. Bochenski, Egzistans Felsefesi ve Jaspers, Karl Jaspers-Felsefeye Giriş, çev. Mehmet Akalın, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1981, s.16 vd. 10 Tillich, Dynamics of Faith, s Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Dynamics of Faith, s Tillich, Dynamics of Faith, s Tillich, Dynamics of Faith, s. 46.

4 Yrd. Doç.Dr. Ruhattin YAZOĞLU 137 sorgulamak anlamsızdır. Eğer var olma bütün gerçeklik içerisinde bulunabilecek bir şeye işaret ederse, bu takdirde hiçbir tanrısal varlık olmaz. Sorun, imanın anlamına, sayısız iman sembollerinden hangisinin en uygun olup olmadığıdır. 15 Öte yandan Tillich, Tanrı yı, hem anlamın temeli hem de derinliği olarak kabul etmektedir. Ona göre bütün varlıklarda, Varlığın-Kendisi yle ilgili çift yön bulunmaktadır. Bütün varlıklarda bulunan bu çift yön, Varlığın-Kendisi ne çift yönlü bir özellik kazandırmaktadır. Bu çift yönlü özellik, varlığın sonsuz gücüne katılma anlamında yaratıcılığa ve yaratıcı temellerini aşma anlamında derinliğe sahiptir. 16 Dolayısıyla Varlığın-Kendisi kavramının anlamı, Tillich in, Tanrı yı, gücün ve anlamın temeli ve derinliği 17 olarak açıklamasıyla anlaşılabilir. Bu tanımda Tillich, ontolojik olarak çift kutuplu kavram oluşturmaya çalışmaktadır. Tillich in ifade ettiği gibi, ilâhî hayat, derin olan dinamik birliğe ve forma sahiptir. 18 Tillich in, varlık ve gerçekliğin temeli olarak Tanrı ya vurgu yapmasının iki amacı vardır. Bu amaçlardan birincisi Tanrı kavramının, varlığın temeli olan varlığa ve anlamın temelini oluşturan bir içerik e dayanmasıdır. İkincisi ise, temel kavramının, Tanrı ve dünya, insan ve tabiat arasındaki devamlılığın temeli olmasıdır. Tillich temel kavramından hareketle, Tanrı nın rasyonelliği fikrini ileri sürmekte ve şöyle demektedir: Temel, formun kaybolduğu bir derinlik değil, ortaya çıktığı bir kaynaktır. Varlığın temeli ortaya çıkma, yani logos özelliğine sahiptir. 19 Burada varlığın temelinin, logos a ait bir özellik olduğunu ileri süren Tillich, diğer taraftan, logos a ait bir özelliğin varlığın temelinde bulunduğunu belirtmektedir. Buna göre temel, mantıksal ve rasyoneldir. Dolayısıyla temel olarak Tanrı nın doğası, Tanrı nın rasyonelliğine işaret eder. Ancak, burada hemen şunu belirtelim ki Tanrı nın doğası, Tillich in eserlerinde açık bir şekilde ifade edilmemiştir. Eserleri incelendiğinde, Tillich in Tanrısının, logos ya da logos un temeli olup olmadığının belirlenmesinde problemlerle karşılaşılacaktır Tillich, Dynamics of Faith, s Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, 238.

5 Paul Tillich in Tanrı Anlayışı 138 Tillich e göre Tanrı hem formun ortaya çıktığı bir kaynak, hem de formun kaybolduğu bir derinliktir. 21 Tanrı nın rasyonel olduğu ifade edildiğinde, O nun derin/sonsuz olduğu da söylenmelidir. Derin ve derinlik, zaman ve mekâna bağlı olan tecrübeden çıkarılmalarına rağmen, manevî bir tutuma işaret etmek için, günlük hayatımızda, şiirde, felsefede, Kutsal Kitap ta ve birçok dinî yazıda kullanılan sembolik kavramlardır. 22 Manevî kullanımda derin, iki anlama gelir. O, ya yüksek ya da sığ ın karşıtıdır. Gerçeklik, sığ değil, derin kelimesiyle ifade edilir. Acı çekme de yükseklik kelimesiyle değil, yine derinlik le ifade edilir. Bu yüzden Tillich hem gerçekliğin ışığı nın hem de acının karanlığı nın bir derinliği olduğu düşüncesindedir. 23 Tillich, Tanrı da da derinliğin olduğunu Kutsal Kitap tan alınan şu iki metne dayanarak açıklamaya çalışır. Birincisi, Oysa Tanrı Ruh aracılığıyla bunları bize açıkladı. Çünkü Ruh her şeyi, Tanrı nın derin düşüncelerini bile araştırır 24 ; ikincisi ise, Enginlerden sana sesleniyorum, ya Rab 25 metnidir. Derinlik kavramı ile ilgili olarak Tillich, Tanrı nın sonsuzluğuna vurgu yapmaktadır. Temel olarak Tanrı, yaratmaya şekil verir. Ancak derinlik olarak Tanrı kavramı, hiçbir yaradılışın, Tanrı yı tam olarak ifade edemeyeceğini gösterir. Tillich e göre derinlik kavramı, ilâhî hayatın derinliğine, onun sonsuzluğuna ve tam olarak tanımlanamazlığına işaret eder. 26 Tanrı nın kutsal oluşu, derinlik olarak Tanrı kavramını kapsar. Tanrı nın kutsallığı, O nun, kişi-dünya ve özne-nesne korelasyonu şeklinde tasvir edilmesini imkânsız kılar. Tanrı, bu korelasyon içinde bir unsur değil, onun temelidir. 27 Tillich in Tanrı kavramıyla ilgili ele aldığı en önemli problemlerden birisi de, Tanrı ya atfedilen geleneksel sıfatların tahlilidir. Tillich, teologların, Tanrı nın sıfatlarını çok abartılı yorumlara tâbi tuttukları görüşündedir. Ona göre böyle bir yorumlama, Tanrı nın doğası hakkında mantığa aykırı fikirlere götürür. Bundan dolayı Tillich, Tanrı nın sıfatlarını, niceliksel bir yorumdan ziyade niteliksel bir yorumla ele alarak, onları şu şekilde sınıflandırmıştır: 21 Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, The Shaking of the Foundations, Charles Scribner s Sons, New York, 1948, s Tillich, The Shaking of the Foundations, s Korintoslulara Birinci Mektup: 2/ Mezmurlar : 130/1. 26 Tillich, The Shaking of the Foundations, s Tillich, Systematic Theology, I, 272.

6 Yrd. Doç.Dr. Ruhattin YAZOĞLU 139 Birincisi: Tanrı, ezelî ve ebedîdir. Ezelîlik ve ebedîlik, dinî kavramlardır. Tillich bu kavramların, şu iki yanlış yoruma karşı korunması gerektiğinden söz eder: Birinci yanlış yorum, ezelîlik ve ebedîliği sonsuzluk olarak kabul etme eğilimidir. İbranîce deki olim kavramı ile Yunanca daki aiones kavramı, sonsuzluğa işaret etmez. Sonsuzluğun aksine ezelîlik ve ebedîlik, bütün zaman periyotlarını kapsayan bir gücü ifade eder. 28 Tillich e göre, yüzyıllardır filozoflar, ezelîlik ve ebedîliğin, geçicilik anlamına geldiğini kabul etmiştir. Örneğin Hegel, mutlak oluş içinde geçiciliğe işaret etmiştir. 29 Tillich in söylediği gibi bu teoriler, ezelîlik ve ebedîliğin, sonsuzluk olmadığı gerçeğini belirtir. Diğer yanlış yorum ise, ezelîlik ve ebedîlik kavramlarını, zamanın sonsuzluğu olarak kabul etme eğilimidir. Sonsuz zaman kavramı, Hegel tarafından, geçiciliğin sonsuz tekrarı anlamında kullanılmıştır. Tillich bu eğilimi, putperestlikte çok önem verilen zamanın parçalanmış an larını canlandırma olarak değerlendirmiştir. 30 Bundan dolayı Tillich e göre ezelîlik ve ebedîlik, ne salt anlamda sonsuzluk ne de zamanın sonsuzluğudur. Öyleyse, ezelîlik ve ebedîliliğin, zamanın kipleriyle ilişkisi nedir? Tillich bu soruyu, insanda bulunan benzer yaklaşımlardan hareketle cevaplandırmaktadır. Bu benzerlik, ezelîlik ve ebedîlik kavramlarına sembolik olarak yaklaşımı ifade eder. Ezelîlik ve ebedîlik, ezelî ve ebedî durum olarak sembolize edilir. 31 Ancak bu ezelî ve ebedî durum, eşzamanlı değildir. Eşzamanlılık, çeşitli zaman kiplerini ortadan kaldırır. Halbuki ezelîlik ve ebedîlik durumu, hiç ara vermeksizin geçmişten geleceğe hareket etmektir. 32 Tillich e göre Tanrı nın ikinci sıfatı, her yerde hazır olma sıfatıdır. Tillich, Tanrı nın âlemle ilişkisini, zamanla ilişkisi gibi niteliksel terimlerle yorumlamaktadır: Her yerde hazır olma ifadesini, âlem vasıtasıyla tanrısal cevherin yer kaplaması olarak yorumlama eğilimi, Tanrı nın mekânsal bir alan içerisinde düşünülmesini gerektirir. 33 Bu mekânsal ifadeler, literal olarak kullanılmazlar. Örneğin, Tanrı göktedir ifadesi, gökte yaşıyor ya da özel bir yerden inmiştir şeklinde 28 Tillich, Systematic Theology, I, Hegel, Doğa Felsefesi (I. Mekanik), çev. Aziz Yardımlı, İdea Yayınları, İstanbul, 1997, s. 54 vd. 30 Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, King,a.g.m., Dissertation_Chapter_3.htm 33 Tillich, Systematic Theology, I, 277.

7 Paul Tillich in Tanrı Anlayışı 140 yorumlanmayıp, Tanrı nın niteliksel olarak, yaratıkların var oluşundan farklı olması şeklinde anlaşılmalıdır. 34 Yine, her yerde hazır olma ifadesini, âlemin dışında bulunma şeklinde yorumlamak da doğru değildir. Ancak Tanrı, bu mekânsal var oluşun etkisi altında değildir, mekânsal var oluşu aşar ve ona katılır. Tillich e göre Tanrı nın her yerde hazır olması, yarattığı varlıkların mekânsal var oluşuna yaratıcı olarak katılımı anlamına gelir. 35 Tanrı nın üçüncü sıfatı ise sonsuz bilgiye sahip olmak sıfatıdır. Geleneksel teolojide sonsuz bilgiye sahip olmak, bütün nesneleri, geçmişi, şimdiyi, geleceği ve bunun ötesinde her şeyi bilen varlığın, en yüksek niteliği olarak kabul edilir. Ancak Tillich, bu sonsuz bilgiye sahip olma yorumunu mantık dışı ve saçma olarak niteler. 36 Böyle bir yorumun saçmalığı, Tanrı nın özne-nesne korelasyonu şeklinde tasvir edilmesinin imkânsızlığından kaynaklanmaktadır. Tanrısal bilgiye sahip olma, gerçekliğin insan bilgisine açılması olarak kabul edilen inancın mantıksal temelidir. Tanrısal bilgiye katıldığımız için bilgiyi elde ederiz. Yine, ilâhî hayat bizi kuşattığı için gerçekliğe ulaşırız. Tanrısal sevgi ve tanrısal adalet de, Tanrı nın sıfatları içerisinde yer alır. Tillich, sevginin ontolojik bir kavram olduğuna vurgu yapar ve sevginin ontolojik doğasını, ayrılmış olanın tekrar birleşmesine yönelik bir güç olarak niteler. Böyle bir yöneliş, bireyselleştirme ve iştirak kutuplarına dayanır. Bireyselleştirmenin olmadığı yerde, sevgi bulunmaz. Kısaca Tillich e göre sevgi, tesadüfî bir birleşme değil, ayrılmış olanın yeniden birleşmesi demektir. 37 İmanın ilgisi, kişinin ait olduğu ve uzak düştüğü şeyle yeniden birleşmesi anlamına gelen sevgiyle özdeştir. Eski Ahit te nihaî ilginin ve mutlak sevginin nesnesinin, Tanrı olduğu ifade edilir. Dolayısıyla Kutsal Kitap literatüründe, diğer insanlara karşı davranışları belirleyen, Tanrı korkusu ve Mesih sevgisi dir. 38 Tanrı nın literal olarak sevgi olduğunu söylemek, O na, ayrılma ve ilâhî hayatla yeniden birleşme tecrübesini atfetmektir. Ancak Tanrı, ontolojik unsurlara tâbi olmadığı için, bu durum imkânsızdır. Bundan dolayı sevgi Tanrı ya atfedildiğinde, 34 Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Love, Power and Justice (Ontological Analyses and Ethical Applications), Oxford University Press, London and New York, 1960, s Tillich, Dynamics of Faith, s. 112.

8 Yrd. Doç.Dr. Ruhattin YAZOĞLU 141 Tanrı dan sembolik olarak bahsedilmelidir. Öte yandan Tanrı dan sevgi olarak söz ettiğimizde, sevgi tecrübemizi kullanırız. Ancak sevgiyi Tanrı ya atfettiğimizde, tamamen tanrısal derinliğin gizemliliğine katıldığımızı da biliriz. Tanrısal sevgi kavramını daha iyi açıklamak için Tillich, Sistematik Teoloji isimli eserinde sevgi çeşitleri üzerinde durmuş; 39 ancak daha sonraki çalışmalarında, sevginin çeşitlerinden bahsetmenin uygun olmayacağını ifade etmiştir. Ona göre sevginin çeşitleri değil, nitelikleri vardır. 40 Philia olarak sevgi, kin ve nefretin yıkıcı etkisinin karşısında yer alan dengeleyici bir güçtür. Eros olarak sevgi ise, güç ve anlam bakımından daha sevimli olana gösterilen bir eğilimdir. Bu sevgi formlarında, arzu unsuru bulunmaktadır. Ancak bunları aşan bir diğer sevgi de agape dir. 41 Agape hariç her sevgi, itme ve çekme, tutku ve sempati gibi değişen olumsuz özelliklere tâbidir. 42 Agape de, sevginin niteliğidir. Bu nitelik, sevgide dinî unsurun aşkınlığını ifade eder. Sevgi bütün ahlâkî isteklerin nihaî normu ise, agape niteliği, ahlâkî emrin içeriğinin aşkın olan kaynağıdır. Tillich e göre Paul, agape yi, tanrısal Ruhun en büyük faaliyeti ve ezelî-ebedî hayatın bir unsuru olarak tasvir ederken, bu büyük sevgiye işaret etmiştir. 43 Sevginin aşkın unsuru olan agape, libido, philia, eros gibi sevgi niteliklerinden ayrılmaz. Bu sevgi niteliklerinin hepsi, agape nin kontrolü altındadır. Örneğin, agape de philia ve eros unsuru da bulunmaktadır. 44 Hatta eros ve agape nin birlikteliği olmazsa hiçbir sevgi gerçekleşmez. 45 Agape, Tanrı nın sevgi olduğuna işaret eder. Tanrı, her varlığı ortaya çıkarmaya, ayrılan ve dağılanları birleştirmeye çalışır. Bu anlamda Tanrı, sevgi olarak isimlendirilir. Diğer sevgi çeşitlerinden hiçbiri, Tanrı ya atfedilemez. Örneğin philia ve eros, Tanrı nın sevgisini sembolize edemez Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Love, Power and Justice, s Agape, İncil de geçen bir terim olup genellikle aşk, sevgi anlamına gelmektedir. Fakat buradaki aşk, eros anlamında değil kardeşlik, kardeşçe sevgi anlamındadır. St. Paul, agape yi Tanrı hakkında da kullanmış ve Tanrı nın aşk olduğunu söylemiştir. Tanrı nın Baba olarak adlandırılmasının temelinde de bu görüşün yattığı söylenir (bkz. Mehmet Aydın, Kant ta ve Çağdaş İngiliz Felsefesinde Tanrı-Ahlâk İlişkisi,Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1991, s. 197). 42 Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Morality and Beyond, Harper and Row Publishers, New York and Evanston, 1963, s Tillich, Morality and Beyond, s Tillich, Dynamics of Faith, s Tillich, Systematic Theology, I, 281.

9 Paul Tillich in Tanrı Anlayışı 142 Adalet sıfatı da, sevgiye tâbidir. 47 Ancak adalet, bağımsız olan ontolojik bir özelliğe sahip değildir. O, sevginin ihlâl edilmesine karşıt olan bir sevgi eylemidir. Yargı ve kınama, sevgiye aykırı bir şekilde davranan bireyin karşısındadır. Kınama sevginin inkârı değil, sevginin inkâr edilmesine karşı olmaktır. 48 Tillich in Tanrı yla ilgili görüşlerini incelerken üzerinde durulması gereken önemli bir problem daha vardır. O da Tillich in, bütün Hıristiyan ilâhiyatçılarının monoteist bir din olarak kabul ettikleri Hıristiyanlıkta yer alan teslis öğretisi ile ilgili tutumudur. Tillich e göre teslis, mantıksız ve irrasyonel bir iddia değildir. O, Tanrı nın nicel bir özelliğinden ziyade, nitel bir özelliğine işaret eder. Teslis doktrini, ilâhî hayatın zenginliğini ve kompleks oluşunu ifade eden bir faaliyettir. Tillich teslisin birinci unsurunun, derinlik olduğu düşüncesindedir. Derinlik, Tanrı nın temeli olan gücün unsuru 49 ve Tanrı nın büyüklüğünün bir özelliğidir. Hiçliğe karşı duran, varlığın bu gücüdür. Baba olarak Tanrı, güçtür. 50 Teslisin ikinci unsuru, anlamın ve yapının unsuru olan Logos tur. Logos, tanrısal alanın sonsuzluğu ve gizemliliğiyle ilişki kurar. 51 Tillich ikinci ilke olmadan, birinci ilkenin insanları kaosa götüreceği kanısındadır. Kutsal Ruh, teslisin üçüncü unsurudur. O güç, anlam, derinlik ve temelin birleştiği bir ilkedir. Kutsal Ruh, anlamın beslendiği bir güç ve güce yön veren bir anlamdır. 52 Bütün bu açıklamalardan sonra, şöyle bir soru akla gelebilir: Tillich in Tanrısı, gücün bilinçsiz bir kaynağı mı, yoksa bilinçli bir kişi midir? Tillich e göre kişilik, modern dinin ve seküler hümanizmin en önemli bir düşüncesidir. Kişilik,Tanrı için zorunlu bir sembol olarak düşünülür. Hatta Tanrı, bütün yetkinliklerin bulunduğu bir kişi olarak tasvir edilir. 53 Klasik teolojide kişi Tanrı hakkında değil, ilâhî hayatta bulunan ilkeler için kullanılır. Kişilik ise, bu anlamda kullanılmaz. Klasik teolojide Tanrı düşüncesi, kişiselliği, kişilik üstü ile birleştirir. Tanrı, bütün potansiyel güçlerin birleşmesidir. Bu anlamda kişisel sembolizm, insanın gerçek var oluşunun temeli 47 Tillich, My Search for Absolutes, Simon and Schuster, New York, 1984, s Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, 156, King,a.g.m., Dissertation_Chapter_3.htm 51 Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, The Protestant Era, Eng. trs. by James Luther Adams, The University of Chicago Press, Chicago, 1963, s. 62.

10 Yrd. Doç.Dr. Ruhattin YAZOĞLU 143 olarak Tanrı ya atfedilebilir. Burada, birincil kişilik ve kişilik sonrası unsurlar kişilikle birleşir. İlk olarak Protestanlık daha sonra hümanizmde, bilinç uğruna kişisel olmayan unsurlar ihmal edilmiş ve diğer varlıkların yanında Tanrı kişi olarak kabul edilmiştir. 54 Her şeyden önce klasik teolojide Tanrı, sadece Varlıktır. Bu anlamda Varlık çok soyut bir kategori değildir. Çünkü O, varlığın gücüdür. Tillich varlığın gücünün, Tanrı hakkında kullanılan temel bir ifade olarak kabul edilmesi halinde, bizim teonom (Tanrı nın otoritesine bağlı olan) bir durumda olmamızın gerekeceğine inanmaktadır. Zira bu durum her sınırlı gerçekliğin, yaratıcı bir temel üzerine kurulduğuna işaret etmektedir. Bundan dolayı, her şeyde nihaî olanın izlerini bulmak mümkündür. Varlıkla ilgili her bilimsel yaklaşım, şartsız olarak bizi ilgilendirmektedir. Varlık, nominalizmin etkisinde kalarak kendi sembolik gücünü kaybedip bir özneye nesne olursa, Tanrı, Varlığın-Kendisi nde; Varlık ise, tanrısal olanda eylemini tamamlamış olur. Bu gelişmelerin sonucunda, varlıkların birbirleriyle olan ilişkileri bilimsel açıdan incelenir. Ancak bu durumda, Varlığın-Kendisi ihmal edilir. 55 Tillich, Varlığın-Kendisi ifadesi dışında, Tanrı hakkında kullanılan bütün ifadelerin sembolik olduğunu düşünür. Ona göre hayat, literal olarak potansiyel varlığın fiilî varlığa dönüştüğü bir süreç olduğu ve Tanrı potansiyel olan ile fiilî olan arasındaki ayırımı aştığı için, Tanrı nın literal olarak dünyada bulunduğunu söyleyemeyiz. Çünkü Tanrı, hayatın temeli olarak dünyada bulunur. Tillich, aynı düşünce yöntemini Tanrı nın kişiliği sorununa taşır. O, Tanrı nın kişisel olan her şeyin temeli olduğunu ve kişisel olanın ontolojik gücünü kendinde taşıdığını 56 söylemesine rağmen, Kişisel Tanrı sembolünün, Tanrı nın bir kişi olmasını ifade etmeyeceğini belirtir. Öte yandan Tillich e göre, Kişisel Tanrı sembolü, imanın aslî sembolüdür. Çünkü var oluşsal bir ilişki bire bir olan bir ilişkidir. Başka bir ifadeyle, Tillich e göre insanın, kişisel olandan daha aşağıda bulunan herhangi bir şeye nihaî anlamda ilgi duyması düşünülemez. 57 Bundan dolayı, nihaî varlığa duyulan nihaî ilginin dili sembolik olmak durumundadır Tillich, The Protestant Era, s Tillich, The Protestant Era, s Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, The Protestant Era, s.62-63; Tillich, The Courage To Be, Yale University Press, London, 1980, s Bkz. Turan Koç, Din Dili, Rey Yayıncılık, Kayseri, 1995, s. 102.

11 Paul Tillich in Tanrı Anlayışı 144 Tillich bir kişi olarak Tanrı hakkında konuşma eğiliminin, 19. yüzyılda ortaya çıktığını ve bunun, Kantçı doğa ayırımı 59 ile başladığını, bu etki altında kalan teizmin, Tanrı yı dünya ve insanlığın üzerinde bulunan ilâhî ve yetkin bir kişi olarak tasavvur ettiğini ifade etmektedir. 60 Ancak, en yüksek olan bir varlığın var oluşu için bir kanıt yoktur. Tillich in, Kişisel Tanrı kavramı ile ilgili açıklamalarında bir tutarsızlığın olduğu görülmektedir. Bir taraftan Tillich, Doğulu Vedantizm in şahsiyetçilik-benzeri anlayışını kabul ederken 61 ; diğer taraftan da, varlığın temeli ve derinliği olan ve Mutlak a işaret eden kişiselcilik i benimsemektedir. Bu çeşit sembolizmin, zorunlu olduğunu ve panteist-natüralist tenkidin karşısında korunması gerektiğini söyleyen Tillich, dinin, ilkel-şeytanî birincil-kişiselcilik seviyesinden uzak durması gerektiğine işaret etmektedir. Çünkü bu, apaçık bir çelişkidir. Bu ifadelerden Tillich in, bir açıdan kişisel Tanrı kavramını kabul ettiği; diğer açıdan da kabul etmediği ortaya çıkmaktadır. 62 Ancak Tillich, Tanrı daha az kişisel değildir 63 görüşüne yer veriyorsa da, onun bütün düşünceleri incelendiğinde, Tanrı nın daha az kişisel olduğu ifadesini benimsediği görülmektedir Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı gibi Tillich, Tanrı anlayışında, bir taraftan teolojik geleneklere yaklaşırken; diğer taraftan teolojide tabiat üstücülüğe ve fundamentalizme muhalif görünmektedir. Ona göre teoloji, çoğunlukla düştüğü iki hatadan kaçınmak zorundadır: Biri, tabiat üstücülük, diğeri tabiatçılık... Tabiat üstücülüğün ilkesi, Tanrı ile dünya arasında köklü bir ayrılığın olduğu fikrine dayanır. Tillich e göre bu ayrılık Tanrı yı nitelemekte ve Tanrı yla dünya arasındaki ilişkiyi kurmakta yetersizdir. Dünyadan başka olmasına rağmen Tanrı, dünyanın dışında değildir. O, her yerde ve her şeyin üstündedir. Tillich, Tanrı nın aşkınlığını koruma konusunda, tabiat üstücülüğün son derece önemli olduğunun bilincindedir. 64 Ancak tabiat üstücülüğün yapmak istedikleriyle, ulaştığı sonuç 59 Immanuel Kant, Pratik Usun Eleştirisi, çev. İsmet Zeki Eyupoğlu, Say Yayınları, İstanbul, 1994, s. 66; ayrıca bkz. Heinz Heimsoeth, Immanuel Kant ın Felsefesi, çev. Takiyettin Mengüşoğlu, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1986, s Tillich, Systematic Theology, I, Upanişadlar (Tanrı nın Soluğu), der. Mehmet Ali Işım, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1976, s King,a.g.m., Dissertation_Chapter_3.htm 63 Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, Systematic Theology, II, 6; Tillich, Din Felsefesi, s.93.

12 Yrd. Doç.Dr. Ruhattin YAZOĞLU 145 arasında bir tür çelişki olduğunu söylemekten de geri durmaz. 65 Tabiatçılık ise, panteist bir Tanrı kavramını benimser ve Tanrı ile dünyayı özdeş kabul eder. 66 Tillich e göre, Scotus Erigena ve Spinoza tarafından kullanılan Tanrı ya da Doğa (deus sive natura) deyimi, Tanrı nın doğayla değil, yaratıcı doğa ve bütün doğal nesnelerin yaratıcı temeli olan yaratan doğa (natura naturans) ile özdeş olduğunu dile getirir. 67 Tillich tabiatçılığın, Tanrı nın tezahürlerinin bazen tabiatta, bazen de tarihin açılımında yer aldığını söylemektedir. 68 Teoloji, hem Tanrı nın dünyada bulunuşunu, hem de dünyadan farklı oluşunu açıklamaya çalışmak zorundadır. 69 Tanrı nın dünyadan başka olduğunu söylemek, akla karşı meydan okumak değildir. Tanrı nın dünyada bulunması ise, dünya ile aynı olduğu anlamına gelmez. O nun dünyadan başka oluşu, ancak dünyadan farklı olduğu ortaya konulursa temellendirilebilir. Tillich in bu konudaki görüşlerinin daha iyi anlaşılabilmesi için, şu üç hususun göz önünde bulundurulması gerekir: Vahyin mesajının ve var oluşsal durumumuzun ilişkisi; dogmatizm, tutuculuk ve puta tapıcılıktan kaçınan din dilinin sembolik görünüşü; hiçbir nihaî hakikatin bir tasavvur, bir formül ya da bir yapıda tümüyle içerilemediği ilkesine dayanan sistematik bütün. 70 Tillich in Tanrı anlayışını ortaya koymaya çalıştığımız bu araştırmada, şu soru da akla gelebilir: Acaba, Tillich in Tanrısı yoktan yaratıcı bir Tanrı mıdır? Tillich teolojinin ilk işinin, yoktan yaratma ifadesini yorumlamak olduğunu söylemektedir. Oysa Tillich e göre yoktan yaratma düşüncesi, sadece gerçek nihaî olan Tanrı ile dünya arasındaki ilişkiyi açıklamanın bir formülasyonudur. 71 Diğer taraftan, Tillich in, 65 Özcan, Türkçeye Çevirenin Önsözü, s Tillich, The Courage To Be, s Tillich, Systematic Theology, II, Özcan, Türkçeye Çevirenin Önsözü, s Örneğin, Hasan Hanefî de, hem Tanrı nın dünyada bulunuşunu, hem de dünyadan farklı oluşunu sağ ve sol bir teoloji ile açıklamaya çalışmaktadır. Ona göre; teolojide sağ ve sol vardır. Sağ, muhafazakâr ve gelenekçi teoloji dogmatik tarafından; sol da, yeni araştırmalara göre vahiy mahsulü metinler üzerinde ya da zamanımızın ihtiyaçlarına göre dogmalarda yeni teviller kabul eden, liberal ve ilerici teoloji tarafından temsil edilmektedir. Sağ ve sol yalnızca politik davranışları değil, politik davranışların kökeninde yatan teorik meyilleri de içermektedir. Genel anlamda ve istisnaları hiç hesaba katmadan aşkın (transcendent) olanın sağ bir teoloji, buna karşılık içkin (immanent) olanın sol bir teoloji olduğunu söyleyebiliriz. Kısaca şöyle söylemek mümkündür: Aşkın olan her şey üzerine oturtulan her teoloji sağ bir teoloji; Tanrı yı dünyanın, dünyayı da Tanrı nın içine yerleştiren teoloji ise, sol bir teolojidir [Hasan Hanefî, Teoloji mi Antropoji mi?, çev. M. Said Yazıcıoğlu, AÜİFD, cilt:xxiii, (Ankara 1978), s ]. 70 Tillich, The Spiritual Situation in Our Technical Society, ed. and Introduced by J. Mark Thomas, Mercer Univesity Press, New York, 1988, s. 36 vd.; Özcan, Türkçeye Çevirenin Önsözü, s Tillich, Systematic Theology, I,

13 Paul Tillich in Tanrı Anlayışı 146 yokluk, varlık sayesinde vardır şeklindeki ifadesi, yokluktan varlığın çıkarılamayacağı anlamına gelmektedir. Ontolojik olarak, yoklukla varlık yan yanadır, dolayısıyla yokluktan varlık çıkarılamaz. Bu anlamda, yoktan yaratma ifadesi, Tanrı nın varlığın kaynağı ve temeli olduğunu dile getiren sembolik bir anlatımdır. Tillich e göre yaratma doktrininin, iki temel fonksiyonundan bahsedilebilir. İlk olarak yaratma, yaratılmış olan her şeyin Tanrı ya bağlı olduğunu ve sonuç itibariyle de yaratılmış olan her şeyin özü bakımından iyi olduğunu vurgular. İkinci olarak yaratma, Yaratıcı ile yaratılmış olan arasındaki sonsuz mesafeyi ifade eder. Teoloji, varlığın ilâhî temeliyle olan herhangi bir ilişkiyi, sonlu materyali ve sembollerin dilini kullanmaksızın açıklayamadığı için böyle bir ifade kullanmaktadır. 72 Tillich, ilâhî hayat ve ilâhî yaratıcılığın ayrı ayrı şeyler olmadığı kanısındadır. Tanrı için hiçbir şey zorunlu değildir. Tanrı nın varlığının kendisinden başka kaynağının olmaması, her şeyin O olduğunu ve O nun kendisi yoluyla olduğunu gösterir. Tanrı, sonsuzca kendisini yaratır. Yaratma, uzun zaman önce olmuş olan tarihî bir olay değildir. Yaratma, Tanrı ile dünyanın ilişkisini anlatan temel bir tasvirdir. Sonluluğun anlamı yaratılmışlıktır. İlâhî hayat özsel olarak yaratıcı olduğundan üç zaman kipi de bu durumu sembolik olarak ifade etmektedir. Tanrı dünyayı yaratmıştır, yaratmaktadır ve yaratacaktır. 73 O halde, Tillich e göre zamansallık ve ikilik ifade eden bir yaratma düşüncesi kabul edilemez. Âlemin bir başlangıcı ya da sonunun olduğunu, geçmiş ya da gelecek zaman içinde araştıramayız. Her şey ezelî ve ebedî olandan gelir ve ona döner. Olmakta olan her şey, şu anda ve gelecektedir. Dolayısıyla, şu anda geçmiş ve gelecek birleşmektedir. 74 Anlaşılan o ki, Tillich, âlemle iç içe olan bir Tanrı anlayışına sahiptir. Bu yüzden onun da panteist bir çizgide yer aldığı söylenebilir. Ona göre, bu düşüncelerle sadece Tanrı-âlem ya da Tanrı-insan ilişkisi kurulabilir. 75 Ancak Tillich düşüncesinde yaratma fikri, aynı zamanda, hem bir yaratıcı olarak Tanrı nın mutlak bağımsızlığını, hem de yaratılmış olanın mutlak bağımsızlığını ve Tanrı yla yaratılmış olan 72 Tillich, Systematic Theology, III, Tillich, Systematic Theology, I, Tillich, The Eternal Now, Charles Scribner s Sons, New York, 1962, s.77; Tokat, Dinde Sembolizm, s Tillich, Tillich, Systematic Theology,II, 6.

14 Yrd. Doç.Dr. Ruhattin YAZOĞLU 147 arasındaki sınırı olmayan mesafeyi ifade etmektedir. Bu düşüncesiyle onun panenteist çizgiye yaklaştığı görülmektedir. 76 Sonuç olarak Tillich, vahyin kaynağı olan Tanrı yı kendi korelasyon yöntemi (ilişkilendirme) 77 ne uygun olarak tasvir eder. O, sözlerine İncil le ya da klasik teolojik Tanrı kavramıyla değil, Tanrı yı, insanın en temel var oluşsal sorununun bir cevabı olarak görmekle başlar. Sonlu olarak insan, kendi varlığının ve diğer bütün varlıkların olumsallığının farkındadır. Bu yüzden insan, kendisi için devamlı mümkün olan yok olma tehdidi altındadır. Fakat, sonluluğunun yanı sıra insan, gerçekliğin yapısındaki sınırsız bir unsurun farkındadır ve bu da onu Tanrı problemine yöneltir. Tillich, Tanrı yı doğaüstü bir varlık ya da tabiatın bizzat kendisi şeklinde ifade eden anlayışları reddederek Tanrı nın, teizmin anladığı anlamda bir varlık olmadığını iddia etmektedir. Ona göre Tanrı, bütün var olanların temelidir. Varlığın temeli olarak Tanrı, temeli olduğu şeyi sonsuzca aşar. Tanrı, Varlık olarak varlık ya da varlığın temeli ve gücü olarak adlandırılır. Öte yandan Tillich, Tanrı yı Varlığın-Kendisi ve varlığın sebebi olarak tasvir etmeye çalışır. Ona göre Tanrı, bütün varlığın kaynağı olan Varlığın-Kendisi dir. Varlığın-Kendisi zaman, mekân, nedensellik, cevher kategorileri, süje-obje, özvaroluş ikiliği ve özgürlük-kader, dinamik-form, bireysellik-iştirak kutupluluğu içinde olan ontolojik yapının ötesinde olduğu için, geleneksel teizmin Tanrı sı Varlığın- Kendisi nin bir sembolüdür. Bu sebeple, Varlığın-Kendisi olduğunu söylemek dışında, Tanrı yı literal anlamda tasvir etmek mümkün değildir. Çünkü Aşkın Olan la ilişkimizi anlatırken kullandığımız literal bir yaklaşım, çoğu kere insan biçimci tasvirlerle sonuçlanmaktadır. Bu durumda, belli ölçüde sembolik bir dil kullanmak kaçınılmaz olmaktadır. Ancak, Tanrı ile olan ilişkimizin tek anlatımı, Tillich in dediği gibi, yalnızca semboller değildir. Tillich in sembolik anlatımı, inanç önermelerinin anlatımında tek alternatif olarak görmesi, diğer anlatım biçimlerinin imkânını dışlayan indirgemeci bir tutumdur. 76 Tillich, Biblical Religion and the Search for Ultimate Reality, The University of Chicago Press, Chicago, 1955, s.73 ten nakleden Tokat, Dinde Sembolizm, s Korelasyonun bilimsel dildeki anlamı, iki bağımsız unsurun karşılıklı dayanışması dır (Tillich, Systematic Theology, II, 13). Terim teolojide üç anlamda kullanılmaktadır: 1) Dinî sembollerle, onların gönderme yaptığı şey arasında bir ilişki. 2) İnsanî olana gönderme yapan kavramlarla İlâhî olana gönderme yapan kavramlar arasında mantıksal bir ilişki. 3) İnsanın nihaî ilgisiyle onu nihaî olarak ilgilendiren şey arasında bir ilişki (Tillich, Systematic Theology, I, 60-61).