Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum)

Transkript

1 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum) ﺓ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺪﺍرﺱ ﺍﻟ ﺪﻳﻨﻴﺔ ﺓ ﻗﻠﻴﺪ ﻱ ﺍﻟﺖ ﺍإﻟﺴﺎﻟﻤﻲ ﺍﻟﻤﺆﺗﻤﺮ ﺍﻟﺪوﻟﻲ ﻟﻠﻌﻠﻮﻡ ﺓ ﺍﻟﻤﻌﺎﺻﺮﺓ ﺍﺕ ﺍﻟ ﺪﻳﻨ ﻲ وﺍﻟﻜﻠ ﻲ Islamic Sciences at the Crossroad of Madrasah and Theology (International Symposium) 29 Haziran - 1 Temmuz June 1 July Cilt Editör Yrd. Doç. Dr. İsmail NARİN Bingöl Üniversitesi Yayınları 2013

2 Medreseler İle İlahiyat Fakültelerinde Fıkıh İlminin Eğitim ve Öğretimi Emran ÇELİK 1 1. Fıkhın Tanımı ve Önemi Din, insan hayatının en önemli değeridir. İnsan doğuşundan ölümüne kadar bütün hayatı din içerisinde değerlendirilir. Belli bir takım ilâhî kâide ve kurallardan meydana gelen bir sistem olarak da tanımlayabileceğimiz din, mensuplarını bu kâide ve kuralları öğrenmek ve hayatlarına tatbik etmekle mükellef tutmuştur. Son hak din olan İslâm ın öğrenilmesi gereken temel bilimleri başlıca şunlardır: Tefsir, Hadis, Fıkıh, Akaid ve Siyer. Tefsir ilmi doğrudan yüce Allah ın Cebrail vasıtası ile Hz Peygamber e (s.a.s.) vahiy olarak indirdiği kelam-ı ezeliyi konu alırken; Hadis ilmi Hz. Peygamber in fiil, söz ve uygulamalarını konu alan bir ilim dalıdır. Bu itibarla Kur an, vahy-i metluv olarak İslâm dininin birinci derecede temel kaynağını teşkil ederken, Hz. Peygamber in sünneti de vahy-i gayri metluv olarak ikinci derecede temel kaynak olarak kabul edilmiştir. Kur an (Tefsir) ve Sünnet (Hadis), İslâm dinin temel iki kaynağını teşkil etmesi bakımından son derece önem arz etmektedir. Fıkıh ilmi ise Kur an ve Sünnet çerçevesinde belirli delillere dayanarak, İslâm dininin pratik hayata ilişkin hükümlerini ortaya koyan ve böylece ferdin dinî hak ve yükümlülüklerini bilmesini sağlayan bir ilimdir. Fıkıh ilmi, pratik hayata dair kuralları belirlemesi açısından en az Tefsir ve Hadis kadar önem arz etmektedir. Hatta fıkıh ilmi, hem havas hem de avam kesimi ilgilendirmesi açısından tefsir ve hadisten daha çok önem arz ettiği de söylenebilir. 1 Arş. Gör., Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi / DİYARBAKIR [emrancelik84@gmail.com].

3 734 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Lügat manası anlamak, kavramak ve idrak etmek olan fıkhın ıstılahî manası için çeşitli tanımlar yapılmıştır. Ebu Hanife, Kişinin leh ve aleyhindeki şeyleri bilmesidir. diye tarif ederken; İmam Şafiî, Dinin ameli hükümlerini, muayyen delil ve kaynaklarından alarak elde edilen bilgidir. diye tarif etmiştir. 2 Fıkıh, temelde ilahî vahye dayanmakla birlikte oluşumunda insanî unsurlara da (içtihat, maslahat, örf ve adetler vb.) yer vermektedir. İbadeti, ameli, ahlakı, iktisâdi ve ictimâi münasebetleri içine alacak kadar geniş bir kapsama sahip bulunan Fıkıh ilmi, tüm İslâm milletini tek çatı altında toplayan, ümmetin birliğinde önemli bir işlevi bulunan müstesna bir müessesedir. Kulun Allah la ilişkisi olan ibadetlerden iktisadi hayata, sosyal adaletten aile hayatına, insanın şahsi ihtiyaçlarından toplum intizamı için gerekli düzenlemelere kadar, kısaca ferdin doğumundan ölüm ve sonrasına kadar her şey fıkha konu olmaktadır. Fıkıh ilminin ortaya koyduğu kuralların hemen hepsi, doğrudan ya da dolaylı olarak insanların canlarının, akıllarının, dinî inançlarının, mallarının ve namuslarının korunmasını amaçladığı gibi insan hakları, hürriyet, eşitlik, adalet gibi hukukun değişmeyen genel ilkelerini, kuram ve uygulama bazında ön plana çıkarmaya çalışır. İşte hayatın her alanıyla alakadar olan fıkhın, günümüzde eğitim ve öğretiminin nasıl ve nerede yapıldığını ortaya koymaya çalışacağız. 2. Yüksek Dinî Eğitim Kurumları: Medreseler ve İlahiyat Fakülteleri Tefsir, Hadis, Fıkıh, gibi tüm temel İslâm bilimleri İslâm ın doğuşundan günümüze kadar eğitim ve öğretim metoduyla, nesilden nesile aktarılarak gelmiştir. Bu bilimlerin eğitim ve öğretimi, İslâm tarihi boyunca camiler, medreseler ve ilim meclisleri gibi çeşitli mekânlarda yapılmıştır. Bugün ise ülkemizde söz konusu bilimleri üst seviyede öğreten kurumlar, Medreseler ile İlahiyat Fakülteleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Yüksek dini eğitimin verildiği bu kurumlar, toplumun din ve inanç konusundaki ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla öğrenci yetiştirip mezun etmektedir. Bu iki kurumdan biri olan medreseler, yüzyıllar boyunca İslâm âleminde yegâne eğitim kurumu olarak var olagelmiştir. Selçuklular döneminde sistemli bir eğitim kurumu haline gelen medrese, Osmanlı devletinin fiilen sona ermesine kadar da yüksek eğitim veren en önemli kurum olarak devam etmiştir. Medreseler Osmanlı devletinin sona ermesinden sonra, onun yerine kurulan devletin yetkilileri tarafından resmi olarak kapatılmıştır. Artık yasa dışı kabul edilen medrese, ülkemizin batı 2 Hayreddin Karaman, İslam Hukuk Tarihi, s. 24 (Tehanevi, Keşşâfu ıstılahâti l-fünûn dan naklen)

4 Emran ÇELİK 735 bölgelerinde tamamen varlığını kaybetse de doğu bölgelerinde özellikle de Güneydoğu Anadolu bölgesinde zor şartlar altında varlığını sürdürmüştür. Devlet desteğinden mahrum kalan hatta onun hedefinde olan medrese, bu bölgelerde kutsal bildiği ilimin eğitim ve öğretimini devam ettirmek için her türlü zorluğa katlanarak yoluna devam etmiştir. Çeşitli baskılara maruz kalan medreseler, her geçen gün gerileyerek güç kaybetmiş ve doksanlı yılların sonuna doğru iyice zayıflamıştır. Ancak baskıların kalktığı şu son yıllarda medreselerde yeniden bir canlılık kendini göstermeye başlamış ve medreselerin sayısında her geçen yıl bir artış gözlenmeye başlanmıştır. Medreseler günümüzde bir kısmı Diyanet İşleri Başkanlığı na bağlı Kur an Kursu olarak yarı resmi bir hüviyet kazanmış bulunmakta, diğer bir kısmı da gayri resmi olarak eğitim faaliyetlerine devam etmektedir. Kur an Kursu olarak resmiyet kazanan medreseler, medrese gibi faaliyet gösterip çeşitli İslâm bilimlerini okutuyorsa da devlet tarafından bu şekliyle henüz tanınmamıştır. Çünkü medreselerde elde edilen bilgi ve birikimin, mezun olurken de alınan icazetin, resmi din görevlileri alımında henüz bir geçerliliği bulunmamaktadır. 3 Medrese kurumunu ele alırken daha çok kastettiğimiz ülkemizin doğu bölgelerinde halen faaliyette olan gayrı resmi medreselerdir. Ülkemizde yüksek din eğitimi veren diğer kurum ise İlahiyat fakülteleridir. Şu an devletin idaresi ve denetiminde resmi olarak dinî eğitim veren tek kurumdur. İlahiyat fakülteleri modern yüksek eğitim kurumları olan Üniversitelerin bünyesinde eğitim vermektedir. Bu gün itibarıyla devlet üniversitelerinin yaklaşık olarak yarısından fazlasında İlahiyat fakülteleri bulunmaktadır. İlahiyat fakülteleri İmam-hatip okullarından sonraki bir üst öğretim kurumu olarak yüksek din eğitimi verirken Medrese, dini eğitimi baştan sona kademesiz olarak vermektedir. Medrese bu şekliyle ilk, orta ve yüksek öğretimi kapsayan hatta asistanlık derecesini bile ihtiva eden dini bir kurumdur. İlahiyat fakülteleri Medreseye kıyasla çok yeni sayılmaktadır yılında İstanbul Darü l-fünunu na bağlı açılan İlahiyat Fakültesi 9 yıl devam edebilmiştir. Çünkü Darü l-fünun lağvedildikten sonra yerine kurulan İstanbul Üniversitesi nde, İlahiyat Fakültesine yer verilmemiştir. Bu tarihten itibaren Ankara Üniversitesi bünyesinde 1949 yılında İlahiyat Fakültesinin açılmasına kadar Din eğitimi resmi olarak kesintiye uğramıştır. 21 Kasım 1949 yılında resmen açılan Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi bu günkü İlahiyat fakültelerinin temeli ve başlangıcı oldu. 3 Diyanet İşleri Başkanlığı nın 2012 yılında sözleşmeli personel olarak aldığı ve kamuoyunda Mele ya da Molla alımı diye bilinen 1000 kişilik kontenjanı bundan istisna edebiliriz. Zira bu tek bir defaya mahsus olarak yapılmıştır.

5 736 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Medrese ile İlahiyat Fakültelerinin geçmişinden kısaca bahsettikten sonra, bu iki kurumda Temel İslam Bilimlerinin en önemli dallarından biri olan ve yukarıda önemine kısaca değindiğimiz Fıkıh ilminin eğitim ve öğretimine geçelim. 3. Medreselerde Fıkıh Eğitimi ve Öğretimi Medreselerde üzerinde en çok durulan ilimlerden birisi şüphesiz Fıkıh ilmidir. Osmanlı dönemi öncesinden Fatih dönemine kadar medreselerde, fıkıh ilminin öğretildiği kesin olmakla beraber medreselerde okutulan ders müfredatı hakkında kesin bir bilgi elimize ulaşmamıştır. Fakat Fatih ve sonrasındaki Osmanlı döneminde bütün medreselerde Fıkıh ve Fıkıh usulü dersleri okutuluyordu. 4 1 Ekim 1914 yılında yayınlanan Islah-ı Medâris Nizâmnâmesi ile bütün medreseler Darü l-hilafetü l-aliye Medresesi adı altında birleştirildi. Medreseler, her birinin öğretim süresi dört yıl olan Tâli Kısm-ı Evvel, Tâli Kısm-ı Sâni ve Kısm-ı Âli olarak üç kısma ayrılmıştı. Nizamnamenin medreseler için öngördüğü ders programında, Tâli Kısm-ı Evvel in III. ve IV. yılında Fıkıh derslerine yer veriliyordu. Tâli Kısm-ı Sâni nin ilk iki yılında Fıkıh dersi son iki yılında da hem Fıkıh hem de Usul-i Fıkıh dersleri konulmuştu. Kısm-ı Âli nin ise her dört yılında da hem Fıkıh hem de Usul-i Fıkıh dersleri yer almaktaydı. 5 Osmanlı döneminde resmi hüviyete sahip olan tüm medreselerde ağırlıklı olarak Hanefi fıkhı öğretiliyordu. Bunun en büyük nedeni, Osmanlı yönetiminin ve onun merkezine yakın bölgelerde bulunan halkın büyük çoğunluğunun Hanefi mezhebine mensup olmasıdır. Osmanlı medreselerinde okutulan Fıkıh ve Fıkıh Usulü derslerinden bazıları şunlardır: Bidâyetü l-mübtedî, Burhaneddin el-merginânî (ö.1197) ve yine bunun üzerine yazdığı el-hidâye şerhi. Ekmel (el-inâye), Bayburtlu Muhammed Ekmeleddin (el-babertî) (ö.1348). Vikâye (Vikâye er-rivâye fî Mesâili l- Hidâye), Ubeydullah b.ibrahim el-mahbubî el-hanefî (ö.1274). ed-dürrü l-muhtâr fî Şerhi Tenvîri l- Ebsâr, Alâüddin el-haskefî (ö.1676). İbn Âbidin (Reddü l-muhtâr ale d-dürri l-muhtâr) Seyyid Muhammed Emin b. Ömer (ö.1836). 4 Mefail Hızlı, Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C:17, Sayı: 1, Sayfa: 37, Yıl: Mustafa Şanal, Osmanlı Devleti nde Medreselerde Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme Ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, Yıl: 2003 s

6 Emran ÇELİK 737 Fıkıh Usülü ve Feraizle ilgili okutulan kitaplardan bazıları da şunlardır: Takvîmü l-edille, Ebû Zeyd ed-debûsî (ö.1038). Usûl-ü Pezdevî, el-pezdevî (ö.1089). Tavzih ve Tenkih, Sadrüşşerîa (ö.1274). Menâr (Menârü l-envâr), Ebu l-berekât Hafizüddin en- Nesefî (ö.1310). Mir ât, Molla Hüsrev (ö.1480). Cem u l-cevâmî, Takiyüddin es-subkî (ö.1355). Ferâizü s-secâvendî (Ferâiz-i Sirâciye/es-Sirâciye fî l-ferâiz), Sirâcüddin Muhammed b. Mahmud es-secâvendî (ö.1200). Şerh-i Feraiz (Şerhu s-sirâciyye), Seyyid Şerif el-cürcanî (ö.1413). Osmanlı medreselerinde Fıkıh ve Fıkıh Usulünün iyi derecede öğretildiği tarihi kaynaklarda mevcuttur. Fakat asıl meselemiz olan bu günkü medreselerde durum biraz farklıdır. Bu günkü medreselerden kastımız büyük çoğunluğu şark medreseleri olan ve az bir kısmı batı bölgelerinde bulunan medreselerdir. Bu medreselerin en yoğunlukta olduğu iller Siirt, Batman, Diyarbakır, Mardin, Şırnak Van ve Şanlıurfa dır. Bu medreselerde fıkıh eğitim ve öğretiminin Osmanlı dönemine kıyasla daha az olduğu muhakkaktır. Bu günkü medreseler, Alet ilimlerine (Sarf, Nahiv, Belağat, Beyan, Bedi, Mantık vs.) önem verdikleri kadar Ulum-i Âliye dediğimiz Tefsir, Hadis, Fıkıh, Akaid ve Siyer gibi ilimlere önem vermemişlerdir. Medresede Fıkıh ilimi okutulmakla beraber henüz Sarf ve Nahiv kadar ilgi görmemiştir. Bu gün bu açığın farkında olan medreseler, Fıkıh konusuna her geçen gün biraz daha eğilmesine rağmen henüz olması gereken seviyeye ulaşmamıştır. Medreselerdeki fıkıh ilminin eksikliğini gösteren en bariz husus medrese müfredatında herhangi bir fıkıh kitabının yer almamasıdır. Medreselerdeki şu an mevcut müfredat tamamen Sarf, Nahiv, Mantık, İstiare, Belagat, Beyan, Bedi ve Vazı gibi ilimlerden oluşmaktadır. Fıkıh dersi almak, fıkıh kitaplarını mütalaâ 6 edip anlamaya çalışmak talebenin tercihine bırakılmıştır. Talebeler, medresenin ana müfredatını oluşturan sıra kitaplarını tamamlayıp icazet aldıktan sonra medresede kalmaya devam edecekse başta Fıkıh olmak üzere Tefsir, Hadis, Akaid ve Siyer gibi ilimlere 6 Medreselerde kullanılan bir terimdir. Talebelerin okuyacağı dersi önceden çalışması ve derse hazırlıklı olması demektir. Ders çalışılan odaya da mütalaâ odası denir. Bu odada herkes sessizce çalışmak zorundadır. İsteyen okuduğu dersin dışında başka kitaplara da çalışabilir.

7 738 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER yönelerek onları tahsile çalışır. Fakat icazetten sonra talebeler ekseriyetle fahri ya da resmi görev alarak medreseyi terk etmektedir. Bu da tabii olarak Fıkıh konusunda yeteri malumat elde edilmeden medreseden çıkmalarını netice vermektedir. Medresede fıkıh eğitim ve öğretiminin yeteri düzeyde olmadığını en çok dile getiren yine medrese erbabıdır. Medreseden mezun olan talebeler dini bir görev aldıktan sonra, bu eksikliği daha iyi hissetmektedirler. Zira bunlar hiç beklemedikleri kadar dinî (fıkhî) sorulara muhatap olmakta ve eğer fıkhı iyi öğrenmemişse bu sorulara cevap vermekte zorlanmaktadır. Medresede Fıkıh Usulü öğretimi fıkıhtan da daha çok ihmal edilmiştir. Medresede fıkıh adına duyulan ihtiyacın kahir ekseriyeti füru a dairdir. İleri seviyedeki talebeler füru la ilgili kaynaklara ilgi duydukları kadar usule ilgi duymamışlardır. Usulün yeteri kadar ilgi görememesinin altında yatan sebep, bazı medrese hocalarının zaman zaman dile getirdikleri şu kanâat yatmaktadır: Klasik kaynaklar fıkıhla ilgili her şeyi ayan beyan ortaya koyduğu, günümüzde ortaya çıkan çağdaş meseleler için dahi eski kaynaklarda yeteri malumat olduğu ve bu meselelere çözüm bulunabildiği görüşüdür. Usul öğrenimi konusunda çok tutucu davranan bazı medrese hocalarının usul öğrenmeyi bir nevi müçtehitliğe soyunmak olarak algıladığı da vakidir. Medrese camiası ekseriyet itibarı ile günümüzdeki fıkhi meselelere hep klasik fıkıh mecmualarında çözüm ararken, diğer taraftan günümüzde ictihad yapmaya ehil kimsenin bulunmadığı kanaatindedir. Zira ictihad için usul kitaplarında belirtildiği gibi bir takım şartlar gerekiyor. Bu şartları haiz kimsenin bulunmadığı gerekçesiyle bidat ve dalaletlerin çok yaygın hale geldiği günümüzde, ictihad kapısının kapalı tutulması gerektiğine inanırlar. İşte bu nedenle usul öğrenimine medreselerde yeteri kadar rağbet edilmemiş ve Fıkıh ilmi daha çok klasik mezhep kitaplarını baştan sona okumak suretiyle Füru kısmıyla sınırlı kalmıştır. Usul ilmine olan bu yaklaşım her medrese için geçerli olmadığı gibi her müderris veya her talebe için de geçerli değildir. Medreselerde Fıkıh eğitiminin istenen düzeyde olmadığını belirtmekle beraber, Fıkıh ilminin tamamen ihmal edildiğini ve hiçbir fıkhi eserin okutulmadığını söylemek yanlış olur. Dikkat çekmeye çalıştığımız asıl husus, başta Fıkıh olmak üzere diğer İslâmî ilimlerin alet ilimlerinin gölgesinde kalması ve onlar kadar tahsil edilmemesidir. Bazı medrese hocaları, Fıkıh ve Fıkıh usulü öğrenimine ihtiyaç olduğunu belirtip bu alana eğilirken; bir kısmı da ağırlığını alet ilimlerine verip Fıkıh öğrenimini ikinci planda tutmayı tercih etmişlerdir.

8 Emran ÇELİK 739 Osmanlı zamanında yaygın olan Fıkıh ilminin bu günkü Medreselerde biraz zayıflamasının bir takım nedenleri vardır. Bu günkü medrese yetkilileri durumun farkında olmakla beraber içinde bulundukları şartlar onları bu durumla karşı karşıya getirmiştir. Bu nedenleri şöyle sıralayabiliriz: Medreselerin resmi olarak kapatılması. Tevhid-i Tedrisat kanunuyla eğitimin birleştirilmesi sonucunda kapatılan medreseler, büyük bir buhran geçirdiler. 7 Yüzyıllar boyunca hizmet veren medrese yasak hale getirilerek din dersi veren hocalar ağır cezalarla cezalandırıldılar. Hiç beklemedikleri bu durumla karşı karşıya kalan medrese hocaları, bu elverişsiz şartlarda âlet ilimleriyle yetinmek zorunda kaldılar. Neticede fıkıh ve diğer İslamî ilimler ikinci planda kalmış oldu. Âlet ilimleri (Sarf, Nahiv v.s.) diğer Âli ilimlerin öğrenimi için şart olduğundan önceliğin bunlara verilmesi. Malum dur ki; İslâmiyetin doğuşundan XX. yy. a kadar Fıkıh ilmine dair telif edilen kaynakların hemen hemen tamamı Arapçadır. Arapça iyi derecede öğrenilmeden bu kaynaklara inilemeyeceği ve bunları anlayıp kavrama imkânı olamayacağından hareketle fıkıh ilminin öğrenimi için gerekli olan Sarf ve Nahiv ilimlerinin öğrenimine ağırlık verilmiştir. Bir kısım medrese talebesinin ilmini tamamlamadan medreseden ayrılarak tahsilini yarıda bırakması. Medresede yaklaşık 6-7 yıl kalan talebeler yaşları ilerlediği için Askerlik, evlilik ve iş bulmak gibi çeşitli ihtiyaçlara binaen medreseden ayrılmak zorunda kalabiliyorlar. Bu nedenle Medrese hocaları, onlara medresede kaldıkları süre zarfında Arapçayı iyi seviyede öğretip, Medrese hayatı sonrasında Fıkhî metinlere ulaşabilmelerini sağlamak amacıyla Arapçayı önceleyip Fıkhı, talebenin kendi gayretine bırakmışlardır. Geleneğe bağlılık. İslâm tarihi boyunca Arapça, temel İslâmî ilimlerden sayılarak en az Tefsir, Hadis ve Fıkıh kadar önemli bulunmuştur. İslâm ın iki temel kaynağının Arapça ve ilk muhataplarının Arap olması nedeniyle eskiden beri Arapça ilmine çok ehemmiyet verilmiştir. Nitekim fıkıhta en yetkili konumda olan müctehid için aranan en önemli şartlardan birisi de Arap dili ve belagatini çok iyi seviyede biliyor olmasıdır. Medreselerde müstesna bir yeri olan Arapça, Yüzyıllar boyunca dini eğitim ve öğretimin yegâne dili olmuştur. Neticede Arapça öğretimi bir yandan zaruret olurken diğer yandan Âli ilimlerden öncelenmesi hususunda bir gelenek oluşmuştur. Konumuz açısından mevzubahis olan medreselerdeki hocalar da kendi hocalarından hep bu şekilde öğrenmişler ve Fıkhın Arapçadan sonra geldiği geleneğini devam ettirmişlerdir. 7 Geniş bilgi için bkz. M. Halil Çiçek, Şark Medreselerinin Serencâmı, Beyan Yay., İstanbul, ts.

9 740 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Medreselerdeki Fıkıh eğitiminin yeterli seviyede olmaması aslında ihmalden çok elverişsiz şartların doğurduğu bir sonuçtur. Biz inanıyoruz ki, Medreseler devlet tarafından yasadışı addedilip kapılarına kilit vurulmasaydı ve Medrese hocaları kapalı devre sistemiyle medrese eğitimini kırsal alanlara kaydırıp gizliden ders vermek zorunda kalmasalardı, Arapçada olduğu gibi başta Fıkıh olmak üzere, diğer İslâmî ilimlerin tümünde üstün bir başarı elde ederlerdi. Bütün bunlarla beraber Medresede fıkıh eğitiminin azımsanmayacak derecede olduğu da muhakkaktır. Fıkıhtaki yetersizliğin kahir ekseriyeti talebelere yöneliktir. Medrese hocaları ise çoğunlukla fıkha hâkimdirler. Onlar fıkıh kitaplarını çokça mütalaa ettikleri için yüksek seviyede bir fıkhî bilgiye sahiptirler. Nitekim medreselerin toplum üzerindeki etkisinin temel sebeplerinden birisi de halkın birçok fıkhî meselede medrese hocalarına başvurması ve tatminkâr cevaplar almasıdır. Doğu medreselerinin hukuki davalarda bir mahkeme işlevi görmesi, verdikleri kararların her iki taraftan da kabul görmesi Medrese hocalarının fıkıh ilmine derin vukufiyetlerini göstermektedir. Medreseler toplumun fıkhî problemlerini çözmesi itibarıyla huzur ve barışın tesisinde çok önemli payı vardır. Medreselerde Fıkıh ilminin öğrenimine ilişkin önemli hususlardan birisi, Fıkhî metinlere inebilmek, onları anlayıp kavrayabilmek için gerekli olan Arapçanın ileri seviyede öğretilmesidir. Talebeler Arapçayı öğrenerek fıkhın bir nevi altyapısını elde etmektedir. Artık o medreseden ayrılsa bile herhangi bir fıkhi meseleyle karşılaştığında kaynaklara müracaat ederek meseleyi çözebilir. Medreseden mezun olan birçok talebe mezuniyet esnasında çok fazla fıkhî bilgiye sahip değilken, ileriki yıllarda bu altyapı sayesinde fıkhî bilgisini çok üst seviyelere çıkarabilmektedir. Zira o, fıkıh kaynaklarını anlamak için kilit konumunda olan Arapçaya tam anlamıyla hâkim bulunmaktadır. Fıkhî kültür mirasımız tamamen Arapça kaynaklardan oluştuğu için bu mirasın kapısını açacak anahtara (Arapça) çok ihtiyaç vardır. Bu anahtarı elde eden medrese mezunları için Fıkıh kaynaklarını mütalaâ edip bilgi sahibi olmak artık çok zor gelmemektedir. Hemen her medresede şu veya bu şekilde fıkıh eğitimi yapılmaktadır. Fıkıh dersi alma çoğunlukla talebenin tercihine bırakılmıştır. Yakın zamanlara kadar medreselerde herkes Alet ilimlerden oluşan sıra kitaplarını okuma mecburiyetinde bulunurken Fıkıh dersi almak gibi bir zorunluluk yoktu. Talebe, sıra kitaplarını tamamlayıp hiç fıkıh dersi almamış olsa bile icazet alabiliyordu. Ancak bu, talebelerin fıkıhtan çok uzak durdukları anlamına gelmiyor. Her talebe istediği müderriste seviyesine göre bir fıkıh kitabını okuyabiliyordu. Genellikle zeki ve başarılı talebeler okudukları sıra kitaplarına paralel olarak başta fıkıh olmak üzere hadis, akaid, siyer gibi dallarda küçük çaplı kitaplardan ders alıyorlardı. Müderrisler âlet

10 Emran ÇELİK 741 ilimleri derslerini talebeye bire bir verdikleri için vakitleri pek kalmıyordu. Çünkü bir müderris günde 8 ila 15 ders veriyor. Her bir ders dakikadan hesaplandığında yaklaşık olarak 8-10 saat ediyor. Bu sebeple hocalar fıkıh dersi almak isteyen talebeleri dörder, altışar, yedişer, sekizer gibi gruplar halinde toplayarak ders vermekte ve bu şekilde zamandan tasarruf etmektedir. Ders esnasında talebe konuyla ilgili istediği soruyu hocaya sorabiliyor. Zaman ne kadar uzarsa uzasın bir ders ya da konu anlaşılmadan kesinlikle başka bir konuya geçilmiyordu. Tillo gibi bazı medreselerde talebeler icazet aldıktan sonra bir iki yıl daha medresede kalarak kendilerini tamamen fıkıh tefsir hadis gibi âli ilimlerin tahsiline vermektedir. Medreselerle ilgili cumhuriyetten bu yana kesintisiz devam eden yasak ve baskının son birkaç yılda kesilmesi sonucunda medrese hocaları medreseyi revize ederek eksikler üzerinde düşünmeye başladılar. Bu meyanda en çok hissedilen Kur an-ı Kerim tecvidi, Alet ilimlerinin eğitiminin hızlandırılması, fıkıh, fıkıh usulü, tefsir, hadis gibi ilimlerin okutulmasına biraz ağırlık verilmesi gibi hususlar üzerinde çok durulmuştur. Nitekim doğu medreseleri son yıllarda tecvit konusunda çok mesafe kat etmişlerdir. Bu da gösteriyor ki, edep ve terbiyenin, saygı ve sevginin, ceht ve gayretin yuvası olan medreselerde, herhangi bir vesayet, baskı ve kapatılma korkusu olmazsa, başta Fıkıh olmak üzere bütün İslâmi ilimlerde önemli bir sıçrama meydana gelebilir. 26 Mayıs 2012 tarihinde Medrese ehli tarafından kurulan İlim Eğitim Kültür ve Dayanışma Vakfı (İLEKDAV) tarafından Diyarbakır da gerçekleştirilen ve çok sayıda medrese hocasının katıldığı toplantıda, Medrese hocalarından müteşekkil bir heyetin hazırladığı bir kitapçık katılımcılara dağıtıldı. Bu kitapçıkta medreselerin revize edilerek bir dizi değişikliğin yapılması öngörülüyordu. Bunlardan en önemlisi medrese eğitim müfredatının gözden geçirilerek Fıkıh, Fıkıh Usulü, Tefsir ve Hadis gibi ilimlerle zenginleştirilmesiydi. Katılımcıların büyük çoğunluğu tarafından kabul gören bu programa göre medrese eğitimi, her biri yaklaşık bir yıl sürecek olan altı safhadan oluşuyor. Birinci safhadan itibaren Fıkıhla ilgili küçük hacimli öz bir metnin okunmasından başlanarak her safhada fıkıh ve fıkıh usulü derslerinin zorunlu olarak verilmesi öngörülüyor. Bu medreselerin ileriye dönük etkin çalışmalar yapacağının bir göstergesidir. Medreseler ekseriyetle doğu bölgelerinde yer almaktadır. Doğu halkının da büyük çoğunluğu Şafii mezhebine mensuptur. Medreselerdeki talebe çoğunluğu da Şafiî mezhebine mensuptur. Bu nedenle fıkıh eğitiminde Şafii fıkhı daha ağırlıktadır. Ancak Tillo medresesi, Erciş medresesi, Konya felah medresesi gibi büyük medreselerde Hanefi mezhebine mensup talebelerin sayısı da az değildir. Talebeler hangi mezhebin fıkhını öğrenmek istese o mezhebin kaynaklarından ders alabilir.

11 742 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Talebeler çoğunlukla mensubu oldukları mezhebin fıkhını tahsil eder. Fakat bununla beraber diğer mezheplerin fıkhından haberdar olmak için o mezhebin fıkhını okuyan talebelerin dersine dinleyici olarak katılır ve dersten istifade eder Medresede Okutulan Fıkıh Kaynakları Medreselerde usul ve füru olmak üzere çeşitli fıkıh kitapları okutulmaktadır. Fakat füru a daha çok ehemmiyet gösterilmiştir. Bununla beraber usul dersleri de okutulmaktadır. Talebelerin ekseriyeti Şafiî mezhebinden olduğundan bu mezhebin kaynakları daha ziyade okutulmaktadır. Hanefi mezhebinin yoğun olduğu batılı bölgelerden gelen talebeler ise Hanefi fıkhını okumaktadırlar. 5. Medreselerde Ders Olarak En Çok Okutulan Şafiî Fıkıh Kitapları Gayetü l-ihtisar: Müellifi Kadi Ebi şüca Ahmed bin Hüseyin bin Ahmed el-isfahani dir (v.593 h.). kitabın bir diğer adı da et-takrib fi l-ıkıh tır. Adından da anlaşıldığı üzere son derece muhtasar bir kitaptır. Fakat muhtasar olmakla beraber Fıkhın belli başlı konularını özlü bir şekilde ele alır. Üzerinde şerh ve hâşiyeler yazılmıştır. Medreselerde fıkıh öğrenimine genellikle bu kitapla başlanır. Bazı medrese talebeleri tarafından ezberlenmektedir. Kimi talebeler de sadece ibadetler kısmını ezberlemektedir. Fethu Karibi l-mucib fi şerh-i Elfazi t-takrib: Müellifi Şemsüddin Ebu Abdullah Muhammed bin Kasım el-ğazzî dir. Yukarıda geçen Gayetü l-ihtisar ın şerhidir. Bu da ders olarak okutulmaktadır. Ders okunurken daha geniş bilgiye ihtiyaç duyulduğunda bunun üzerine yazılan Hâşiyetü l-beycuri ye müracaat edilmektedir. Beycuri hâşiyesi, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed el-beycuri ye (v.1277/1860) aittir. Metin, şerh ve hâşiye birlikte aynı kitapta yer alarak iki cilt halinde basılmış bulunmaktadır. Umdetu s-salik ve Uddetu n-nasik: Müellifi Şihabuddin Ebi l-abbas Ahmet bin Nakib el-mısrî dir (v.702 h.). Bu kitap da muhtasar olmakla beraber Gayetü l-ihtisar dan daha geniştir. Bunun üzerinde de Muhammed Zührî el-ğamravî ye ait Envaru l-mesalik adında kısa bir şerh vardır. Minhacu t-talibin: Müellifi Muhyiddin Ebu Zekeriya Yahya b. Şeref en-nevevîdir. ( / ) 9 Şark medreselerinde Şafii fıkhı olarak en çok okunan kitaptır. Fıkhın bütün konularını vasat bir şekilde ele almış ve Şafiî fıkhında en çok tutulan kitap olmuştur. Üzerinde çok şerh ve hâşiye yazılmıştır. Bunlardan en meş- 8 Tillo medresesinde bu duruma çokça rastlanır. 9 İbrahim Harranî, Tuhfetu l-ihvani l-medresiyye fi Teracümi ba zi musannifi l-kütübi d-dirasiye, s. 207, y.y, h

12 Emran ÇELİK 743 hur olanlar şunlardır: Hatib eş-şirbini ye ait Muğni l-muhtac ila ma rifeti maâni l-minhac, Nuh bin Ahmed er-ramlî ye ait Nihayetu l- Muhtaç ila Şerhi l-minhac, M. Zühri el-gamravî ye ait es-siracu l-vehhac ve Ebu l-abbas Şihabuddin Ahmet b. Muhammed İbn-i Hacer el-heytemînin (h ) Tuhfetu l-muhtac bi şerhi l-minhac adlı eserleridir. Minhac okunurken bu hâşiyelerden en az iki veya üçüne, hatta mesele anlaşılmıyorsa hepsine de müracaat edilmektedir. Talebeler özellikle dersten önce bu şerh ve hâşiyeleri mütalaa ederek derse hazırlanmaktadır. Minhac ın okunması yaklaşık 8 ila 11 ay kadar sürmektedir. Fethu l-muîn bi-şerhi Kurreti l-âyn: Müellifi Zeynuddin bin Şeyh Abdulaziz bin Zeynuddin bin şeyh Ali bin Şeyh Ahmet el-mibarî el-fennanî dir. Bu şerh üzerine Seyyidi l-bekrî diye meşhur olan Ebu Bekir bin Muhammed ed-dimyatî nin Hâşiyetu İanetu t-talibin ala Halli elfazi Fathi l-muin isminde bir şerhi vardır. Medreselerde Fethu l-muin şerhi ders olarak okunur. İanetu t-talibin hâşiyesi de mütalaa edilir ve ders esnasında ihtiyaç duyulduğu durumda müracaat edilir. Medreselerde herhangi bir fıkıh kitabı okunurken sadece o kitaba bağlı kalınmaz. Bazen bir meselenin çözümü için yukarıdaki kaynakların tümüne hatta gerekirse İmam Nevevi nin el-mecmû gibi çok hacimli eserlere müracaat edilerek mesele çözüme kavuşturulur. Bu araştırma ve tetkikten talebeler büyük bir zevk alır. Özellikle hocaların yönelttikleri bazı fıkhi meselelerin çözümü için talebeler adeta birbirleriyle yarışırlar. Çözümünü bulan talebe de kaynağı hocaya göstererek ondan çok iltifat ve taltifler alır. 6. Medreselerde En Çok Okunan Hanefi Fıkıh Kitapları Kitâbü l-kudûrî: Ebu Hasen Ahmed bin Muhammed el-kudûrî el-bağdadî (428/1037). Muhtasar bir kitaptır. Hanefi mezhebinin en meşhur ve muteber eserlerdendir. Üzerinde çok sayıda şerhler yazılmıştır. Medreselerde bazı Hanefi talebeler bu kitabı ezberlerler. Merâki l-felâh Şerhu Nûru l-îzah: Müellifi Hasan bin Ammar bin Ali eş-şürünbülâlî dir (v. 1069/1659). Muhtasar bir kitaptır. Sadece ibadetler konusunu ele alır. el-lübab fi Şerhi l-kitap: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid el-meydânî (1298/1881) Kudurî nin şerhi olarak bilinir. Mülteka'l-Ebhur: Müellifi İbrahim bin Muhammed bin İbrahim el-halebî dir (v. 956/1549). Eserde Kuduri, Muhtar, Kenz ve Vikaye kitaplarındaki meseleler kolay bir üslupla ele alınır. Mecma ve Hidaye den de bazı ilaveler yapılır. İmamlar arasındaki ihtilaflara değinir. Bu kitap üzerine Şeyhizâde Damad (v. 1078/1667) ın, Mecmau l-enhur adlı bir şerhi vardır.

13 744 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER el-ihtiyâr li Ta'lîli'l-Muhtâr: Abdullah bin Mahmud bin Mevdud el-mevsılî (v. 683/1284). el-ihtiyar, Muhtar ın şerhidir. Her ikisi de aynı müellife aittir. Ders olarak muhtasar olan muhtar okunuyor. Fakat ihtiyaç duyulduğunda İhtiyar a da bakılıyor. Talebeler dersten önce İhtiyar ı mutlaka mütalaâ ederler. Müellif görüşleri belirtirken hangi imama ait olduğunu rumuzlarla göstermiştir. Reddu l-muhtâr ale d-durri l-muhtâr Şerhu Tenvîri l-ebsâr: Müellifi Muhammed Emin bin Ömer bin Abdilaziz Abidin ed-dımeşki dir ( ). Reddu l-muhtâr, Durrü l-muhtâr ın hâşiyesi, Durrü l-muhtâr da Tenvîri l-ebsâr ın şerhidir. Eser Hâşiyetü İbn Abidin diye meşhur olmuştur. Sadece muteber görüşlere yer verilen en kapsamlı hâşiyedir. Kendinden önceki tüm kitapların sahih muhtevasını cem etmiştir. Medreselerde ders olarak okutulmuyor fakat mütalaâ edilip meselelerin detayı için çok müracaat ediliyor. 5. Medreselerde Okunan Fıkıh Usulü Kitapları el-varakat fi Usuli l-fıkıh: Müellifi Abdülmelik bin Abdullah el-cüveyni dir (v. 478). Oldukça kısa bir metin olan varakât, 20 küsur sayfadan oluşur, fıkıh usulünün temel kavramlarını ele alır. Tillo gibi bazı medreselerde sıra kitaplarından sayılarak icazetten önce okunması zaruridir. Dersten önce Celaluddin el-mahalli ile Dimyati nin şerhleri de beraberinde mütalaâ edilir. Cemu'l-Cevâmi fi Usûli'l-Fıkh: Müellifi Sübkî Taceddin Abdülvehhab bin Ali es-sübkî dir (v. 771). Medreselerde en çok okunan usul kitabıdır. Fakat ibaresi çok rekik ve ağır olduğu için bazı talebeler okumuyor. Bazı Medrese hocaları da dersten önce mütalaa etmedikleri zaman dersini vermekte zorluk çekiyorlar. Okunması Yaklaşık 9-10 ay kadar sürmektedir. el- Veciz fi Usuli l-fıkıh: Müellifi Abdulkerim Zeydan dır. Yine aynı isimde Suriyeli âlim Vehbe Zühyalî nin de bir üsul kitabı var bazı medreselerde okunmaktadır. 7. İlahiyat Fakültelerinde Fıkıh Eğitim ve Öğretimi Yüksek din eğitiminin resmi olarak yapıldığı İlahiyat fakültelerinde fıkıh eğitiminin medreseye kıyasla daha da yetersiz olduğu görülmektedir. Esasen İlahiyat fakültelerinin eğitim müfredatı çok zengindir. Temel İslam Bilimlerinden Felsefe ve Din Bilimlerine, İslâm Tarihi ve Sanatlarından Türk Dili ve İnkılâp Tarihine kadar birçok ders okutulmaktadır. Ancak medrese mezunları ile ilahiyat mezunları arasında toplumsal algı bakımından çok fark vardır. Medreselerin yoğunlukta olduğu Doğu bölgelerinde halkın büyük bir kesimi yeni atanan din görevlilerinin medrese mezunu olup olmadığına çok dikkat etmektedir. Medrese eğitimi almayan imam-hatip lisesi ya da İlahiyat mezunları genel itibariyle fıkıh konusunda yetersiz olduklarından halk nezdinde yeteri kadar ilgi görmüyorlar. Özellikle cenaze,

14 Emran ÇELİK 745 nikâh, taziye ve kandiller gibi durumlar başta olmak üzere, birçok fıkhî konuda halkın beklentilerini karşılayamayan din görevlileri çok tenkit edilmektedir. Doğu bölgelerinde talebeler medreselerde fıkıh öğrenirken öncelikli olarak sık sık karşılaştığı konulara ağırlık verirken, ilahiyat mezunları bu hassasiyeti yeterli derecede gösterememektedir. İlahiyat mezunları fıkhın genelinde yetersiz oldukları gibi ibadetler konusunda hatta bilinmesi en elzem olan namaz ve oruçla ilgili mevzularda dahi bildikleri çok sınırlıdır. İlahiyat fakültelerinde fıkıh eğitiminin pek iç açıcı olmamasının pek çok nedeni vardır. Medrese mezunu bir ilahiyatçı olarak her iki kurum hakkındaki bilgilerimiz çerçevesinde gözlem ve müşahedelerimize dayanmakla birlikte, her iki kurumdan bizden daha tecrübeli hocalar ve medrese mezunu ile İlahiyat mezunu arkadaşlarımızla yaptığımız görüşmeler sonucunda İlahiyat fakültelerindeki Fıkıh eğitimi ile ilgili vardığımız kanaatleri şu şekilde sıralamak mümkündür. İlahiyat Fakültelerinin ders müfredatında fıkıh derslerinin yeterli sayıda olmaması fıkıh eğitimini olumsuz kılan en önemli etkenlerden biridir. Madem İlahiyat fakülteleri topluma din hizmeti sunacak elemanlar yetiştirmektedir. O halde öncelikli olarak öğrenmesi gereken konular toplumun dini alanda en çok ihtiyaç duyduğu konular olmalıdır. İlahiyat öğrencisinin din hizmetinde en çok ihtiyaç duyacağı alanlar Fıkıh, Tefsir ve Hadis olmasına rağmen genel olarak en düşük notu bu derslerden almaktadır. İlahiyat fakültelerinin mevcut eğitim müfredatında fıkıh derslerinin oranı hemen her üniversitede aşağı yukarı şöyledir: üçüncü yılın her iki döneminde haftada ikişer saat fıkıh usulü; dördüncü yılın da her iki döneminde ikişer saat Fıkıh dersi okutulmaktadır. Ayrıca seçmeli derslerden Günümüz fıkıh problemleri ile İslâm hukuku metinleri adında fıkıhla ilgili iki ders bulunmaktadır. İlahiyatın bir diğer bölümü olan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) bölümünde durum daha da kötüdür. DKAB müfredatında hiçbir zorunlu fıkıh dersi bulunmamaktadır. Birinci yılda haftalık üç saat olan Temel Dini Bilgiler dersinde bir kısım fıkhî bilgiler verilse de çok azdır. İkinci ve üçüncü yıllarda Fıkıh dersi Kelamla beraber haftalık iki saat seçmeli ders olarak yer almaktadır. Hâlbuki Fıkıh, Tefsir, Hadis ve Kelam gibi seçmeli derslerin dışında bunlar kadar ehemmiyeti bulunmayan birçok ders zorunlu olarak okutulmaktadır. Yani İlahiyat ve DKAB müfredatlarında en büyük problem derslerin önem sırasına göre belirlenmemesi ve yeni ihdas edilen derslerin çok önemli olan temel İslâm bilimlerinin yerine ikame edilmesidir. Bu tablodan anlaşılan İlahiyat öğrencileri üniversitede aldığı dersler dışında kendi gayretiyle Fıkıh çalışıp bilgilerini geliştirmezse fıkıh konusunda kendisinden bekleneni veremeyecektir. Aslında bu diğer bütün dersler için geçerli olmakla birlikte özellikle Fıkıh,

15 746 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Tefsir Hadis ve Akaid için geçerlidir. Haftalık 20 ile 28 saat arası değişen miktarda verilen derslerin istenen sayıda olmaması tabiîdir. Fakat Temel İslam Bilimleri derslerinden çok Felsefi derslerin müfredatta ağırlık kazanması kanaatimce olumsuz bir durum teşkil etmektedir. Öğrenciler Felsefi derslerden daha çok hoşlandığı için ağırlığını bunlara vermekte fıkıh, hadis gibi önemli dersleri ihmal etmektedir. Felsefi derslerin etkisinde kalan öğrenci ve hocalar kimi zaman Fıkıh, Tefsir ve Hadis gibi dinde nass olarak kabul edilen ve teslimiyeti gerektiren konularda dinin ruhuna aykırı yorumlar getirebiliyor. Artık İslâmi hükümlerden söz edilirken bazı hoca ve ya öğrencilerin bence diye söze başlaması, hakkında nass bulunan hükümleri ve ümmetin icma ettiği konularda farklı görüşler ileri sürmeye yeltenmesi İlahiyat camiası adına bir talihsizlik olarak addedilmektedir. 10 Zannediyorum İlahiyatçıların kamuoyunda Medrese hocaları kadar ilgi görmemelerinin altında yatan temel sebeplerden biri fıkhî ve itikadî konularda gereken hassasiyetin gösterilmemesidir. İlahiyat Fakülteleri Fıkıh eğitimini ilmihallerle ya da tercüme kitaplarla yapmaktadır. Arapça bilgisi kaynaklara inecek seviyede olmadığından tercümelere başvurmak zorunda kalınıyor. Burada Fıkıh eğitimi için önemli bir aşama olan Arapçanın ehemmiyeti üzerinde biraz durmak istiyoruz. İslâm ülkelerinin çoğunda din eğitiminde Arapçanın çok müstesna bir yeri vardır. Zira malum olduğu üzere İslâm dininin temel kaynakları Arapçadır. Bu nedenle İslâm ın yayılmaya başlamasından bu yana, Araplar dışındaki diğer milletler İslâm ı aslına uygun, öz kaynağından alıp doğru bir şekilde anlamak için Tefsir, Hadis ve Fıkıh kadar Arapçaya önem vermişlerdir. Neticede Arapça yüzyıllarca din eğitiminde tüm Müslümanların ortak dili olarak öğrenile gelmiştir. Cumhuriyet döneminde Arap harflerinin tedavülden kaldırılarak yerine Latin harflerinin yerleştirilmesi, ülkemiz Müslümanlarının Arapçadan uzaklaşmasına neden oldu. Medreselerin resmi olarak kapatılmasından sonra tamamen yasak hale gelen Arapça, artık unutulmaya terk edildi. Medreseler yasağa rağmen Arapçaya sahip çıkarken 1949 yılından sonra yeni açılan İlahiyat fakülteleri çoktan Arapçaya yabancı hale gelmişlerdi. Öyle ki, akademisyen alımlarında dil aranırken bu dilin batı dili olması şart koşuldu. Bütün mirası ve faaliyet kaynağı Arapçadan oluşan İlahiyatçılar için dahi Arapça yabancı dil olarak kabul edilmedi. Bu sebeple İlahiyatçılar İslâmî alanda pek de geçerliliği bulunmayan batı dillerini öğrenmek için uğraş verirken İslâm ın bütün kültür mirasını oluşturan Arapça kaynaklardan uzak kaldılar. Batıya özenmekle sonuçlanan bu durumda, artık çoğu İlahiyatçı için Batılı Şarkiyatçıların İslâm dini ve temel bilimleri üzerine yaptıkları çalışmalar ilham kaynağı oldu ve neticede biz Müslüman ilahiyatçılar, 10 Burada hiçbir ilahiyatçının söz söyleme hakkına sahip olmadığı iddiasında değilim. Ehil olan kimseler elbette nasslara ve ümmetin icma ına aykırı olmamak şartıyla yeni görüşler ortaya koyabilir. Bizim asıl eleştirdiğimiz husus ehil olmayan kimselerin dini konularda rastgele hiçbir sağlam delile dayanmadan hüküm bildirmesidir.

16 Emran ÇELİK 747 gayr-i müslim şarkiyatçıların dinimizle ilgili çalışmalarını referans alarak onlara muhtaç hale geldik. Hâlbuki Şarkiyatçılar çok yabancı oldukları İslâm dini ve öğretilerini öğrenmek maksadıyla Arapçaya çok önem vermişler ve iyi derecede öğrenmeyi başarmışlardır. Hatta biz Müslümanların henüz yapamadığı bazı önemli çalışmaları da ortaya koymuşlardır. Onlar İslâm dinini asli kaynaklarından öğrendikleri halde İslâm ı ve onun temel disiplinlerini çarpıtarak yanlış bir imajla dünya kamuoyuna sunmuşlardır. Neticede kendi emelleri doğrultusunda İslâm ı gerçeğinden çok uzak, çarpık bir şekilde kendi ülkelerinin yöneticilerine göstermeyi başarmışlardır. Kanaatimce onların başarısında Arapçayı iyi öğrenmiş olmalarının büyük katkısı vardır. Artık Müslüman İlahiyatçılar da başta Fıkıh, Tefsir ve Hadis olmak üzere temel İslâm bilimlerini asli kaynaklarından öğrenmek için Arapçaya gerekli ehemmiyeti göstermeleri gerekmektedir. İlahiyat öğrencileri öğrenmekten çok sınavları geçmek için çalıştıklarından sınav haftası birçok bilgiyi ezberler. Bu ezberler en fazla iki hafta sonra unutulur gider. İlahiyatta öğretilen fıkhî bilgiler pratik hayatta yeteri kadar uygulanamadığından kalıcı hale gelmiyor. Hâlbuki Fıkhın en önemli özelliği pratik yönünün olmasıdır. Bu ihmal edildiği takdirde fıkıh tam anlamıyla öğrenilemez. Öğrenci derslere tam anlamıyla konsantre olamamaktadır. Bunun çeşitli nedenleri vardır: Karma eğitim, ergenlik çağının hevesâtı, oyun eğlence düşkünlüğü gibi durumlar sadece fıkıh eğitimine değil bütün eğitim ve öğretime zarar veriyor. Üniversite öğrencisinin Üniversiteyi bir ilim yuvasından çok özgürlük ortamı ve canının istediği her şeyi yapabileceği bir mekân olarak görmesi yine eğitimi olumsuz kılan etkenlerden biridir. Öğrencinin derse katılma zorunluluğu bulunmamaktadır. Bu sadece devamsızlık durumu için geçerli değil. Aynı zamanda sınıfta olduğu halde dersi dinlemeyip zihnini başka şeylerle meşgul etmesi şeklinde de oluyor. Öğrencilerin ödevlerini hazırlarken kolaycılığa kaçarak hazır ve dijital metinlerden toplaması hatta kimi zaman hazırladığı ödevi bir iki kere okuma zahmetine bile girmemesi yine öğrenmeyi zorlaştıran başka bir problemdir. Sınıflar kalabalık olduğundan her öğrenci derse katılma ve istediği soruyu sorma imkânına sahip bulunmamaktadır kişilik sınıfta bir iki kişi sorsa dahi üçüncü veya daha fazlasının soru sormasına imkân verilememektedir. Zira İlahiyat fakültelerinde belli bir müfredat vardır ve bunun belirli bir sürede bitirme zorunluluğu bulunmaktadır. Öğrencilerin birbirleriyle ders müzakere edememeleri de dersin anlaşılıp kavranması için olumsuz bir durum teşkil etmektedir. Eğer öğrenciler belirli gruplar halinde bir araya gelip dersle ilgili bilgilerini birbirleriyle paylaşabilselerdi yüksek bir verim elde edilirdi ve bilgiler daha kalıcı hale gelirdi.

17 748 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Derslerde bir fıkıh kitabı baştan sona kadar bitirilememektedir. İlahiyat fakültelerinde kimi zaman belirli konular seçilip ders bunlardan işlenmekte ve o dalda tam bir bütünlük sağlanamamaktadır. Belli bir kitap takip edildiği durumlarda kitabın yarısında dönem ya da sene sonu gelmekte ve geriye kalan konular işlenememektedir. Bu durumda öğrenciler birçok konuyu öğrenmeden hatta bazen ismini bile duymadan o kitaptan ya da konudan iyi not alarak bu konuları bilmiş sayılmaktadır. Fıkıh derslerinin öğrenilmesi adına olumlu sayılabilecek hususlardan biri ders hocasının dersi sıkı tutması devamsızlığa pirim vermemesi, derse ilgisiz kalan ya da hiç çalışmayanlara hak ettikler nottan daha fazlasını vermeyerek dersi ciddiye alması ve disiplinli davranmasıdır. Bu şekilde hareket eden hocaları işin kolayına kaçmak isteyen öğrenciler ilk başta eleştirse dahi sene sonunda en çok istifade ettiği ve onun dersinden verim aldığını itiraf etmektedir. Kaynakça Çiçek, M. Halil, Resmi Olmayan Yüksek Din Eğitimi: Şark Medreseleri, Dem Dergi, Ensar Neşriyat, sayı: 8, Ocak-Nisan 2011, İstanbul , Şark Medreselerinin Serencâmı, Beyan Yay., İstanbul, ts. Harranî, İbrahim, Tuhfetu l-ihvani l-medresiyye fi Teracümi ba zi musannifi l-kütübi d-dirasiye, yy., h Işık, Vahdettin, Medreseden Mektebe Âlimden Aydına, Dem Dergi, Ensar Neşriyat, sayı:8, Ocak-Nisan 2011, İstanbul. Karaman, Hayreddin, İslam Hukuk Tarihi, İz Yay., İstanbul Mefail Hızlı, Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C.17, Sayı 1, Sayfa 37, Şanal, Mustafa, Osmanlı Devleti nde Medreselere Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme Ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14 Yıl: 2003 s Tehavî, Keşşâfu ıstılahâti l-fünûn, Daru l-kutubi l-îlmiyye, Beyrut Zengin, Zeki Salih, Medreseden Dâru l-fünun a Ulûm-i Diniyyeden İlâhiyata, Dem Dergi, Ensar Neşriyat, sayı:8, Ocak-Nisan 2011, İstanbul.