Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum)

Transkript

1 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum) ﺓ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺪﺍرﺱ ﺍﻟ ﺪﻳﻨﻴﺔ ﺓ ﻗﻠﻴﺪ ﻱ ﺍﻟﺖ ﺍإﻟﺴﺎﻟﻤﻲ ﺍﻟﻤﺆﺗﻤﺮ ﺍﻟﺪوﻟﻲ ﻟﻠﻌﻠﻮﻡ ﺓ ﺍﻟﻤﻌﺎﺻﺮﺓ ﺍﺕ ﺍﻟ ﺪﻳﻨ ﻲ وﺍﻟﻜﻠ ﻲ Islamic Sciences at the Crossroad of Madrasah and Theology (International Symposium) 29 Haziran - 1 Temmuz June 1 July Cilt Editör Yrd. Doç. Dr. İsmail NARİN Bingöl Üniversitesi Yayınları 2013

2 Din Eğitimi Alanında Hizmet Veren Müesseselerle, Medreselerin Eğitim-Öğretim Açısıdan Mukayesesi (Muş Örneği) Adem EFE 1 - Ercan ÇELİK 2 Giriş Eğitim, insan olarak doğamızı geliştirmek ve yetkinleştirmek için yaptığımız ve başkaları tarafından bize yapılan her şeyi kapsar. Daha dar bir çerçeve içinde ise eğitim, insanın gelişim sürecini, sistematik bir tarzda aktarılan bilgi aracılığıyla yönlendirme ve etkileme sürecine karşılık gelir. Buna göre eğitim, toplumun sahip olduğu bilgi ve beceri birikimiyle, ahlak sisteminin yeni kuşaklara aktarılması, bu amaçla okul gibi kurumlarda gerçekleştirilen öğretim ve yetiştirme etkinliği olarak tanımlanmaktadır (Cevizci, 1997: 231). Temel bir kurum olarak din, diğer kurumların düzen ve sürekliliğinde olduğu gibi eğitim ile de yakından ilgilenmiştir. Büyük bir ihtimalle ilk formal eğitim, din kurumu tarafından gerçekleştirilmiştir. Esasen dinin ikinci türden işlevlerinden birisi eğitimdir. Yüzyıllar boyu toplumlar din tarafından eğitilip olgunlaştırılmışlardır. Şüphesiz kurumsallaşmış bir eğitimin din üzerindeki etkisi büyüktür. Dinin sistemli bir biçimde öğretilmesi eğitime bağlıdır. Bu etki bazen kendini daha ileri boyutlarda da gösterir, belli eğitim yapılanmaları zaman içinde kendine has bir din anlayışı doğurur. Medrese, bu eğitimsel din anlayışına verilebilecek örneklerdendir (Aydın, 2000: 210). Eğitim-öğretim sistemi, bir toplumun yükselmesi veya alçalmasında en büyük faktör olduğundan (Aydın, 1987: 324) İslam dini ilk dönemlerinden itibaren eğitime 1 Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi / ISPARTA [ademefe45@yahoo.com]. 2 Doktora Öğrencisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [ercanveeren@hotmail. com].

3 46 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER büyük önem vermiştir, Oku (Alak, 96/1) emri ile başlayan Kutsal Kitaba sahip olan İslam da eğitim bir zorunluluk olarak görülmüştür. Hz. Peygamber (sav) bir hadisinde; "İlim tahsili her müslüman için bir görevdir" buyurmuş, bir başka hadisinde ise; "Beşikten mezara kadar ilmi arayınız" tavsiyesinde bulunmuştur (Yazıcı, 1998: 279). Daha Mekke de iken sahabeden Erkam ın evinde Kur an öğretimiyle, eğitim ve öğretim faaliyetlerine başlayan Hz. Muhammed (sav), hicretten iki yıl önce Medine ye bir Kur an öğreticisi göndermiş, 622 de Hicretinde ise ilk iş olarak burada bir mescid tesis etmiş ve bunun bir bölümünü eğitim ve öğretim merkezi (Suffa) haline getirmişti. Medine deki bu eğitim ve öğretim merkezi, bundan sonra tesis edilen cami içi ve dışı eğitim müesseselerine model olmuştur (Baltacı, 1976; 3). Medrese, sözlükte okumak, anlamak, bir metni öğrenmek ve ezberlemek için tekrarlamak anlamına gelen (dirâse) kökünden bir mekan ismi (DİA, c:28, Medrese md) ve talebenin kendisinde ilim öğrendiği yer manasında olup, umumi olarak ilköğretim üstünde eğitim ve öğretim yapılan orta ve yüksek tahsil müesseselerine işaret etmektedir (Baltacı, 1976: 23; Hızlı, 2008: 26). Başlangıç tarihi konusunda bazı tartışmalar varsa da medreselerin 459/1066 ya doğru Büyük Selçuklu veziri Nizamü l-mülk (1018/1092) tarafından kurulduğu ve bir devlet politikası olarak hızlı bir biçimde geliştikleri kabul edilmektedir (Yazıcı, 1998: 109). Bundan dolayı Nizamü l-mülk, medreselerin ilk kurucusu olarak gösterilir (Gül, 1997: XIV). Aslında daha öncede medreselerin varlığı tarihçiler tarafından ortaya konduğuna göre Nizamü l-mülk ü, medreseyi sistemleştirmiş, düzene sokmuş (Aydın, 2000: 322) bir devlet adamı olarak kabul edebiliriz. Böylece medreseler zamanla hemen hemen bütün İslam ülkelerinde kuruldular (Yazıcı, 1998: 283). İslam dünyasında eğitimin dar anlamda kurumsallaşması (okullaşması) bir hayli gecikmeyle onbirinci yüzyılda medreselerle başladı ve ortalama altıyüzyıl başarı gösterdi. 16. Yüzyıldan itibaren toplumsal yapılardaki düşüşe paralel olarak gerileyerek hem şekil, hem muhteva yönünden bozulmaya başladı ve günümüzde (modern kültürün de etkisiyle) kendine has özelliklerini büyük çapta kaybetti (Aydın, 2000: ). 1. Amaç Medreseler, İslami kültürün ortaya çıkardığı ve tarihsel arka planı çok derin olan eğitim kurumlarıdır. Ancak modernleşmeyle birlikte çağın ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz kalışları ve Tevhidi Tedrisat Kanunu ile kesintiye uğramaları medrese geleneğine ağır darbeler indirmiştir. Din eğitimi alanında oluşan boşluğu doldurmak için kurulan müesseseler ise medrese geleneğinden oldukça farklı uy-

4 Adem EFE - Ercan ÇELİK 47 gulamalar ortaya koymaktadır. Günümüzde din eğitimi alanında hizmet veren müesseseler resmî olarak ilâhiyat fakülteleri, imam hatip liseleri, Diyanet İşleri Başkanlığı ihtisas eğitim merkezleri ve Kur an kursları; sivil kanatta ise medreseler olarak devam etmektedir. Kadim bir gelenek olan medrese ile modern dönem din eğitimi hizmeti veren kurumlardan olan Kur an kursları, imam hatip liseleri, ilahiyat fakülteleri ve DİB ihtisas eğitim merkezlerini bir bütün olarak değerlendirmenin tebliğ sınırlarını fazlasıyla aşacağı gerçeğinden hareketle bu çalışmada spesifik olarak DİB ihtisas eğitim merkezleri ile Muş ilinde eğitim-öğretime devam eden medreseler eğitim programları ve içerik açısından değerlendirmeye alınmıştır. 2. Yöntem Çalışmada örneklem olarak Muş ta öne çıkmış olan medreseler ele alınmıştır. Medreseler belirlenirken bazı kriterler göz önünde bulundurulmuştur. Görüşmelerde mülakat ve soru-cevap yöntemi uygulanmış, hocalar ve öğrencilerle ayrı ayrı görüşülmüş, ayrıca medreselerde gözlem yapılmıştır. Böylece ihtisas eğitim merkezleri ile medreseler, okutulan kitaplar, program, yöntem açısından karşılaştırılmış ve bir neticeye ulaşılmaya çalışılmıştır. 3. Dib İhtisas Eğitim Merkezleri Diyanet İşleri Başkanlığı, kurulduğu ilk yıllardan itibaren tekâmül kursları, 1973 yılından itibaren de muhtelif illerde eğitim merkezlerinde hizmet içi ve hizmet öncesi eğitim faaliyetleri yürütmektedir (Akşit, 1997: 28). Din görevlilerinin temel İslâmî bilimlere hâkimiyetinin yeterli olmaması nedeniyle bu alanda hizmet edeceklerin temel dini kaynaklardan kolaylıkla faydalanmalarını, Arapça klâsik metinleri okuyup anlamalarını, fıkıh, tefsir ve hadis alanlarında bilgilerini arttırmalarını sağlamak için DİB bünyesinde ihtisas kursları kurulmuştur (Yıldız, 2007: 56). Şu an Diyanet İşleri Başkanlığı na bağlı 18 eğitim merkezi bulunmakta ve bunlardan altı tanesi İhtisas Eğitim Merkezi olarak faaliyet göstermektedir. Bu bölümde, diğer on iki eğitim merkezini konu dışında bırakıp, ihtisas eğitim merkezlerini değerlendirmeye çalışacağız. İhtisas eğitim merkezlerine katılabilmek için dini yüksek öğrenim görmüş olmak, Diyanet İşleri Başkanlığı nda görevli bulunmak ve bu maksatla açılan yazılı ve sözlü sınavlarda başarılı olmak gerekmektedir. İhtisas eğitim merkezlerine ilâhiyat mezunu kursiyerlerin sınavla alınması, buradaki eğitimin ve mezun olacakların daha kaliteli olacağı beklentisini doğurmaktadır.

5 48 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER İhtisas eğitim merkezlerinin ilk 9 ayında sadece Arap dili grameri ve Kur an-ı Kerim dersleri okutulmaktadır. Arap dilinden Sarf Nahiv dersleri ile Arapçayı pratik konuşmaya yönelik Muhâdese dersleri bulunmaktadır. Ayrıca Belağat yani Beyan, Meâni ve Bedii dersleri okutulur. Kalan 21 aylık ihtisas döneminde de Tefsir, Hadis, Hadis Usulü, Fıkıh, Fıkıh Usulü, Feraiz, Akaid gibi temel İslamî ilimler üzerinde durulur (Akşit, 1997: 30-31). Medreselerde ilk dönemlerde okutulan Emsile, Bina, Maksud, İzzi Eğitim Merkezlerinin hazırlık bölümünde aynen okutulmaktadır. Nahivde İbn Hişam ın Katrü n-neda ile yine aynı müellife ait Kavaidü l-irab adlı eseri okutulmaktadır. Bu kitaplar çalışma evrenimizdeki medreselerde de okutulan kitaplardır. Belağat ilmi de Eğitim Merkezleri ile medreselerde okutulan ortak derslerdendir. Bununla Kur an-ı Kerim deki ayetlerin manalarına vukufiyet amaçlanmaktadır. İhtisas döneminde tefsir dersinden Nesefi, Beydavi, İbn Kesir, Keşşaf, Kurtubi, Saffetü t-tefasir vb. tefsirlerden belli sureler seçilerek okutulmaktadır. Medreselerde ise bu tefsirlerden sadece Celâleyn tefsiri ile Beyzavi tefsirinin okutulduğu, bunun dışında farklı tefsir okunmadığı görülmüştür. Tefsir metinlerini tanıma açısından Eğitim Merkezlerindeki uygulama daha isabetli görülmektedir. Her iki eğitim müessesinde de tefsir usulü konularının tefsir dersi içinde verildiği, müstakil bir ders olarak okutulmadığı anlaşılmaktadır. İhtisas eğitim merkezlerinde hadis dersinde dönem dönem farklı eserler tercih edilmekle beraber (Akşit, 1997: 105) Buhari ve Müslim in Sahihlerinden bölümler okutulmaktadır. Medreselerde ise genellikle et-tac, et-terğib ve t-terhib veya Riyazü s-salih in okutulduğu ifade edilmiştir. Okutulan eserler göz önünde bulundurulduğunda Eğitim Merkezlerinde masadır-ı asliye kaynakları, medreselerde ise masadır-ı gayr-ı asliye eserlerinin tercih edildiği görülmektedir. Eğitim merkezlerinde okutulan eserler sahih kaynakları tanıma ve onlara ulaşma açısından daha isabetli bulunmaktadır. Eğitim Merkezlerinde hadis usulünde modern bir eser olan Mahmud Tahhan ın Usulü d-tahriç ve Dirâsetü l-esânid adlı eserinin takip edildiği, Hadis tahrici, cerh ve tadil hususunda uygulamalı eğitim verildiği belirtilmektedir. Medreselerde ise hadis usulü dersinin olmadığı, özellikle hadis tahrici, cerh ve tadil hususlarında herhangi bir eğitimin verilmediği, sadece yukarıda belirtmiş olduğumuz et-tac, Riyâyü s-sâlihin vb. kitaplardan belli bölümler dahilinde hadis okutulmakla yetinildiği görülmüştür. Bu da muhtemelen medreselerde branşlaşmanın olmaması, hadis usulü ile hadis tahricinin daha teknik bir konu olması hasebiyle okutacak mütehassısın olmamasından kaynaklandığı söylenebilir.

6 Adem EFE - Ercan ÇELİK 49 Eğitim merkezlerinde fıkıhtan İmam Mevsıli nin el-ihtiyar adlı kitabının muamelat kısmı ile Merğınani nin el-hidaye adlı kitabından belli bölümler okutulmaktadır. Eğitim merkezlerinde Hanefi ağırlıklı bir eğitim tercih edilmektedir. Şafi yoğunluklu bir bölge olduğu için medreselerde ise daha çok Şafi fıkhına ait İmam Nevevi in Muğni l-muhtac adlı eseri tercih edilmektedir. Her iki eğitim müessesesinde de fıkıh usulü okutulmaktadır. Eğitim merkezlerinde Abdülkerim Zeydan a ait el-veciz ile Tahhan a ait Usulü l-fıkıh adlı modern bir metin, medreselerde ise Tâceddin es-sübkî ye ait olan Cem u l-cevâmi adlı kitap takip edilmektedir. Cem u l-cevâmi asırlardır medreselerde okutulan eserlerdendir. Son dönemlerde yazılan el-veciz adlı kitabın tercih edilmesi ise Eğitim Merkezlerinde güncel eserlerin takip edildiğini göstermektedir. Eğitim Merkezlerinde ayrıca fıkıh usulünü tamamlayıcı mahiyette fetva usulü dersi okutulmaktadır ki medreselerde böyle bir ders mevcut değildir İhtisas Eğitim Merkezlerinde, medreselerde okutulan mantık, siyer ve İslam tarihi derslerinin okutulmadığı görülmektedir. Yapılan bir araştırmada kursiyerlerin bu konudaki eksikliği dile getirdikleri ve bu alanda programa dersler konması gerektiği ifade edilmiştir (Akşit, 1997: 118). Oysa medreselerde bu dersler okutulmamaktadır. Medreseler kitap geçmenin esas alındığı (Baltacı, 1976: 45) bir sistemdir. Oysa ihtisas merkezlerinde eğitim dersler üzerinden yürütülmektedir. Her üç ayda bir sınav yapılmakta ve bu arada dersler/takip edilen kitaplar değişmektedir. Dolayısıyla medrese örneğinde olduğu gibi, bir kitabın bitirilmesi değil, dersin başarıyla verilmesi esastır. Bunun sonucu olarak da kitapların belli bir bölümünün okutulması öne çıkmaktadır. Medreselerde dersler hep aynı hocalar tarafından verilmekte (Saran, 2010: 207) ve ihtisaslaşmaya gerek duyulmamaktadır. Bir hoca, medresede okutulan bütün ilimleri okutmakta, dolayısıyla öğrenci, bir hocadan okumaya başlayınca, her dersi ondan okuyarak diploma (icazet) alabilmektedir. Hoca, tekrar yeni öğrencileri diploma verene kadar okutabilmekte, haliyle kendini yenileme ihtiyacını duymaz hale gelmektedir (Şevki Aydın, 1987: 330). Oysa Osmanlının son dönemine doğru medrese geleneğinde her ders, mütehassısı tarafından verilmekte, branş öğretmenliği önem kazanmaktaydı (Yazıcı, 1998: 120). İhtisas eğitim merkezlerini günümüz medrese geleneğinden ayıran hususiyet her dersin branş öğretmeni tarafından verilmesidir. Bu da başarıyı arttıran bir husus olarak görülmektedir. Eğitim merkezlerindeki derslerin isimleri ve içerikleri incelendiğinde, daha önce

7 50 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER II. Meşrutiyet döneminde açılan, Medresetü l-vaizin, Medresetü l-eimme ve l-huteba, Medresetü l-irşad ve Darü l-hilafeti l-aliye de okutulan derslerle aynı (Akşit, 1997: 81) ve yoğunluklu olarak temel İslami ilimlere ait dersler olduğu görülmektedir. Bu yönüyle İhtisas Eğitim Merkezleri Osmanlı dan günümüze uzanan medreselerin modernleşme çabalarının başarılı bir örneği olarak görülebilir. 4. Medreseler Çalışma evreni olarak Muş merkeze bağlı Yücetepe (Derik) köyü Kur an Kursu, Hasköy Kâzımiye Kur an Kursu, Merkez Camii medresesi ve Zeki EKİCİ nin müderrisliğini yaptığı medrese olmak üzere dört medrese seçilmiştir. Bu medreseler öğrenci mevcudu, yatılı öğrencilerinin olması, eğitim-öğretim faaliyetlerinin medrese geleneği içerisinde düzenlilik arz etmesi ve yörede tanınmış olmaları dolayısıyla tercih edilmişlerdir. Medreseler resmi engelleri aşabilmek için bazen DİB bağlı Kur an Kurs u olarak açılmakta, burada Kur an Kursu faaliyeti ile medrese eğitimi aynı anda verilmektedir. 28 Şubat sürecinde iki medresenin askerler tarafından basılması ve bunların daha sonra resmi Kur an Kursu olarak yeniden faaliyete başlamaları, ve iki medresenin isminin Kur an Kursu olarak geçmesi bunun bir ifadesidir. Çalışma evrenimizdeki medreseler tarihte örneklerinin olduğu gibi, vakfeeleri olan, eğitim öğretimin yapıldığı binalardan müteşekkil külliye tarzı yapılar olmadığı, daha çok Camiilerin altında 2-3 odalı yerler olduğu, fiziki açıdan çok yetersiz oldukları görülmüştür. Sadece bir medresenin müstakil binası olduğu, bağımsız bir kütüphanesinin mevcut, ancak içerik olarak yetersiz olduğu, diğerlerinde ise böyle bir imkanın olmadığı görülmüştür. Bütün medreselerde öğrenci mevcudunun az olduğu müşahede edilmiştir. 5. Müfredat Medrese tarihinde eğitim-öğretim faaliyetleri, devlet tarafından sınırları ve muhtevası net olarak belirlenmemiş, daha çok geleneğin yönlendirdiği biçimde yürütülmüştür (Hızlı, 2008: 28). Bundan dolayı hemen hemen her medrese bağımsız hareket etmiştir. Okutulan dersler/kitaplar daha çok müderris tarafından belirlenmiştir. Okutulan ilimlere ve kitaplara baktığımızda geleneğin belirleyiciliği Muş taki medreselerde olanca gücüyle devam etmektedir. Çalışma evrenimizdeki dört medresede verilen dersler/kitaplar ve bunların okutuluş sırası çok büyük bir oranda aynıdır. Bu gelenek, okutulacak kitap seçiminde de belirleyici olmakta ve İslam eğitim tarihinde klasikleşmiş çok sayıda müracaat kitabı tercih edilmektedir. Bir fikir edinmek üzere onlar arasından en çok kullanılmış, izlenmiş olanlardan bir

8 Adem EFE - Ercan ÇELİK 51 kaçını saymak mümkündür. Gramerde İbn Malik'in Elfiye'si, Tefsir de Kadı Beyzavi, Şafii ağırlıklı bir bölge olduğu için Fıkıh ta İmam Nevevi nin Muğni l-muhtacı nı belirtebiliriz. Medreselerde okutulan kitaplardan bazılarının ezberlenmesi istendiği için İslam dünyasında okutulan ders kitaplarının bir çoğu nazım haline getirilmiş (Hızlı, 2008: 40; Saran, 2010: 204) ve öğrenciler bunları ezberlemekle sorumlu tutulmuştur. Mesela İbn Malik in Elfiye si bunların en başta gelenidir. Ayrıca Hadis ilminde Beykuniye, Feraiz ilminde yazılmış manzum eser olan Şeyh Alaaddin e ait Cilâu l- Ayn ı sayabiliriz. Hatta medrese eğitiminin ilk dönemlerinde sarf ilminde okutulan Emsile, Bina, İzzi, ve nahiv ilminden Muğni, Katrü n-neda gibi kitaplar medreselerde öğrencilerden ezbere istenmektedir. Elbette bu yöntemin faydadan hali olduğu söylenemez. Ancak bu konuda aşırı bir hassasiyetinde eğitim bilimleri açısından tartışıldığı aşikardır. Medreselerde en önemli husus, eğitimin belli kalıplar içinde dondurulmamış olmasıdır. Sınıf yerine ders esası vardır. Bir öğrenci, istediği hocadan, istediği dersi alır, bütün öğrenimini tek bir medresede başlayıp bitirmesi de gerekmez. Herhangi bir ders sahasında başka bir yerde çok meşhur olmuş bir hoca varsa, oraya giderek o dersi o hocadan okuyabilir. Böylece, son derece verimli bir akademik rekabet esası getirilmiştir (Güngör, 1984: 43). Yapılan görüşmelerde öğrencilerin eğitimlerini çeşitli medreselerde ve farklı hocalardan tamamlamaya çalıştıkları, özellikle feraiz vb. herhangi bir ilimde öne çıkmış müderris var ise bu ilmi ondan almaya gayret ettiklerini ifade etmişlerdir. 6. Eğitim Metodu İlk defa okumak üzere müracaat eden talebelerin evvela Kur an ı-kerim i yeteri kadar yüzünden okuyup okuyamadıklarına dikkat edilir, öğrenci yeterli değilse öncelikli olarak Kur an-ı Kerim i öğrenip öyle gelmesi istenir. Kur an-ı Kerim i okumasını bilen öğrenci medreseye kabul edilir. Ancak medresedeki öğrenimleri boyunca hiç Kur an-ı Kerim dersi görmemektedirler. Son zamanlarda Diyanet İşleri Başkanlığı nın yapmış olduğu Mesleki Yeterlilik Sınavında başarı gösterebilmek için asıl program dışında tecvit dersinin verildiği fakat bu derslerin teorik planda kaldığı, uygulamada çok yetersiz kaldıkları ifade edilmiştir. Sonuçta dini ilimlerle mücehhez ama Kur an-ı Kerim i okumakta çok sıkıntılı olan öğrenciler mezun olmaktadır ki, bu medreselerin eleştirildiği konuların başında gelmektedir. İlk defa derse başlayanlar sırasıyla Emsile, Bina ve Maksud okur, daha sonra Nahiv ve Avamil i öğrenir (Saran, 2010: 227). Medreselerde ilk okutulan dersler Arap-

9 52 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER ça dil bilgisinden sarf ve nahiv gibi, dini içerikli olmayan derslerdir. Bu dersleri okumak seneleri alır. Dini dersler bundan sonraki yıllarda okutulur. Dolayısıyla yoğun olarak, yabancı bir dilin kural ve kaidelerinin yıllarca öğretildiği bir eğitim sisteminin öğrenciye dini kültür verdiğini söylemek oldukça zordur (Atay, 1981: 23). Oysa ihtisas eğitim merkezlerinde hem öğrencilerin sınavla alınması, hem de alınan öğrencilerin dini yüksek tahsil mezunu olmaları dolayısıyla, dokuz aylık Arapça hazırlık döneminden sonra, geriye kalan yirmi bir ay boyunca sadece dini ilimleri görmeleri dini bilgi ve kültürün kazandırılması açısından daha isabetli görülmektedir. Öğrenciler Arapça öğreniminde belli bir merhale kat ettikten sonra pratiklerinin geliştirilmesine yardımcı olmak üzere çeşitli dini kitaplardan bölümler okurlar. Mesela Nahivden Şerhu Katrü n-neda yı okuyan bir öğrenciye Fıkıhtan İmam Nevevi nin Muğni l-muhtac ı okutulmakta ve bu, eğitimin sonuna kadar devam etmektedir. Mülakatlarda yöre halkının Şafii olduğu için Şafii fıkhının okutulduğu, Hanefi yoğunluğunun olduğu yörelerde ise Fıkıh tan Haleb-i sağir, Nuru l-izah, Mülteka l-ebhur un takip edildiğini (Saran, 2010: 235) görüyoruz ki bu da medreselerde yörenin ihtiyaçlarına göre bir farklılığın bulunduğunu göstermektedir. İhtisas eğitim merkezlerinde ise el-ihtiyar, Hidâye gibi Hanefi fıkhına dair eserler takip edilmektedir. Ancak bu safhada, bir kitap baştan sona okunmaz, farklı kitaplardan belli bölümler okutulur, ıstılahları öğretilir, başka bir kitaba geçilir (Saran, 2010: 227). Medresede öğrencilere hem Arapça gramerinin geliştirilmesi, hem de dini bilgilere etraflıca nüfuz edilmesi bakımından fıkıh kitaplarının yanı sıra, Celâleyn ve bunun şerhleri olan Savi veya Cemel ya da Kadı Beyzavi gibi belli başlı tefsir kitaplarından bölümler okutulur (SARAN, 2010: 228). Eğitim merkezlerinin ihtisas döneminde de her üç aylık dönemde farklı tefsirlerden belli bölüm veya sureler okutulur. Bunlar arasında Celaleyn, Kadı Beyzavi, Nesefi, Keşşaf, Tefsiru l-kebir gibi eserleri sayabiliriz. Medreselerde Siyerden Muhammed Rıza ya ait Muhammed Rasulullah veya Nuru l-ebsar, İslam Tarihinden ise genelde Tarihu l-hulefa adlı eser tercih edilmektedir. Eğitim merkezlerinde ise Siyer veya İslam Tarihine dair bir dersin mevcut olmadığı anlaşılmaktadır. Medreselerde ayrıca Vad ilmi okutulmaktadır. Bu yönüyle Eğitim Merkezleri sadece temel İslami ilimlerden tefsir, hadis, fıkıh ile bunların usullerinin okutulduğu müesseselerdir. Bu ise Eğitim Merkezlerinin yönetmelikle çizilen çerçevenin dışına çıkamamalarından kaynaklandığı ifade edilebilir. Zamanla medreselerde okutulan dersler ve kitaplar tekrarlanmaya başlanmış, bunun da medreselerin gerilemesi sürecine tesir eden faktörlerden birisi olduğu savunulmuştur (Hızlı, 2008: 41). Mülakatlarda hocalar yüzyıllardır medreselerde pek

10 Adem EFE - Ercan ÇELİK 53 değişiklik yapılmadan aynı kitapların okutulduğunu, bunun ise bir eksiklik olduğunu ifade etmişlerdir. Yine bölge medreselerinde okutulan Şerhu l-akaid adlı eserin Maturidi bir bakış açısına sahip olduğu, okutan ve okuyanların ise genelde Eşari oldukları belirtilmiştir. Bu durum medreselerde yüzyıllardır devam eden geleneğin pek değişmediğini, zamanın şartlarına uygun eser seçmede titiz davranılmadığını göstermektedir. Bazı müderrisler tarafından asırlardır neden aynı eserlerin okutulduğu sorgulanmakta, fakat uygulama, geleneğin baskısıyla aynen devam etmektedir. Sonuçta medreseler eskinin tekrar edildiği yerler haline gelmiştir (Güngör, 1984: 48). Medrese öğrencilerinde dikkati çeken diğer bir husus ise, hemen hemen bütün öğrencilerin medrese eğitimi yanında açık lise, ilahiyat ön lisans, ilahiyat fakültesi vb. resmi eğitim kurumlarına da devam ediyor olmalarıdır. Öğrenciler medreselerin önündeki resmi engelleri bu şekilde aşmaya çalışmaktadırlar. Ayrıca resmi kurumlardan da mezun olmaları, hocaları tarafından teşvik edilmektedir. Mülakatlar neticesinde müderrislerin ve medresede öğrenim gören öğrencilerin imam-hatip liseleri ve ilahiyat fakültelerini Arapça öğrenimi açısından yetersiz buldukları anlaşılmaktadır. Fakat usül dersleri ve modern ilimler açısından medreselerin yetersiz oldukları, bu yüzden imam-hatip liselerini ve ilahiyat fakültelerini bitirmeleri hususunda teşvik ettiklerini ifade etmişlerdir. Burada bir müderrisin: Medrese eğitimim esnasından hocamız Mu tezile nin görüşlerini anlatırken Mu tezile nin bir mezhep mi, fırka mı, ne olduğunu bilmiyordum sadece okuyorduk, oysa ilâhiyat ön lisansta okurken Mu tezile nin ne olduğunu o zaman öğrendim şeklindeki ifadesi çok manidardır. Medrese geleneğinde müderrisler halk içinde irşat hizmetlerinde daha aktif rol alabilmektedirler (Saran, 2010: 224). Bazı müderrisler aynı zamanda imamlık-müftülük görevlerini de ifa ettikleri için eğitimin dışında taziye, düğünler, özellikle doğu bölgelerinde çok önem verilen kavgalı ailelerin barıştırılması faaliyetlerinde etkin rol almaktadırlar. Halkın, medrese ve müderrislere olan güvenlerinden dolayı, bazen aralarındaki çekişmezliklerin çözümü için de müderrislere müracaat ettikleri vâkidir. Oysa Eğitim Merkezlerinde görevli olan eğitim elemanları bu tür faaliyetlere pek katılmamaktadırlar. İhtisas merkezlerinde eğitim sabah saatlerinde başlamakta ve öğlene kadar devam etmektedir. Öğleden sonra ise öğrenciler kendi aralarında derslerini müzakere etmektedirler. Ayrıca Ramazan ayında kursiyerler farklı yerlerde bir ay süresince vaaz ve irşat hizmetlerinde geçici olarak istihdam edilmektedirler. Bu uygulamanın medresede de mevcut olan (Çelik, 2011: 9) bir gelenek olduğunu ifade edebiliriz. Bu yönüyle ihtisas merkezleri medrese geleneğini anımsatmaktadır.

11 54 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Sonuç ve Teklifler Cumhuriyetle birlikte eğitimde modern yapılanma hedeflendi. Ne var ki bu yapılanma, eski eğitim kurumlarının analizine dayanmayan alternatif bir oluşumdu. Mesela medresenin niçin işlevini yitirdiğinin cevabı verilmedi. Taklitçi bir yolla değişik Batı ülkelerinden sistem ithal edildi, ama istenilen hedefler tutturulamadı. Osmanlı yıkıldığı zaman eğitim seviyesi, dünyada ilk bir düzine ülke içinde yer alıyordu. 21. Yüzyılın eşiğinde Türkiye (genel fikri düzey, araştırma seviyesi vb. bakımından) ilk iki düzine ülkenin içine girememekte ve gerçekten devletin içinden çıkmakta zorlandığı bir yığın probleme sahip bulunmaktadır. Bütçesinin beşte birini eğitim giderlerine ayırmasına (ve genel bazı başarılar elde etmesine) rağmen sonuç budur (Aydın, 2000: 213). II. Meşrutiyet ten itibaren medreseler, modern eğitim kurumları ile yarışabilecek çalışmalar içine girmiş (Zengin, 2002: 308), ancak Tevhidi Tedrisat Kanunu nun yayınlanması ile bu süreç sonlanmış ve medreselerin resmî alanın dışına itilmesi onları arkaikleştirmiştir. Medreseler maddi imkansızlıklar içinde hizmetlerini yürütmektedirler. Bu da buralarda verilen eğitimin kalitesini önemli ölçüde etkilemektedir. Medreselerde eğitim kitap endeksli yürütülmektedir. Oysa sınıf veya kur sistemi verimi daha arttırabilir. Mevcut şartlara göre Diyanet İşleri Başkanlığı nın ilahiyat fakültesi mezunu personeline uyguladığı ihtisas programı kanaatimizce son derece yerinde bir uygulamadır. Ancak buradaki programlarda temel İslami ilimlerin doyuruculuğu yanında diğer yan dallardan dersler konularak daha iyi bir program ortaya konması yararlı olacaktır. Tevhid-i Tedrisat Kanunu nun yürürlüğe girmesi ve medreselerin kapatılmasından sonra gerek dönemin Milli Eğitim Bakanı Vasıf Bey tarafından verilen beyanatta gerekse konunun TBMM de tartışılması esnasında faal durumdaki 479 ilmiye medresesinin kapatıldığı söz konusu edilmektedir (Zengin; 2002: 308). Buna rağmen geçen sürece baktığımızda kökleri mazinin derinliklerine dayanan medrese geleneğinin önündeki bütün zorluklara rağmen, halk tarafından yaşatılmaya gayret edildiği ve halkın medreselere sevgi ve bağlılıklarının devam ettiği (Zengin, 2002: 307) görülmektedir. Tevhid-i Tedrisat Kanunu medreselere büyük darbe indirmiş, ıslahı mümkün iken şimdi eğitim faaliyetinin gönüllü olarak yürütüldüğü kurumlar haline getirmiştir. Resmi ideolojinin dışında kalması medreselerin kendini yenileme imkanını ortadan

12 Adem EFE - Ercan ÇELİK 55 kaldırdığı gibi sorunlarını da kalıcı hale getirmiştir. İhtisas merkezleri, okutulan dersler ve takip edilen kitaplar açısından modern manada medrese geleneğinin bir devamı olarak kabul edilebilir ve medreselerin ıslah edilmesi noktasında ihtisas merkezleri bizlere farklı bir bakış açısı sunabilir. Kaynakça Akşit, Vehbi, İstanbul Haseki ve Konya Selçuk Eğitim Merkezlerindeki Derslerin Program Yönünden Değerlendirilmesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Konya Atay, Hüseyin, Medreselerin Gerilemesi, AÜİFD, C.:XXIV., Ankara Aydın, Muhammed Şevki, Medreselerin Gerileyiş Sebepleri Üzerine, EÜİFD, Sayı:4, Kayseri Aydın, Mustafa, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yay., 2. Baskı, Ankara Baltacı, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Ekin Yay., Ankara Çelik, Ercan, Vaizlerin Eğitim ve Yetişme Süreçlerinin Değerlendirilmesi, Vaaz ve Vaizlik Sempozyumu, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara Gül, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru l-hadislerin Yeri, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara Güngör, Erol, İslam ın Bugünkü Meseleleri, Ötüken Yay., İstanbul Hızlı, Mefail, Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, UÜİFD, 2008, C.17, S.1. Koç, Ahmet, Etkili İletişim Ve Öğretim Teknikleri Açısından Vaaz, I. Din Hizmetleri Sempozyumu, Ankara Saran, Ali Kemal, Omuzumda Hemençe, Cumhuriyet Devrinde Bir Medrese Talebesinin Hatıraları, Kurtuba Yay., Ankara Yazıcı, Nesimi, Osmanlı Son Dönemi Medreselerinde Fen Bilimlerinin Tedrisatı Konusunda Bazı Düşünceler, AÜİFD, 1988, C.XXXVIII. Yıldız, İlhan, Cami Hizmetlerindeki Sorunlar Bağlamında Din Görevlisi Yetiştirmeye Yönelik Çabalar, I. Din Hizmetleri Sempozyumu, Ankara Zengin, Zeki Salih, Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet in Başlarında Türkiye de Medreseler ve Din Eğitimi, AÜİFD, 2002, C. XLII, Sayı:2.