ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI HİTİT DÖNEMİ ANADOLU COĞRAFYASININ İNCELENMESİNDE YENİ BİR YAKLAŞIM

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI HİTİT DÖNEMİ ANADOLU COĞRAFYASININ İNCELENMESİNDE YENİ BİR YAKLAŞIM YÜKSEK LİSANS TEZİ Yener DURAN Ankara-2003

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...ii KAYNAKÇA...iii I. GİRİŞ...1 II. HİTİTLER...4 II.1. HİTİT DEVLETİNİN OLUŞUMU, ESKİ KRALLIK...7 II.2. İMPARATORLUK...12 III. HİTİT DÖNEMİ ANADOLU COĞRAFYASI...23 IV. HİTİTÇE ÇİVİ YAZILI KAYNAKLARDAKİ BAZI YER ADLARI ÜZERİNE ÇALIŞMALAR...35 V. SONUÇ...54 ÖZET...65 EKLER 1. ÇİVİ YAZILI METİNLER BAZI M.Ö. II. BİNYIL YERLEŞİM YERİ PLANLARI

3 ÖNSÖZ Hitit tarihi ve kültürüne ilişkin bilgilerimiz, çivi yazılı belgeler üzerindeki çalışmalar ve arkeolojik kazılar ile özellikle son otuz yıldır önemli ölçüde artmıştır. Bununla birlikte, yeni geliştirilen teknolojilerin bilim dünyasının çeşitli alanlarında kullanılmasıyla alınan başarılı sonuçlar göz önüne alındığında, bu teknolojilerin tarih çalışmalarında kullanılmasıyla birlikte başarılı sonuçlar elde edilebileceğini düşünmekteyiz. Uzun soluklu bir tarihi coğrafya çalışmasının ilk adımı olarak düşünülebilecek bu çalışmanın amacı, çivi yazılı metinler ışığında, Tapika olarak identifiye edilen Maşat Höyük ten ve arşivlerinde geçen coğrafi isimlerden yola çıkarak, bazı coğrafi adların lokalizasyon çalışmalarında yeni bir yöntemin ilk örneklerini sunmaktır. Sergilenmek istenilen yeni yaklaşım, eskiçağ tarihi coğrafya çalışmalarında kullanılması düşünülen yeni geliştirilen teknoloji uygulamalarını da içeren daha geniş çaplı araştırmaların temelini oluşturacaktır. Bu çalışmayı şekillendiriken ve çalışmalarım süresince daima destek olan değerli hocalarım Prof. Dr. Aygül Süel e ve aynı zamanda tez danışmanım olan Yrd. Doç. Dr. Turgut Yiğit e teşekkürlerimi sunmak istiyorum. Ayrıca çivi yazılı metinler ile ilgili yardımlarından dolayı değerli arkadaşım, Hititolog Mete Araz a çok teşekkür ederim. 3

4 KAYNAKÇA AKURGAL, E., Anadolu Uygarlıkları, İstanbul 1987 AKURGAL, E., Anadolu Kültür Tarihi, Ankara 2000 ALP, S., Maşat-Höyük'te Keşfedilen Hitit Tabletlerinin Işığı Altında Yukarı Yeşilırmak Bölgesinin Coğrafyası Hakkında, Belleten 164 (1977), s ALP, S., Hitit Kenti Hanhana'nın Yeri, Belleten 164 (1977), s ALP, S., Maşat Höyük Tabletlerinin Eski Anadolu Coğrafyasına Katkıları, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1986, s ALP, S., Maşat-Höyük'te Bulunan Çivi Yazılı Hitit Tabletleri, Ankara 1991 ALP, S., Hethitische Keilschrifttafeln aus Maşat-Höyük, Ankara 1991 ALP, S., Hethitische Briefe aus Maşat-Höyük, Ankara 1991 ALP, S., Hitit Çağında Anadolu, Ankara 2000 BİLGİÇ, E., Anadolu nun İlk Yazılı Kaynaklarındaki Yer Adları ve Yerlerin Tayini Üzerine İncelemeler, Belleten 39 (1946), s

5 BRYCE, T., The Boundaries of Hatti and Hittite Border Policy, Tel Aviv ( ), s BRYCE, T., The Kingdom of the Hittites, New York 1998 CORNELIUS, F., Geographie des Hethiterreiches, Orientalia NS 27 (1958), s CORNELIUS, F., Zur Hethitischen Geographie: die Nachbarn des Hethiterreiches, RHA 62 (1958), s CORNELIUS, F., Neue Aufschlüsse zur Hethitischen Geographie, Orientalia NS 32 (1963), s CORNELIUS, F., Neue Arbeiten zur Hethitischen Geographi, Anatolica I (1967), s CORNELIUS, F., Geschichte der Hethiter. Mit Besonderer Brücksichtigung der Geographischen Verhaltnis und der Rechtsgeschicte, Darmstadt 1973 del MONTE, G. F. ve TISCHLER, J., Die Orts-und Gewässernamen der hethitischen Texte, Wiesbaden

6 del MONTE, G. F., Die Orts-und Gewässernamen der Hethitischhen Texte, Supplement, Wiesbaden 1992 DİNÇOL, A., "Hititler Öncesinde Anadolu", Anadolu Uygarlıkları-Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi Cilt 1, İstanbul 1985, s DİNÇOL, A., "Hititler", Anadolu Uygarlıkları-Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi Cilt 1, İstanbul 1985, s ERTEM, H., Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya Adları Dizini, Ankara 1973 FORLANINI, M., "L'anatolia Nordoccidentale nell'impero Eteo, SMEA 18 (1977) s FORLANINI, M., "Appunti di Geografia Etea", SM 1 (1979), s FORLANINI, M., "La Prima Lista di VBoT 68 e la Provincia di Arinna", SMEA 22 (1980), s FORLANINI, M., "Remarques Géographiques sur les Textes Cappadociens", Heth 6 (1985), s FORLANINI, M. ve MARAZZI, M., Anatolia: L'impero Hittita, ASVOA 4.3, (1986), s

7 FORLANINI, M., "Toponymie Antique d'origine Hattie?", Heth 8 (1987), s FORLANINI, M., La Regione del Tauro nei Testi Hittiti, VO 7 (1988), s GARSTANG, J. ve GURNEY, O. R., The Geography of the Hittite Empire, London 1959 GARSTANG, J., Hittite Military Roads in Asia Minor, AJA 47 (1943), s GOETZE, A., Zur Geographie des Hethiterreichs, KIF I, s GOETZE, A., Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven 1940 GOETZE, A., Kulturgeschichte des Alten Orients III, 1, München 1957 GOETZE, A., The Roads of Nothern Cappadocia in Hittite Times, RHA 15 (1957), s GURNEY, O. R., The Hittite Empire, Middlesex 1959 GURNEY, O. R., The Hittites, Baltimore

8 GURNEY, O. R., Hittite Geography: Thirty Years on, Sedat Alp e Armağan. Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Ankara 1992, s GÜTERBOCK, H.G., The North-Central Area of Hittite Anatolia, JNES 20 (1961), s LAROCHE, E., Catalogue des Textes Hittites, Paris 1971 MacQUEEN, J.G., Geography and History Western Asia Minor in the Second Millenium B.C., An St. 18 (1968), s ROSENKRANZ, B., Fluss und Gewässernamen in Anatolien BNF 1 (1966), s ÜNAL, A., Hititler-Etiler ve Anadolu Uygarlıkları, von SCHULER, E., Die Kaskaer. Ein Beitrag zur Ethnographie des alten Kleinaisen, Berlin 1965 WERNER, R., Geographie des Hethiterreiches, Bi Or 18 (1961), s YAKAR, J. ve DİNÇOL, A., Historical Geography of North-Central Anatolia, Tel-Aviv 1 (19749, s

9 YAKAR, J., "Recent Contributions to the Historical Geography of the Hittite Empire", MDOG 112 (1980), s

10 KISALTMALAR LİSTESİ Anatolica Anatolica, Annuari Internationale pour les Civilizations de l Asie Anterisure, Leiden An St. Anatolian Studies, Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara-London ASVOA Belleten Hethitica Atlante Storico del Vicino Oriente Antico, Roma Belleten, Türk Tarih Kurumu, Ankara Bibliotheque des Cahiers de l Institute de Linguistique de Louvain, Louvain JCS JEA JNES KBo KUB RGTC RHA StBoT Tel Aviv The Journal of Cuneiform Studies, New Haven The Journal of Egyptian Archaeology, London The Journal of Near Eastern Studies, Chicago Keilschrifttexte aus Boghazkoi, Leipzig-Berlin Keilschrifturkunden aus Boghazkoi, Berlin Répertoire Géographique des Textes Cuneiformes Revue Hittite et Asianique, Paris Studien zu den Boghazkoi-Texten, Wiesbaden The Journal of thetel Aviv University Institute of Archaeology, Tel Aviv VO Vicino Oriente 10

11 I. GİRİŞ Kızılırmak kavsi içinde kalan, genellikle dağlık alanlar arasındaki geniş düzlüklerle kaplı bölge bugün çoğunlukla araştırmacılar tarafından Hitit anavatanı, başka bir deyişle Hititlerin kendi ülkelerinden sözederken kullandıkları gibi Hatti toprakları olarak kabul edilir. Hatti topraklarının büyüklüğü dönemden döneme, daha doğrusu merkezi otoritenin gücü oranında değişmiştir. Düşman tehditlerinin olduğu bölgelerde ülke güvenliği ve sınırların korunması için Hitit krallarının kimi zaman vassal devletlere antlaşmalar yaptığını, kimi zaman topraklarını savunmaya yardımcı olması amacıyla, saldırıya açık olan sınır bölgelerinde garnizonlar oluşturduğunu, sınır trafiğine sınırlamalar getirdiğini ve sınıra yakın bölgelerdeki nüfusca az olan meskun yerlere insanlar yerleştirdiğini görmekteyiz. Bu gibi idari bilgilerle birlikte Hitit toplumunun sosyo kültürel yapısı veya yaşadıkları coğrafyayla ilgili de bilgileri barındıran çivi yazılı Hitit metinleri, Eskiçağ Tarihi araştırmalarında çok önemli bir kaynak grubu oluşturmaktadır. 11

12 Hititçe çivi yazılı belgelerde, çoğunluğu yerleşim yeri adı olan binlerce coğrafi isim 1 geçmektedir. Bugün bu coğrafi isimlerin çok azı hakkında çivi yazılı belgelerin bize ulaştırdıklarından daha fazla bilgiye sahibiz ve bu isimlerin çok azı üzerinde lokalizasyon çalışmaları yapılabilmektedir. Hitit dönemi Anadolu coğrafyası üzerine yapılacak olan çalışmalar, bu dönem ile ilgili coğrafya problemlerinin çözümüne katkıda bulunmanın yanında, söz konusu dönemin siyasal, sosyal ve kültürel tarihine ilişkin çalışmalar için de önemli bir temel oluşturacaktır. Bu çalışmanın amacı, çivi yazılı metninin ışığında ve daha önce Hitit tarihi coğrafyası üzerinde yapılan çalışmaların desteğiyle, coğrafi adların lokalizasyon çalışmalarında yeni bir yöntemin ilk örneklerini sunmaktır. Bunu yaparken de çok geniş olan sorun alanını daraltmak, en azından böyle bir başlangıç aşamasında kaçınılmazdır. 1 Bu coğrafi isimler için bk.: H. ERTEM, Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya Adları Dizini, Ankara 1973; G. F. del MONTE ve J. TISCHLER, Die Orts-und Gewässernamen der hethitischhen Texte, Wiesbaden 1978; G. F. del MONTE, Die Orts-und Gewässernamen der hethitischhen Texte, Supplement, Wiesbaden 1992; S. ALP, Hethitische Briefe aus Maşat-Höyük, Ankara 1991, s. 449 vd. 12

13 Hitit dönemi Anadolu coğrafyası araştırmalarına önemli katkılar sağlamış olan Maşat Höyük metinlerinde geçen coğrafi adlar ve Maşat Höyük'ün Tapika olarak identifiye edilmesinden dolayı Tapika ile birlikte anılan coğrafi adların yer aldığı, çalışma alanımızı sınırlamak için bir kısmını kullanabildiğimiz Boğazköy metinleri ana çalışma alanımızı oluşturmaktadır. Bu çalışmada sergilenmek istenilen yeni yaklaşım, Eskiçağ Tarihi coğrafya çalışmalarında kullanılması düşünülen yeni geliştirilen teknoloji uygulamalarını da (Coğrafi Bilgi Sistemleri-GIS) 2 içeren daha geniş çaplı araştırmaların temelini oluşturmaktadır. 2 Bk.: S

14 II. HİTİTLER Anadolu nun, batısındaki kıyıya dik, kuzeyindeki kıyıya paralel, güneydeki kısmen kuzeyle aynı şekilde uzanan sıradağların, dağlık doğu bölgesi ve insanların yaşamlarını sürdürebildikleri bu dağlık alanlar arasındaki yüksek platolar ve nehir vadilerinin oluşturduğu coğrafyası ve bu coğrafyanın oluşturduğu bazı doğa koşulları ile birlikte kuzey doğusundaki Kafkaslar, doğusundaki Transkafkasya ve İran, güneyindeki Mezopotamya ve Suriye batısındaki Balkanlar ile kurulan ilişkiler nedeniyle gelişen çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yaptığı görülmektedir. Anadolu tarihinin hemen başlangıcında, Hatti Beyliklerini birbiri ardına ele geçirdikten sonra Hititlerin orta ve güney Anadolu'da kurdukları Eski Hitit Krallığı (M.Ö ) da özünde birçok beylikten oluşan federal bir devletti. Yani bir önceki dağınık beyliklerin bir kumanda altına sokulmasından ortaya çıkmıştı. Büyük Hitit Krallığı (M.Ö ) güçlü bir imparatorluk düzeyine ulaştığı ve M.Ö. 13. yüzyılın birinci yarısında o zamanki doğu dünyasını Mısırlılarla paylaştığı halde, bilindiği gibi, tipik bir federal devlet yapısında idi. Bu federal yapıyı oluşturan beyliklerin birçoğu kendi başına buyruk devletçiklerdi. Nitekim aşağı yukarı M.Ö tarihlerinde bu büyük federe devlet bütünü ile yok olmuştur. Hitit geleneği ancak güney ve güneydoğu Anadolu da bir süre daha devam etmiştir. 1 1 E. AKURGAL, Anadolu Uygarlıkları, s. XV 14

15 Eski Ahit'te, Museviler "Vaat Edilmiş Topraklar"a girdikleri zaman, Filistin'de karşılaştıkları birçok kavimden birinin de "Het oğulları" olduğu ifade edilir. Günümüzde Hititler olarak yorumlanan "Het oğulları", Tekvin XV 'de Keniler, Kenizziler, Kadmoniler, Perizziler, Refalar, Amoriler, Kenanlılar, Girgaşiler ve Yebusilerin yanında yer alır. Yeşu III. 10'da özet olarak, Kenanlılar, Hiviler, Perizziler, Girgaşiler, Amoriler, Yebusiler ve Hititlerden söz edilmektedir. Tekvin XXIII'de Hz. İbrahim'in Hebron yakınındaki Makpela mağarasını Hetoğullarından satın alması, Tekvin XXVI. 34, XXXVI. 1-3'de Edom kralı Esav'ın (Esau) Hititli kadınlarla evlenmesi konu edilmektedir. Tekvin X. 15'de Het'in Kenanoğullarından biri olduğundan, Hezekiel XVI.3'de Yeruşalem'in bir Amorili ile bir Hititlinin gayri meşru çocuğu olduğu belirtilirken, Hititlerin, Filistin'deki yerli kavimlerden biri olduğundan da bahsedilir. Sayılar XIII. 29'da, Hititlerin Filistin'in belli bir bölgesinde oturduklarına işaret edilerek, şöyle denilmektedir: "Amalek Güney diyarında oturuyor; Hititler, Yebusiler ve Amoriler dağlık bölgede oturuyorlar, denizin yanında ve Erden kıyısı boyunca Kenanlılar oturuyorlar." 2 Ancak, Asur kaynaklarının da, Tevrat' taki gibi yerleşim bölgelerini Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye olarak gösterdiği Hititler, merkezi Orta Anadolu'da olan büyük imparatorluğun M.Ö. 1200'lerde yıkılışını izleyen süre içinde, Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye'de varlıklarını sürdüren Geç Hititler olarak yorumlanmaktadır. 3 2 O.R. GURNEY, The Hittites, Baltimore 1961, s A. ÜNAL, Hititler-Etiler ve Anadolu Uygarlıkları, s

16 Orta Anadolu'da tarih sahnesine çıkıp, etki alanının Mezopotamya sınırlarına değin taşınmasıyla büyük bir imparatorluğa dönüşen Hitit devletinin merkezi olan tarihi "Hatti Ülkesi", bildiğimiz kadarıyla M.Ö. 2. bin yılda bu dağlık istihkamlardan iktidarlarını sürdüren krallarca oluşturulmuşu. Hatti ismi, Hititlerden önce bu topraklarda yaşayan ve bizim Hattililer olarak adlandırdığımız bölge halkı dolayısıyla verilmişti. 4 Asurlu tüccarların yaklaşık M.Ö yıllarında Anadolu'ya girmesiyle Anadolu'da yeni bir dönemin başladığını söyleyebiliriz. Anadolu'nun değişik yerlerinde ticaret kolonileri kurmuşlar ve iyi örgütlenmiş bir pazar ağı geliştirmişlerdi. Ticaret kolonisi terimi, Asur'un Anadolu içine uzanan siyasal egemenliği olarak anlaşılmamalıdır. Bunlar, hem Asurlu tüccarlara, hem de koruması altına girdikleri kent beylerine karşılıklı çıkarlar sağlayan bir ticaret sisteminin parçalarıydı. 5 Bu tarihlerde Asurlular, Babil çiviyazısını biliyorlardı ve kendi başkentleriyle yapılan günlük ticari yazışmaları kil tabletler üzerine yazıyorlardı. Bu belgelerde, Asurca olmayan birçok isim arasında az da olsa Hititçe isimler mevcuttu. Sayıları az da olsa bu Hititçe isimler, Hititlerin bölgede yerleşik olduklarını göstermektedir. 4 T. BRYCE, The Kingdom of the Hittites, New York 1998, s.20 5 A. DİNÇOL, "Hititler Öncesinde Anadolu", Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul 1985, s

17 II.1. HİTİT DEVLETİNİN OLUŞUMU, ESKİ KRALLIK Asurluların, kil tabletler üzerine yazdıkları, kendi başkentleriyle yapılan günlük ticari yazışmaları, Anadolu'nun yerli halkı ve onların yünlük yaşamları ya da sosyokültürel nitelikleri hakkında pek az bilgi içermektedirler. Yine de bazı yerel prenslerden ve saraylarından söz edilmektedir. Ülke küçük prensliklere ayrılmış durumdaydı. Kuššara kralı Pithana'nın oğlu olan Anitta'nın, M.Ö. 16. ve 13. yüzyıllara ait kopyaları elimizde olan ve onun adıyla anılan metne göre, kendisinin ve babasının, rakip kentler Neša, Zalpuwa, Purušhanda, Šalatiwara ve Hattuša'ya karşı iktidar mücadelesi verdiklerini anlatmaktadır. Bu kentlere başarıyla boyun eğdirilmişti. Bu saydıklarımızdan sonuncusu olan kent yerle bir edilmiş ve lanetlenmişti. Bütün rakiplerini ortadan kaldırdıktan sonra Kral Anittaş başkentini Neşa'ya taşır. 6 Hiçbir Hitit kralı Anitta'yı atası olarak sahiplenmemişti. Her ne kadar kralın kenti Kuššara, onlar için başlarda bir kraliyet ikametgahı olmuşsa da, ne zaman ve neden Hattuša'nın yeniden işgal edildiği ile oradan hükümdarlık yapan kralların onun ardılı olup olmadığı belirsizdir. 7 6 DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s GURNEY, The Hittites, s.29 17

18 Anitta metninden edindiğimiz bilgilerden sonra Hitit tarihine ilişkin bilgimizin olmadığı karanlık bir döneme girilir. Daha sonra Hitit tarihi tekrar Labarna ve Hattušili isimli krallarla başlar. Krallıktaki erken döneme ait en güvenilir yazıtlar Kral Hattušili'ye ait olanlardır. Kuššara kralı olarak da kendini sunan Hattušili, krallığın erken döneminde görülen siyasi koşullar hakkındaki ana kaynağımız olan vasiyetname olarak adlandırılan metnini bu kentte yazdırmış olmalıydı. Bununla birlikte, yine aynı belgeden, en azından hükümdarlığı sırasında idari merkezinin Hattuša olduğu anlaşılmaktadır. 8 Hattušili'nin ve ondan sonra gelen kralların hükümdarlığı süresince, Hitit Krallığı'nın sınırları güneye ve doğuya doğru genişlemeye başlar. Hattušili ilk seferleri güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye bölgesine düzenlemiştir. Bu alandaki en büyük başarı, Kuzey Suriye kapılarının kilidi olan Alalah kentinin alınmasıdır. Bu kentin düşmesiyle beraber, daha güneydeki alanlar Hitit kuvvetlerine açılmış oluyordu. Hattušili güneydoğuya yönelince, Arzawa, Hititlere karşı gelmiş, bu kez kral o yöne yürümek zorunda kalmış ancak kısa sürede kontrol sağlanmıştı. 9 8 GURNEY, The Hittites, s.30 9 DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s

19 Hattušili'nin Kuzey Suriye'yi kontrolü altında tutan ve başkenti Halpa/Halap (Halep) olan zengin Yamhad Krallığı üzerine yaptığı sefer başarısızlıkla ve belki de ölümüyle sonuçlanmıştı. Çünkü Hattušili'den sonraki kral I. Muršili'nin, babasının intikamını aldığı ve Halep'i yerle bir ettiğinden söz edilir. 10 Muršili, babası tarafından konmuş dış siyaset hedeflerini benimseyerek, bunların gerçekleştirilmesi yönünde hareket ettiği görülmektedir. Muršili'nin askeri icraatının ağırlık noktasını iki kentin alınması oluşturur: Halpa (Halep) ve Babil. Halap'ın Hititler'in egemenliğine girmesi sonucu, Ön Asya'daki kuvvet dengesi bu devletin lehine değişmiş, aynı zamanda ticaret yollarının denetimi de Hititlerin eline geçmiş oluyordu. Kuzey Suriye'nin fethinin ardından Muršili, Fırat Nehri boyunca aşağıya doğru ilerlemiş ve çöküşe geçmiş olan Babil Krallığı'na saldırmıştır. 11 Dışa dönük askeri başarılarını sürdürürken, Muršili'nin Anadolu içindeki düşmanlarının arkadan vurmasına meydan verip vermediğini bilmiyoruz ancak onun sonunu hazırlayanlar düşmanları değil, kendi yakınları olmuştur. Babil seferinden dönüşünde Muršili, bir saray entrikasıyla öldürülmüştür. Ardından, yaklaşık M.Ö yıllarında yerine geçen Hantili döneminde Hitit Devleti bir bocalama dönemine girmişti. Hantili, yeni askeri seferlerle Kuzey Suriye'deki Hitit etki alanını elde tutmaya çalışmış ise de, bunda başarı kazanamamış, Hurriler Anadolu'ya girmişler ve 10 GURNEY, The Hittites, s DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s

20 kendi nüfuzlarını artırarak güçlenmişlerdi. Bu arada Halpa/Halap, eskiden içinde bulunduğu kudretli durumu yeniden tam olarak kazanmasa bile, Hitit egemenliğinden kurtulmuştu. Gašgalar, Hitit Devleti'nin çekirdeğini oluşturan İç Anadolu'ya kadar akınlar yaparak, devlet için çok tehlikeli durumlar yaratmaya başlamışlardı. Hitit Devleti'nin çöküşü yaklaşık M.Ö yılında başa geçen Ammuna döneminde de sürmüş, siyasal başarısızlıkların yanında bir de oluşan kuraklık, tanrısal güçlerin de krallık ailesindeki çekişmeler sonucu işlenen cinayetleri kınadığına Hititleri daha çok inandırmıştı. 12 M.Ö. 1525'de tahta geçen Kral Telipinu, Hitit tarihinin kısa bir incelemesini içeren, ilk ve esas görev olarak, taht kavgaları yüzünden devletin içine düşmüş olduğu sıkıntıları engellemek üzere yeni kurallar ve cezalandırıcı mekanizmalar koyduğu bir metin hazırlamıştır. Metin, sıkı bir bağlılık ve uyum eksikliğinin yaratacağı tehlikeleri örnekliyor, tahta çıkışın kesin kurallara bağlanışının ve kral ile soyluların uymaları gereken bir dizi kuralın ilanıyla devam ediyordu. 12 DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s

21 Telipinu'nun, ülkenin iç işleriyle uğraşmayı ve iç barışı sağlamayı, dışa dönük bir yayılma siyaseti izlemeğe yeğlediği anlaşılmaktadır. Eski Krallık'ın son kralı olarak bilinen Telipinu'nun ölümü ile ilgili hiçbir şey bilmiyoruz. Hükümdarlığının ortalarından itibaren tarihi kaynaklar hızla azalmakta ve kendinden hemen sonra gelen kralların isimleri kesin olarak bilinmemektedir. Boğazköy kazılarında bulunan bir mühür baskısı, Telipinu'dan sonra ülkede bazı karışıklıklar çıkmış olabileceğini düşündürmektedir. Oldukça belirsiz olan ve Orta Krallık olarak da adlandırılan bu dönem Telipinu ile II. Tudhaliya arasında arasında kalan dönemi doldurmaktadır. 21

22 II.2. İMPARATORLUK Hitit tarihinde başlayan yeni döneme Büyük İmparatorluk ya da Yeni Krallık dönemi adı verilir. Öte yandan, yaklaşık M.Ö yıllarına tarihlenen Büyük Kral Šuppiluliuma'ya değin, Hitit tahtına oturmuş kralların kesin sırasını ve dönemlerinde geçen olayların tam bir kronolojisini saptayamıyoruz. 13 M.Ö. 15. yüzyılın ortalarında Tudhaliya, Hitit talihini canlandıran ve kaybedilmiş kraliyet topraklarının çoğunu geri alan güçlü ve enerjik bir hükümdar olarak ortaya çıkar. Ancak elimizde Tudhaliya'nın icraatı ile ilgili bilgi veren fazla yazılı belge yoktur. Tudhaliya'dan çok sonra yaşamış olan Hitit kralı II. Muwatalli'nin Halep kralı Talmišarruma ile yaptığı anlaşma metninde anlatıldığına göre, Halep kralı ile Tudhaliya arasında önce bir antlaşma yapılmış, fakat Halep kralı sözünden dönerek Mitanni kralı ile barış imzalamıştı. Bu nedenle Tudhaliya, Halep ve Mitanni krallarını, ülkeleri ile birlikte yok etmişti. Ancak Tudhaliya'nın halefi Arnuwanda zamanında Hititler için en büyük sorun, Gašgalar olmuştur. Merkezi bir otoriteye bağlı olmadan bağımsız boylar halinde yaşayan, bazen başkente değin inen bu yağmacı gruplar ile antlaşmalar yapılmış, fakat bir boy diğerinin Hitit kralı ile yaptığı antlaşmayla kendini bağlı saymadığı için, mutlaka bir tanesi saldırı halinde olmuştur. 13 BRYCE, The Kingdom of the Hittites, s.30 22

23 Kral Šuppiluliuma'nın yaklaşık M.Ö. 1344'te tahta çıktığında siyasal durumun iyi olmadığı, Hatti topraklarının büyük bir kesiminin düşmanlara kaptırıldığı, Šuppiluliuma'nın oğlu ve halefi II. Muršili'ye ait veba duası metninde açıkça belli olmaktadır. Tarih boyunca görüldüğü gibi, devletlerin iç karışıklıkları düşmanların yayılma doğrultusundaki isteklerini sürekli çoğaltmış, her zayıflama, istila ve toprak kayıplarını beraberinde getirmiştir. Fakat Šuppiluliuma daha prensliğinden başlayarak, genellikle hasta olduğu anlaşılan babasını askeri faaliyetlerde temsil ettiğinden, kral olunca çok deneyimli ve yetenekli bir komutan olarak, düşman ülkelerle başa çıkmayı başarabilmiştir. Oğlu II. Muršili tarafından anlatılan icraatına göre, Šuppiluliuma babasının Gašgalar ile yaptığı savaşlarda büyük başarılar göstermiş, ayrıca Gašga korkusu yüzünden boşalmış olan sınır bölgelerinde kaleler ve tahkimatlar yaptırarak, kaçan halkı yeniden buralara yerleştirmiştir. Ayrıca Hatti ülkesinin doğusunda, bugün kuzeydoğu Anadolu'ya yerleştirilen Hayaša ile batı Anadolu'daki Arzawa'ya karşı girişilen seferlerde de yine önemli bir rol oynamıştır. 14 Šuppiluliuma krallık tahtına çıktığı zaman, herhalde uzun bir süre Anadolu içindeki kargaşanın yatışması ile uğraşmak zorunda kalmıştı. Krallığının ilk yıllarında Toros sıradağlarının ötesine doğru yayılma girişiminde bulunmuşsa da, anlaşıldığına göre bunda pek başarılı olamamıştı. İlk olarak bugünkü Elazığ dolayları ile eşitlenebilen İšuwa ülkesi ile bir çatışma olmuş, arkasından Mitanni kralı ile arasında bir sürtüşme başlamıştı. Hatti-Mitanni çekişmesinin Šuppiluliuma aleyhine sonuçlanması üzerine 14 DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s

24 Gašgalar tekrar saldırıya geçmişler ve kral, yayılma siyasetini bir süre terk edip, iç düşmanlarla savaşmak için kuzeye yönelmişti. Bu karışıklığın yatıştırılmasının ardından yayılma siyasetini yeniden başlatmadan önce, Anadolu içindeki güvenliğin sağlama alınması gerekiyordu. Bu yüzden öncelikle doğu Anadolu'daki Azzi-Hayaša ülkesi ile bir antlaşma yapıldı. Siyasal alanda güçlenmeye yönelik bir antlaşma da Kizzuwatna kralı Šunaššura ile imzalanmıştı. Mitanni ülkesi nasıl Hatti ile Mısır arasında bir tampon oluşturuyorsa, Kizzuwatna da Mitanni ile Hatti arasında aynı rolü oynuyordu. Bu bakımdan, zamanla yine Mitanni yanında yer alan bu ülkenin tekrar Hititlerin yanına çekilmesi gerekmişti. Böylelikle, gerek Mitanni'ye karşı durum sağlamlaştırılmış, gerekse Suriye yolu açılmış olmaktaydı. 15 Kizzuwatna ile antlaşma yapılıp, bu ülkenin arkadan saldırmayacağı konusunda güvenceye sahip olunca, Hitit orduları kuzey Suriye üzerinde baskı kurmaya başlamışlardı. Hurri kuvvetlerinin bir bölümü de yenilmiş, Šuppiluliuma, Kinza ve Amurru bölgelerini ele geçirmişti. Ardından kıyı kesiminden doğuya doğru içerlere girip, Hurri egemenlik alanında kalan Kargamış kenti fethedildi. Šuppiluliuma'nın nüfuz alanı artık Mısır sınırına kadar dayanmıştı DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s GURNEY, The Hittites, s

25 İktidar dönemi parlak geçen Šuppiluliuma ve kısa bir süre sonra da en büyük oğlu II. Arnuwanda veba nedeniyle ölünce taht genç ve tecrübesiz olan II. Muršili'ye kalmıştır. Babası Šuppiluliuma'nın icraatini de bize aktaran II. Muršili, kendi döneminde olup bitenleri egemenlik yıllarına ayırarak, ayrıntıları ile vermektedir. II. Muršili yıllıkları Ön Asya tarih yazıcılığı içinde anlatım biçimi ve ayrıntılara girmesi açısından çok önemli bir yer tutar. Özellikle devletler arası antlaşma metinlerinin başlarına konan ve o güne değin, bu antlaşmanın yapıldığı devletle ilişkilerin nasıl geliştiğini özetleyen ve "geriye bakış" adını verdiğimiz bölümler, Hititler'de tarih bilincinin ne denli güçlü olduğunu kanıtlamaktadır. II. Muršili'nin, daha babası ölmeden zorluklarla karşılaştığı, kardeşinin de hayatta fazla kalmayışı yüzünden, düşmanların Hatti topraklarına göz diktikleri, ilk yıllarında Gašgalar ile uğraşmak zorunda kaldığı, bu arada kuzey Suriye'de de bazı düşmanca hareketler olduğu anlaşılmaktadır. Ugarit arşivlerinde bulunan yazılı belgelerde de, II. Muršili döneminde bu bölgenin de Hitit nüfuz alanı içinde kaldığını belli eden anlatımlar görülmektedir GURNEY, The Hittites, s

26 Anadolu içindeki duruma gelince, II. Muršili'nin de ilk yıllarında Gašgalar'la uğraşmak zorunda kaldığını yukarıda belirtmiştik. Bu dönemde, o zamana değin bağımsız boylar halinde yaşayan Gašgalar, bir kişinin yönetiminde toplanmışlardı. Bu Gašga kralının, Hitit kralına meydan okumasına karşı II. Muršili'nin karşısında tutunamadığı ve yenilerek, ülkesinin bir kesiminin yakılıp yıkıldığı, kralın da tutsak edilip Hattuša'ya götürüldüğü II. Muršili yıllıklarında anlatılmaktadır. Anadolu'nun doğusundaki Azzi-Hayaša bölgesi de Hititler ile sürekli sürtüşme halinde kalmış bir yerdir ve II. Muršili döneminde de savaşın sürdüğü anlaşılmaktadır. Ülkenin batı ve güneybatısındaki ülkelerin kralları ile kimi zaman antlaşmalar yoluyla, kimi zaman da güç kullanarak bir denge sağlanmaya çalışılmış olmasına rağmen Hitit İmparatorluğu batı sınırında hiçbir zaman emniyette olmamış ve tahta geçen her kral, burada meydana gelen bir isyanı bastırmak zorunda kalmıştır. II. Muršili'nin uzun yıllar süren egemenliğinin nasıl noktalandığı hakkında bilgimiz yoktur. Ondan sonra Hitit Devleti'nin başına geçen iki kral, Muwatalli ve III. Muršili (prenslik adı Urhi-Tešub) ile ilgili en ayrıntılı bilgileri sağlayan kaynak, bu ikisi zamanında da çok önemli askeri ve idari görevlerde bulunmuş ve büyük başarılar kazanmış bir prensken, yeğeni III. Muršili'yi bertaraf ederek tahtı ele geçiren III. Hattušili'nin (yaklaşık M.Ö ) kaleme aldığı ve otobiyografi niteliğindeki metnidir. 26

27 Babası II. Muršili'den vasal krallıklarla çevrili ve sağlam temellere oturtulmuş bir imparatorluk devralan Muwatalli, şimdiye kadar dizginlenemeyen Gašgalar'ı sürekli olarak yenmiş ve kuzey bölgelerinin tek egemeni durumuna gelmiş ve hatta Hakmiš kentinde özerkliğe sahip bir kral olarak görülebilecek kardeşi III. Hattuşili'nin desteğiyle dikkatini güneyden gelebilecek yeni bir tehlikeye karşı yöneltme fırsatını bulmuştur. 18 Ülkenin güneydoğu sınırları, Mısır firavunlarının toprak istekleri yüzünden tehlikedeydi. Bu yüzden Hitit kralı, seferlerini yönelteceği güneydoğu bölgelerine daha yakın bir askeri bir üs kurmak amacı ile başkentini Hattuša'dan, yeri henüz kesinlikle saptanamayan Tarhuntašša'ya taşıdı. I. Hattušili zamanında başkentin Kuššara'dan Hattuša'ya nakledilmesinden sonra burası Hitit Devleti'nin hiç kesintisiz yönetim merkezi olarak kalmıştı. 19 M.Ö. 1279'da II. Ramses tahta çıktığında iki imparatorluk arasında bir güç gösterisi yapılması kaçınılmaz olmuş ve bu nedenle Muwatalli her müttefikinden askeri destek istemişti. Hitit belgeleri savaşın hazırlık evreleri için fazla bilgi vermemektedir. II. Ramses'in zafer kitabında ise, Hitit ordusu içinde Gašga, Maša, Arzawa, Kizzuwatna gibi bölgelerin askerlerinin bulunduğu yazılıdır BRYCE, The Kingdom of the Hittites, s BRYCE, a.g.e., s DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s

28 İki imparatorluğun orduları, M.Ö 'te, Ramses'in tahta çıkışının beşinci yılında Kadeş'te karşılaşmış, savaşın sonucunda Suriye'deki Hitit hakimiyeti sürmüş ve hatta Muwatalli daha güneye doğru ilerlemişti. 21 Muwatalli'nin ardından kısa bir süre hükümdar olan Urhi-Tešub, savaş alanlarında deneyim kazanmış ve ağabeyi Muwatalli'nin hükümdarlığı sırasında krallığın kuzeydoğu eyaletlerini yönetmiş olan amcası Hattušili'nin elinden en önemli iki kenti almak istemesi ve benzeri hareketlerinin sonucu, metinlerden anladığımıza göre Urhi-Tešub'u hiçbir zaman kral olarak görmeyen Hattušili tarafından tahttan indirildi. Böylece M.Ö. 1264'te deneyimli bir kumandan olarak elli yaşlarında tahta çıkan III. Hattušili ile birlikte Hitit İmparatorluğu'nda nispi bir barış ve zenginlik dönemi başlar. M.Ö. 1258'de Kadeş Savaşı'ndan yaklaşık on dört yıl sonra Hititler ve Mısırlılar arasında Doğu Akdeniz topraklarında barış ve güvenliği sağlayan anlaşma imzalanır ve anlaşma, Firavun Ramses'in bir Hitit prensiyle yaptığı evlilikle perçinlenir. 21 DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s

29 Yaşı itibarıyla, Hattušili, kızının Mısır kralıyla evlenmesinden kısa bir süre sonra ölmüş olmalıdır. Yerine geçen oğlu IV. Tudhaliya döneminde kralın annesi Puduhepa'nın devlet işlerinde aktif rol oynamaya bir süre daha devam ettiği belgeler üzerinde bulunan mühürlerden anlaşılmaktadır. Tudhaliya'nın, dini görevlerine karşı özel bir ilgi göstermiş olduğu anlaşılmaktadır, zira, festivaller ve diğer seramonilerle ilgili birçok reform yapmıştır. Bütün bunlar, en azından hükümdarlığının ilk döneminin barış ve zenginlik içinde geçtiğine işaret etmektedir. Bu dönemde Asur İmparatorluğu'nun giderek büyümesi ve Hitit Devleti'nin güney sınırları için güçlü bir tehlike oluşturması nedeniyle Tudhaliya döneminin bütün dış siyaseti, bu tehlikeye karşı önlemler alma üzerine kurulmuştur. Asur ile olan ilişkilerin, elden geldiği kadar dostluk havası içinde yürütülmeye çalışılmış olması Asur'dan çekinildiğine işaret etmektedir. Bu konuda diplomasinin işlemediği anlaşıldığında da yapılan iş, Asur ve Hitit toprakları arasına, Hatti Devleti'ne sadık birer krallık olan Amurru ve Ugarit'in güçlendirerek sokulması, iki gücün doğrudan ilişkisini önleyecek bir tampon bölge yaratılmaya çalışılmış olmasıdır. Asur kralı Tukultininurta'nın, Hitit topraklarına saldırmış ve açıktan düşmanlık etmeye girişmesi sonucu Tudhaliya buna misilleme olarak kuvvetle karşılık vermekten çekinmiş olmalıydı ki, Asur'u ekonomik açıdan yıpratma yoluna gitmiştir. Ekonomik ilişkilerin kesilmesi ile Asur'un ticaretine sekte vurulmasının yanında, askeri hazırlıklara girişilmesi, durumun gerginliğini ortaya koymaktadır. Bu hazırlıklar sırasında görüldüğü gibi, Amurru'dan ordu kurması istenirken, Ugarit'ten 29

30 de bu yükümlülük kaldırılmış ve yerine maddi yardım yapılması, her nedense daha uygun görülmüştür. 22 Gittikçe artan bu gerginlik savaşma noktasına varmadan, kendiliğinden sona ermiştir. Tukultininurta, egemenlik döneminin ikinci yarısında Fırat sınırında yeni operasyonlara girişememiş ve oğluyla tutuştuğu iktidar kavgaları sırasında öldürülmüştür. Asur tehlikesi atlatılmış, fakat Tudhaliya döneminde bu sefer de, olasılıkla büyük bir kuraklık sonucu yaygın bir açlık tehlikesi baş göstermiştir. Mısır ile Hattušili döneminde kurulmuş dostluk ilişkileri, Hatti ülkesinde açlığın önlenmesinde çok işe yaramış, firavun Merneptah krallığının ilk yıllarına rastlayan bu kuraklıkta, Hatti ülkesine gemilerle tahıl yardımı yapmıştır. Anadolu içindeki durumun IV. Tudhaliya döneminde de arada sırada geleneksel düşman Gašgalar tarafından bozulduğu görülmektedir. Hiç kuşkusuz, Tudhaliya kendisine bırakılan güçlü mirasın bilincinde idi. Hattuşili'nin kudretli bir ordu ve akıllı bir siyasetle yarattıkları, Ön Asya dünyasında saygın bir yer tutan Hitit İmparatorluğu, onun krallık döneminde ortaya çıkan güneydoğudaki Asur ve batıdaki Ahhiyawa gibi yeni güçlerin yarattığı sorunların üstesinden, böyle sağlam bir zemine dayandığı için gelebilmişti. 22 DİNÇOL, Anadolu Uygarlıkları Ans., s

31 IV. Tudhaliya'nın hangi koşullar altında öldüğünü bilmiyoruz. Kendisinden sonra yerine geçen oğlu Arnuwanda, Hitit sülalesi arasında bu adı taşıyan üçüncü kişi idi. Arnuwanda'nın hükümdarlık dönemini anlatan pek az belge bulunmuştur. Hitit arşivlerindeki tarihi metinler, Arnuwanda'nın ardından tahta geçen kardeşi II. Šuppiluliuma döneminde sona ermektedir. Kazılar, Hattuša kentinin büyük bir yangınla tamamen yanmış olduğunu göstermektedir. Devletlerin siyaset sahnesinden ayrılmalarının kuşkusuz tek bir nedeni olamaz. Yıkılışı, bir çok öğenin bir araya gelmesi yaratır. Devletin içindeki kargaşa, ekonomik güçlükler ve kurulu dengeleri değiştiren uluslararası kaynaşmalar, bir diğerinin aleyhine yayılan ve kuvvetlenen yeni devletler, doğan yeni koşullara uyamayan ya da kendilerini kurtaracak yeni dengeler kuramayan toplulukları silerler. Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünde de bütün bunların rolü vardır. Mısır kayıtlarında III. Ramses'in, "...birdenbire devletler yıkılıp dağıldılar. Hiçbir ülke onların silahları karşısında dayanamadı..." şeklinde tanımladığı durum, Hitit İmparatorluğu'nun yıkılmasına katkıda bulunan, adlarına "Deniz Kavimleri" denen ulusların deniz ve kara yoluyla gelişlerini tanımlamaktadır. Hatti, Kizzuwatna, Karkamış, Arzawa ve Alašiya yağma edilmiş ve Suriye'ye doğru ilerleyen bu "Deniz Halkları" ancak Mısır sınırlarına yaklaşırken durdurulabilmişti BRYCE, The Kingdom of the Hittites, s

32 Anadolu'nun çeşitli yerlerinde yapılan bu kazılar, bu dönemde Hattuša da içinde olmak üzere, pek çok kentin yangınlarla yıkıntı haline geldiğini göstermektedir. Bu süreç sonucunda artık Ön Asya'nın görkemli imparatorluğu Hitit Devleti yıkılmıştır. Herşeye rağmen Hitit İmparatorluğu'nun güneydoğu eyaletleri Hitit kültürünün en az beş yüzyıl süren tuhaf bir parıltısı olmuştur. Asur kayıtlarında, Suriye ve Toros Dağları bölgesi "Hatti Ülkesi" adı ile anılmaya devam etmiştir. Benzer bir biçimde, bu Suriye prenslikleri, Eski Ahit'te de "Hitit Kralları" olarak geçmektedir (2 Krallar VII. 6; 2 Tarihler I. 17) GURNEY, The Hittites, s

33 III. HİTİT DÖNEMİ ANADOLU COĞRAFYASI Bir tarih araştırmasında, çalışılan alanın coğrafyasının tanıtılması, konunun daha iyi anlaşılmasına olabilecek katkıları nedeniyle bir giriş niteliğinde siyasi tarihten önce yer almalıdır. Ancak konumuzun özelliği dolayısıyla, sonraki ve asıl konumuzu oluşturan bölümlerle bağlantıyı daha kolay kurmak ve korumak, bütünlüğü bozmamak, tekrarlardan kaçınmak amacıyla, Hitit dönemi Anadolu coğrafyasının genel olarak tanıtıldığı bölüm buraya alınmıştır. Anadolu yarımadası, batıda Ege sahillerinden başlayarak doğuya doğru uzanan, fiziksel olarak önce doğuya ardından da güneydeki Hindistan sınırlarına kadar ulaşan dağ silsilelerinin belirlediği bir kara parçasıdır. Suriye ovalarından bakıldığı zaman, Romalılar tarafından Taurus Dağları olarak bilinen ve kuzeyde kalan bu dağlar heybetli bir duvar gibi yükselir. Antik dönem coğrafyacılarına göre, dünyanın Akdeniz'in doğusunda kalan kısmını "iç" ve "dış" yarı olmak üzere ikiye böler. Doğuya doğru diğer dağlar manzaraya hakimdir. Bunların en önemlisi sönmüş bir yanardağ olan Erciyes Dağı'nın konisidir. Antik ismi Argaeus ve yüksekliği m. olan dağın gerisinde, Toroslar'dan gelen ve kuzeydoğuya doğru bir yay çizerek ilerleyerak Doğu Anadolu yüksek platosuna karışan Güneydoğu Torosları dağ zinciri yer alır. Güneydoğu Torosları'nın bu uzantısı doğudaki Mezopotamya ile güneydeki Kilikya nehir platoları arasında bir set oluşturur. Anadolu platosunun orta kısmı, bir tuz gölünün (Tuz Gölü) bulunduğu çukurca bir havzadır. Kuzeyinde ise, doğudaki büyük kara kütlesinden başlayıp kıyıya sadece 2-3 yerde geçit veren ve batıya doğru 33

34 Karadeniz boyunca uzanan ve sonunda alçalan bir dağ silsilesi vardır. Dağlar, Karadeniz den yükselen yağmurların beslediği sık ormanlarla kaplıdır. 1 Klasik dönemlerde Halys olarak tanınan, Hititler tarafından da Maraššantiya olarak bilinen Kızılırmak, Doğu Anadolu dağlarından çıktıktan sonra, uzun bir mesafeyi kat ederek güneybatı yönünde ilerler ve Tuz Gölü'ne yaklaşırken önüne çıkan irili ufaklı dağlar nedeniyle öylesine büyük bir yay çizer ki, geldiği yöne doğru geri döner ve sahile paralel dağları kuzeydoğu yönünde keserek Karadeniz'e dökülür. Öncelikle ilgileneceğimiz Hitit bölgesi, Kızılırmak ile belirlenen yay içinde kalan alan ile gölün güneyindeki ovayı kapsar. Söz konusu bu bölge doğuda Güneydoğu Toroslar ı ve uzantısı olan dağlar, güneyde Toroslar, batı ve kuzeyde dağınık haldeki dağlarla çevrilidir. Hititler'in başkenti olan Hattuša, Karadeniz'e doğru platonun parçalanmaya başladığı yerdeki dağlardan birinin kuzey yamacında yer alır. Sarp kayalık yataklar içindeki bu sıradağlardan kuzeye doğru coşarak akan iki akarsu, en eski yerleşim alanı Hattuša'yı aralarına alarak, her ne kadar Hititoloji literatüründe hala Boğazköy olarak geçse de günümüzde bir ilçe olan Boğazkale yakınındaki bir yamaçta birleşir. Yerleşim yeri, kuzeydeki dağların sınırlarını belirlediği yine kuzeye doğru uzanan bir vadiye hakimdir ve doğal müstahkem konuma sahiptir. Aynı zamanda, biri Ege kıyılarından gelip aşağı Kızılırmak havzasından geçerek Sivas'a ve doğu'ya yönelen, diğeri ise Karadeniz'deki Amisus limanından Kilikya'ya ve güneydoğuya doğru uzanan iki 1 GURNEY, The Hittites, s. 25,26 34

35 antik ticaret yolunun buluştuğu yerin yakınındadır. Kenti, stratejik yollar ağının merkezi haline getirmek için, sadece bu güzergahlarla bir bağlantı kurmak yeterliydi. "Hatti Ülkesi", bildiğimiz kadarıyla M.Ö. 2. bin yılda bu bölgelerden iktidarlarını sürdüren krallarca oluşturulmuş, daha sonra ise bir imparatorluğa dönüştürülmüş bir devletti. 2 Hitit dönemi Anadolu coğrafyası araştırmalarında sabit noktalara ihtiyacımız vardır. Bulabildiğimiz sabit noktalarla yakın ilişki halinde geçen birçok yer adını sağlayabiliriz. Anadolu'nun bir çok yönünde girişilen mücadeleleri de konu alan siyasal içerikli belgelerden, dinsel içerikli metinlere, envanterler ve kült eşyaları listelerinden mektuplara kadar hemen hemen her türde içeriğe sahip çivi yazılı tabletlerden Hitit coğrafyası hakkında bilgi edinilmektedir. Bu coğrafyada Hitit dönemi tarihsel coğrafyasının sorunlarının çözümünde dayanak oluşturacak az sayıda sabit nokta bilindiği için, Hitit metinlerinde geçen şehirler ve bölgeler, deniz ya da nehir kıyısında olmaları veya çevrelerindeki dağlar gibi fiziki özellikleri öncelikle göz önünde bulundurularak, varsa diğer verilere göre lokalizasyon denemelerine konu edilebilirler. 2 GURNEY, The Hittites, s. 25,26 35

36 Başkent Hattuša arşivlerindeki kaynaklardan M.Ö yüzyıllar arasındaki Hitit dönemi Anadolu coğrafyası hakkında bilgiler alabilmekteyiz. 3 Bununla birlikte Maşat Höyük arşivinden M.Ö. 14. yüzyılın ilk yarısına ait belgeler 4 bilgilerimizin artmasını sağlarken, 19. ve 18. yüzyıllara tarihlenen Kültepe tabletleri de bu dönem Anadolu coğrafyasına ilişkin bilgilerimize geniş katkılar sağlamıştır. Bunlara ek olarak 1990 yılında başlayan Ortaköy-Šapinuwa kazıları sonucunda elde edilen tabletlerin yayınlanmasıyla, son otuz yıldır dikkate değer biçimde artmış olan bölgenin Hitit dönemi kültürel ve tarihsel gelişimi hakkındaki bilgilerimizle birlikte tarihi coğrafya konusunda da önemli bilgiler elde edilmiş olacaktır. 3 Geçen coğrafya adları için bak.: G. F.del MONTE ve J. TISCHLER, Die Orts-und Gewässernamen der Hethitischhen Texte, Wiesbaden 1978; G. F.del MONTE, Die Orts-und Gewässernamen der Hethitischhen Texte Supplement, Wiesbaden 1992; H. ERTEM, Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya Adları Dizini, Ankara Geçen coğrafya adları için bak.: S. ALP, Maşat-Höyük'te Keşfedilen Hitit Tabletlerinin Işığı Altında Yukarı Yeşilırmak Bölgesinin Coğrafyası Hakkında, Belleten 164 (1977), s ; Maşat Höyük Tabletlerinin Eski Anadolu Coğrafyasına Katkıları, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1986, s ; Hethitische Briefe aus Maşat-Höyük, Ankara 1991, s. 449 vd. 36

37 Hitit dönemi Anadolu coğrafyasına ilişkin bazı çalışmaları hatırlayacak olursak: Hitit krallığının merkezini oluşturan, İç Anadolu'nun kuzeyinde ve Karadeniz bölgesinde kalan alanda, İç Anadolu'nun diğer bölgelerine oranla daha fazla arkeolojik araştırma yapıldığı görülmektedir. Oldukça dağlık olan Anadolu'nun bu bölgesinde ilk sistematik araştırmaları, 1926 yılında H.H. von der Osten yapmıştır. Özellikle Kelkit vadisinin kuzeyindeki verimli bölgelerde eskiçağ yerleşimlerinin olmamasına dikkat çekmiş ve Roma dönemine kadar bu alanda göçebelerin yaşadığı yorumunu yapmıştır. 5 J. Garstang, O.R. Gurney ile birlikte 1959 yılında Hitit İmparatorluğu'nun coğrafyası üzerine yaptıkları bölgesel araştırmalarının bir araya getirildiği genel bir coğrafya çalışması olan The Geography of the Hittite Empire 6 ı yayınlamadan önce, Hittite Military Roads in Asia Minor 7, Samuha and Malatia 8 ve The Hulaya River Land and Dadassas 9 isimli çalışmalarını yayınlamıştır. 5 J. YAKAR, Recent Contributions to the Historical Geography of the Hittite Empire, MDOG 112 (1980), s J. GARSTANG ve O. R. GURNEY, The Geography of the Hittite Empire, London J. GARSTANG, Hittite Military Roads in Asia Minor, AJA 47 (1943), s J. GARSTANG, Samuha and Malatia, JNES I (1942), s J. GARSTANG, The Hulaya River Land and Dadassas, JNES III (1944), s

38 The Geography of the Hittite Empire isimli çalışmanın da, Hatti ülkesinin merkezkuzey kısmı üzerine yapılan çalışmaları içeren bölümünün hataları, daha sonra Güterbock tarafından ortaya konulmuştur. 10 H. Ertem, 1973 yılında Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya Adları Dizinini 11 yayınlamış, 1978 yılında, J. Tischler ve G. F. del Monte, Hitit Çivi Yazılı Metinlerindeki Coğrafya İsimleri Kataloğunu 12 yayınlamışlardır. Daha sonra 1992 yılında del Monte tarafından, yayınlanan yeni çivi yazılı metinlerden yararlanılarak yapılan ek 13 ile katalog işlevselliğini arttırmıştır. 10 H. G. GÜTERBOCK, The North-Central Area of Hittite Anatolia, JNES 20 (1961), s ERTEM, Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya Adları Dizini, Ankara G. F. del MONTE ve J. TISCHLER, Die Orts-und Gewässernamen der Hethitischhen Texte, Wiesbaden del MONTE, Die Orts-und Gewässernamen der Hethitischhen Texte Supplement, Wiesbaden

39 Jak Yakar ın, geniş çaplı bir yüzey araştırmasının sonuçlarından oluşturulmuş 1982 tarihli çalışması 14, çeşitli Hitit dönemi coğrafi adlarının lokalizasyonunu içermektedir. Jak Yakar bu çalışmada Sedat Alp in Hanhana=İnandık lokalizasyonunu 15 kabul etmemektedir. M.Forlanini, Hitit dönemi Anadolu coğrafyası ile ilgili birçok bölgesel çalışma 16 yapmasının ardından M. Marazzi ile birlikte hazırladıkları çalışma 17, kapsamlı, genel bir Hitit dönemi haritası içermektedir. (Bk. Harita 5) Harita, Hitit coğrafyasını bölgelere ayırarak ve bu bölgeler üzerine yapılan çalışmaların bir araya getirilmesi ile oluşturulmuştur. 14 YAKAR, MDOG 112 (1980), s S. ALP, Hitit Kenti Hanhana'nın Yeri, Belleten 164 (1977), s M. FORLANINI, L'anatolia Nordoccidentale Nell'impero Eteo, SMEA 18 (1977), s ; Appunti di Geografia Etea, SM 1 (1979), s ; La Prima Lista di VBoT 68 e la Provincia di Arinna, SMEA 22 (1980), s.71-80; Remarques Géographiques sur les Textes Cappadociens, Heth 6 (1985), s.45-66; 17 M. FORLANINI ve M. MARAZZI (con la collaborazione di A. Lazzari-L. Re) Anatolia: L'impero Hittita, ASVOA 4.3, s

40 Gurney in 1992'de yayınlanan makalesi 18, Forlanini ve Marazzi'nin çalışması üzerine eleştiri ve yorumları içermektedir. M.Forlanini ve M. Marazzi'nin, genel Hitit dönemi haritasını hazırlarken yaptıkları lokalizasyon çalışmalarının bir kısmını şöyle sıralayabilriz: Harita oluştururlarken "Hatti" olarak tanımladıkları alan, merkez Kapadokya'daki Kaniš/Neša krallığı toprakları ile I. Singer'in esas Hatti bölgesi olarak gösterdiği orta ve aşağı Kızılırmak havzasındaki bölgedir. 19 CTH 604 ve CTH 626'da, Tahurpa (Yozgat civarı), Katapa (Babalı Höyüğü veya Çamurlu Höyüğü), Zippalanda (Konak Su Vadisi yakınında) ve Šanahuitta (stratigrafik özelliğine göre Alişar olabilir), Hattuša ile Ankuwa arasındaki yol güzergahında gösterilmektedir. Kammama (Çekerek civarında), Ištahara (Mamure höyüğü olabilir), Hattena (Alaca Höyük?), Šapinuwa (Alaca yöresinde, Eskiyapar olabilir), Tapika ve Hattuša arasında aranmalıdırlar. 18 O. R. GURNEY, Hittite Geography: Thirty Years On, Sedat Alp'e Armağan- Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Ed.: Heinrich Otten, Ekrem Akurgal, Hayri Ertem, Aygül Süel, Ankara I. SINGER, Geographical Aspects of the Proto-Hattian Problem, M.A. Thesis, Tel-Aviv University,

41 Hanhana'nın Sungurlu civarında aranması, S.Alp'in ileri sürdüğü "İnandık"tan 20 daha olasıdır. Kuruštama (Sungurlu'nun batısında), Tawiniya (Delice yakınında) ve Arinna (Büyüknefesköy, Cornelius'a göre Tavio) Hattuša yakınında olmalıdırlar. CTH 235'deki kadınlar listesinden anlaşıldığına göre Hattuša'nın güneyinde çok sayıda kasaba vardı ve Kartapaha, Ulušna, Paršananhila, Šalma, Kukuwawa şehirleri de bu bölgedeydi. CTH III'deki Katapa'dan başlayıp güneybatı yönünde devam edip Durmitta eyaletindeki Waratta kasabasına ulaşan yol, güzergah için yararlı bilgiler sağlamıştır. Tapika/Maşat bölgesinde belirlenen yerler; Anziliya-Zile, Tahazzimuna-Dazimon ve Zuliya Nehri-Çekerek Nehri (Alp, Belleten 173, 1980, 48,58) olmakla bereber, Gašipura'nın Gaziura/Turhal, Gagadduwa'nın Gagonda olama olasılığı vardır. Maşat'ın doğusunda Hapidduini Dağı ve Zuliya vadisine hakim olan Šakdunuwa Dağı vardır. Maşat'ın kuzeyinde İris/Yeşilırmak'tan başka, Hititler'in Tapika, Šadduppa, Karahna ve Marišta šehirlerini tehdit eden ve uzun süre Gašga toprakları olan Pišhuru ve Išhupita şehirleri bulunur. 20 ALP, Belleten 164 (1977), s

42 II. Murşili ile I. Šuppiluliuma yıllıklarında ve bazı dini metinler (özellikle CTH 561 ve 562) Hititler'in askeri seferleri anlatılır. Ordu Kızılırmak'ın aşağı yöresinde (Hititçesi Mita ve olasılıkla bugünkü Delice Irmak), Hanhana ya da Hattena yakınında toplanır, Marašantiya'yı geçip Hurna'ya ulaşır, oradan da Nerik veya Tumanna'ya ilerlerler. Daha doğu bölgelerde Šapinuwa ve Ištahara şehirleri Gašgalar'ın Šunupašši ve Malazziya yönlerinden gelen saldırılarını karşılar, daha sonra gelen Hitit ordularına Hatenzuwa ve Hakmiš (Mecitözü yakınındaki Büyükhöyük olabilir) yolunu açar. M.Ö yüzyıllarda önemini yitirmiş ancak Hititler için önemli bir şehir olan Zalpuwa, Maraşantiya Nehri'nin denize döküldüğü yerdedir. Bölgedeki Gašga grupları isimlerini Kummešmah(a) (modern Kelkit) nehrinden alır. Diğer Gašga grupları, daha güneydeki Durmitta şehrinde yerleşmişler ve Hitit topraklarına buradan saldırırlardı. KUB XLVIII 105'deki, M.Ö. 13. yy.'a ait metne göre, Durmitta'nın iki kasabası olan Piddaniyaša ve Waratta'nın, Pitnisos ve Baretta ( sırasıyla Kozanlı civarı ve Aspona/Şehithöyük civarı) olabileceği ileri sürülmüştür. Nerik'in yeri kesin olarak bilinmemekle beraber, bulunabileceği bölge konusunda çalışmalar büyük ölçüde bir uyum göstermektedir Dinçol-Yakar, Belleten 38 (1974), s ; Forlanini, SMEA 18 (1977), s ; McQueen, AnSt 30 (1980), s

43 Hatti ülkesinde, "Yukarı Ülke" ve "Aşağı Ülke" olarak iki coğrafi birim ve aynı zamanda iki yönetim birimi bulunurdu. Hatti topraklarının kuzeydoğusuna ilerlediğimizde, Šamuha problemiyle karşılaşmaktayız. Šamuha kenti metinlerde, küçük gemilerin yanaşabileceği, nehir yakınında bir yerleşim olarak geçmektedir. Genel olarak Šamuha'nın yukarı Fırat bölgesinde olduğu düşünülmekle birlikte, Forlanini çalışmasında, yerleşimin yukarı Halys bölgesinde olduğu görüşünü desteklemektedir. Bu durum, Karahna ve Marišta Maşat ile yukarı Halys'te yer alıyorsa, Šamuha da bu yerleşimlere yakın olmalıdır, olarak açıklanmaktadır. Böylece Šamuha kenti Sivas'a yerleştirilebilir ve Arziya ile Pittiyariga şehirleri Zara (Hititçe ismi Anzara olabilir) yönünde, Kızılırmak boyunda olabilirler. M.Ö. 13. yy.'da Yukarı Ülke'nin önemli dini merkezlerinden biri olan Urikina, Šamuha'nın güneyinde aranmalıdır (KUB XL 98). Daha güneyde Hurma, doğuda, Asur ticaret yolu üzerindeki Kaneš ve Uda bulunmaktaydı ki bu yerleşimler, Tuwanuwa ve Kumanni arasında lokalize edilebilirler. Yukarı Ülke, kuzey ve doğudan sık sık Pišhuru, Išhupitta ve Tipiya'da bulunan Gašgalar ile Azzi/Hayašalılar'ın saldırılarına uğrardı. Himmuwa, Tiliura, Dankuwa, Šadduppa, Ištitina ve Kannuwara ile Azzi sınırındaki Ura kalesi de bu saldırılara maruz kalırlardı. Azzi/Hayaša bölgesinin coğrafi konumu tartışmalıdır. Detaylara inildikçe zorluklarla karşılaşılmaktadır. Örneğin, II. Muršili'nin 10. yılında düzenlenen sefer sırasında, Arišpa için "denizde" denilmiştir. Buradaki "deniz", Karadeniz, Van Gölü ya da Elazığ civarındaki Hazar Gölü olarak yorumlanmıştır. Erzincan yöresindeki eski bir 43

44 gölün kalıntısı olan bataklık göz önüne alındığında, bahsi geçen "deniz"in bu bölgede olduğunu söylenebilir. Böylece Ingalawa, Arišpa, Dukkamma Erzincan yöresine konulabilir ve Temiya/Timmiya/Timmina Cimin, Bizans dönemi ismiyle Tzimenon olabilir. Bununla birlikte, KUB XXVI 39 IV 26'da bahsedilen Hayaša'nın tapınakları bu bölgede olabilir. Azzi'nin Aza olduğu düşünülebilir. Kemah'dan ayrılıp, Fırat Nehri takip edildiğinde ulaşılan dağlık bölge, M.Ö. 13. yy.'da bir Hitit ailesi tarafından yönetilen ve 15. yy.'da Išuwa'yı da içine alan idari birimin yerleşim alanı olarak yorumlanabilir. CTH 146 ve KBo XVI 42, yörenin coğrafyası hakkında bilgi sağlayan iki önemli metindir. Metinlere göre, Kummaha, Dukkamma, Pahhuya (Fırat vadisinde Eğin ve Malatya arasında olabilir), Zuhma (Salmanassar III'ün yıllıklarında Išuwa ile Dayaeni arasında geçer, Tunceli'nin kuzeydoğusunda aranabilir), Malitiya/Maldiya (Malatya yakınlarındaki Arslantepe höyüğü olabilir), Hintuza, Šullamma, Tahišna, Pališna, Šinuwa, Arihuwa (Argavan olabilir) Išuwa ile birlikte aynı eyeletin içinde bulunmaktadır. Tegarama genellikle Malatya'nın batısına lokalize edilmektedir. Kuššara, Tegarama, Hurna ve Šamuha arasında aranmalıdır. Bunula birlikte, Kizzuwatna'ya kadar bir alan kaplayan Armanata, Komagene dağlarına lokalize edilebilir. 44