KORUMA ALTINDAKİ ÇİNE ÇAPARI KOYUNLARDA GENETİK ÇEŞİTLİLİK* Pelin BİNBAŞ1, İbrahim CEMAL2

Transkript

1 Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 06; () : 7-78 Journal of Adnan Menderes University Agricultural Faculty 06; () : 7-78 Araştırma / Research KORUMA ALTINDAKİ ÇİNE ÇAPARI KOYUNLARDA GENETİK ÇEŞİTLİLİK* Pelin BİNBAŞ, İbrahim CEMAL Özet Bu araştırma, soyu tükenme eğiliminde olan yerli gen kaynağı Çine Çaparı koyun ırkında ırk içi çeşitliliğin mevcut durumunun DNA düzeyinde rastgele çoğaltılmış polimorfik DNA (RAPD) belirteçleri ile ortaya konması yanında mevcut sürüler içi ve sürüler arası genetik benzerlik ve uzaklıkların tanımlanması amacıyla yapılmıştır. Mevcut üç Çine Çaparı sürüsünden seçilen 7 baş hayvanda toplam primer kullanılarak genotipleme yapılmıştır. Toplam adet primerden 5 adedi polimorfik bant vermiş ve bunlardan elde edilen toplam polimorfik bant sayısı 7 olmuştur. Analizler sonucunda sürü içi bireyler arası genetik benzerlikler; Ü-ÇÇKP sürüsünde 0.68 ile 0,85 arasında, sürüsünde 0.8 ile 0.87 arasında ve sürüsünde ile 0.87 arasında bulunmuştur. Sürü içi bireyler arası genetik uzaklıklar ise, Ü-ÇÇKP sürüsünde 0.6 ile , sürüsünde 0.66 ile 0.77 arasında ve sürüsünde 0.66 ile 0.55 arasında bulunmuştur. Sürüler arası genetik benzerlikler 0.8 ile 0.07 arasında, genetik uzaklıklar ise 0.00 ile 0.68 arasında bulunmuştur. Bu sonuçlara göre Ü-ÇÇKP sürüsü ile sürüsündeki hayvanlar genetik benzerlik bakımından sürüsüne oranla birbirlerine daha yakın bulunmuşlardır. Bu sonucun elde edilmesinde Ü-ÇÇKP sürüsü ile sürüsü arasında Çine Çaparı koç transferinin olması büyük önem taşımaktadır. Sürü içi hayvanlar arası ortalama genetik benzerlik sürüsünde en yüksek değeri almıştır. Bu bulgu sürüsündeki lokusların üçte birinin sabitlenmesi sonucu ile de desteklenmektedir. Anahtar Sözcükler: Gen kaynakları, koyun, Çine Çaparı, çeşitlilik, RAPD Genetic Diversity in Çine Çaparı Sheep Under Conservation Abstract The aim of this study was to determine within breed genetic diversity in endangered Çine Çaparı sheep by Random Amplified Polymorphic DNA (RAPD) markers and to obtain genetic similarities and distances among animals within flock and between flocks. Seventy-two animals from flocks were genotyped with arbitrary primers. Genetic similarities between and within flocks were investigated. Forty-seven polymorphic bands obtained from 5 primers that showing polymorphism. The genetic similarities between individuals within a flock are between 0.68 and 0.85 for Ü-ÇÇKP conservation flock, 0.8 and 0.87 for flock, and and 0.87 for flock. Genetic distances were between 0.6 and for Ü-ÇÇKP flock, 0.66 and 0.77 for the flock, and 0.66 and 0.55 for the flock. The similarities between flocks were between 0.8 and 0.07 and, genetic distances were between 0.00 and As a result, the similarity was highest between U-ÇÇKP conservation flock and the flock in Tatarmemişler than the flock in Dereköy village. This may be stem from higher animal flow between Ü-ÇÇKP conservation flock and flock in Tatarmemişler village. Mean genetic similarity between animals within flock were highest for flock. This finding is supported also by fixation of frequency of nearly one-third of the loci in flock. Keywords: Genetic resources, sheep, Çine Çaparı, diversity, RAPD GİRİŞ Milyonlarca yıl süren uzun evrim süreci sonucunda hayvanlarda oluşan genetik varyasyon (Simon ve Buchenauer, ) insanoğlunun evciltme süreciyle devreye girmesiyle oldukça çeşitlenmiştir. Buna karşın geçen 0. yüzyılda birçok tür kapsamındaki ırk ya da soylar yok olmuş ve bu yok olma süreci hızlanarak sürmüştür (Hall ve Ruane, ). Sanayileşme ile birlikte hızla değişmekte olan sosyolojik ve ekonomik koşullar nedeniyle yerli ırklardan daha fazla yararlanma gerekliliği doğmuştur. Birim hayvandan daha fazla yararlanma gereksinimi, bilgi birikimi ve gelişen teknolojiyle birleşince, yerli ırkların yerini büyük bir hızla gerek saf yetiştirme gerekse melezlemeler yoluyla oluşturulan yüksek verimli kültür ırkları almaya başlamıştır. Bu ıslah çalışmalarının etkinliğine paralel olarak yerli ırkların azalması ve kaybolması tehlikesi ortaya çıkmıştır (Karaca ve Cemal, 8). Irkların yaklaşık % 'si yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır (Anonim, 000). Bu nedenle dünyada son yıllarda hayvan genetik kaynaklarının korunmasına yönelik çalışma ve çabalarda önemli bir artış gözlemlenmektedir (Ertuğrul et al., 005). Diğer türler bakımından olduğu gibi koyun türü anlamında da ülkemiz zengin bir ırk çeşitliliğine sahiptir. Son dönemlerde daha da yoğunlaşan * Pelin BİNBAŞ'ın Yüksek Lisans Tezinden derlenen bu çalışma Ü-BAP (Proje No: ZRF-050) ve TÜBİTAK (Proje No: 0O) tarafından desteklenmiştir. Çalışma, 5. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi'nde sunulmuştur. CAN AR OSGB, Akarca Mah., M. Kemal Bul. No:6/5-6, Fethiye, Muğla Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Biyometri ve Genetik Anabilim Dalı, Aydın 7

2 Koruma Altındaki Çine Çaparı Koyunlarda Genetik Çeşitlilik melezleme çalışmaları yerli koyun ırklarımızın varlıklarını sürdürebilmeleri bakımından büyük tehdit oluşturmaktadır. Özellikle, Batı Anadolu'da daha yoğun olarak yaşanan bu sürecin sonucunda Ödemiş koyun ırkımız yakın geçmişte yok olmuş ve bu süreç Çine Çaparı ve Dağlıç gibi yerli ırklarımızın varlığını da ciddi derecede tehdit eder noktaya gelmiştir. Irkların sayısal olarak varlığına ve şu andaki yayılma alanlarına yönelik güncel envanter çalışmaları var olmadığı ve sahadan sağlıklı bilgi akışını sağlayacak kanallar henüz oluşturulamadığı için konunun ciddiyeti ilgili kesimler tarafından henüz tam olarak anlaşılmamıştır. Genelde yağlı kuyruklu olan bu ırklarımız yetiştiriciler tarafından Sakız veya Kıvırcık ırkı koçlar ya da bu iki ırkın melezi koçlar kullanılarak ince kuyruklu bir forma dönüştürülmekte, Sakız ırkının yüksek döl ve süt verim yeteneği ile Kıvırcık ırkının gelişme özellikleri bakımından üstünlüklerinden yararlanılmaya çalışılmaktadır. Melezleme etkinlikleri sonucunda büyük bir dönüşümün yaşandığı koyun ırklarımızdan biri olan Çine Çaparı Aydın'ın özgün yöresel koyunudur. Yağlı kuyruklu olan ve geçmiş dönemlerde Aydın'da oldukça yaygın bir şekilde yetiştirildiği yetiştiriciler tarafından dile getirilen Çine Çaparı koyun sayısı günümüzde oldukça azalmıştır. Koruma sürüsü oluşturma ve ırkın özelliklerini tanımlama çalışmalarına (Karaca ve Cemal, 005) 6 yılında Adnan Menderes Üniversitesinde başlanmış ve Adnan Menderes Üniversitesi Çine Çaparı Koruma Programı (Ü-ÇÇKP) isimli bir stratejik yönelim programı devreye sokulmuştur. Bu program kapsamında ırkın korunması amacıyla bir koruma sürüsü oluşturulmuş ve ırkı saf olarak bulunduran yetiştirici sürüleri izlemeye alınarak bu sürülerin korunması da teşvik edilmiştir. Irk kapsamında günümüze ulaşan 'si yetiştiricilere ve biri Üniversiteye (Adnan Menderes Üniversitesi) ait koruma sürüsü olmak üzere toplam küçük sürü ve bu sürü kapsamında ise 006 yılı itibariyle toplam 0 baş koyun bulunmaktadır. Yörede daha önce yapılan geniş taramalar sonucunda saf Çine Çaparı yetiştiriciliğinin yapıldığı başka sürülere rastlanamadığı bildirilmiştir (Karaca et al., 00; Karaca ve Cemal, 005). Irkın geçmişteki sayısal durumu, tam olarak yayılma alanı ve verim özellikleri konusunda son yıllarda yapılan araştırmalar (Karaca ve Cemal, 005) dışında herhangi bir yazılı kaynağa rastlanamadığından yöredeki yetiştiricilerle yapılan görüşmeler temel kaynak niteliğindedir. Irkın morfolojik ve fizyolojik özelliklerinin tanımlanmasına yönelik kimi çalışmalar (Altın et al, Karaca et al, 00) yapılmasına karşın ırk içi genetik çeşitliliğin DNA düzeyinde tanımlanmasına yönelik şu ana kadar herhangi bir çalışma gerçekleştirilmemiştir. Hayvanlarda genetik yapıyı tanımlamaya yönelik moleküler genetik yöntemlerin kullanımı gün geçtikçe yaygınlaşmaktadır. Özellikle genetik kaynak olarak değerli durumda olan populasyonlara yönelik 7 moleküler tanımlamalar koruma programlarına yol gösterici rol oynamakta ve koruma faaliyetlerinin etkinliği de bir anlamda bu çalışmalarla test edilebilmektedir. Moleküler genetik tanımlamalarda kullanılan önemli yöntemlerden biri de rastgele çoğaltılmış polimorfik DNA (RAPD) analizidir. Yerli hayvan ırklarımıza yönelik kimi çalışmalarda (Mercan, 00, Elmacı et al., 007, Balcıoğlu et al. 00) bu yöntemden yararlanılmıştır. Soyu tükenme sürecinin eşiğinde olan yerli gen kaynağı Çine Çaparı koyun ırkının ele alındığı bu çalışmada, ırk içi genetik çeşitliliğin mevcut durumunun DNA düzeyinde RAPD belirteçleri ile ortaya konması amaçlanmıştır. Mevcut sürüler içi ve sürüler arası genetik benzerlik ve uzaklıkların tanımlanması ile sürdürülen koruma etkinliklerinin daha da etkin kılınması hedeflenmektedir. MATERYAL ve YÖNTEM Araştırmanın hayvan materyalini, Ü-ÇÇKP kapsamında oluşturulan (Karaca et al 00) ve Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Koyunculuk Araştırma ve Uygulama Ünitesinde yer alan Çine Çaparı koruma sürüsü ile aynı program kapsamında izlenen Erdoğan AKTÜRK (, Tatarmemişler köyü, Çine, Aydın) ve Mustafa Vural (, Dereköy köyü, Koçarlı, Aydın) isimli son iki yetiştiriciye ait sürüler olmak üzere toplam sürüden örneklenen 7 baş koyun (anaç koyun ve koç) oluşturmuştur. Bu çerçevede, Ü-ÇÇKP kapsamındaki koruma amaçlı sürüden 6, 'ya ait sürüden ve 'ye ait sürüden hayvana ait DNA örnekleri yer almıştır. Örneklemede saf ırk özelliklerini en iyi şekilde gösteren hayvanlar seçilmiştir. Seçilen koyunların boyun toplardamarından 0 ml kan örneği EDTA içeren vakumlu tüplere alınmış ve kan örneklerinden DNA ekstraksiyonu Miller et al (88) tarafından bildirilen prosedür esas alınarak gerçekleştirilmiştir. Polimorfizmin belirlenebilmesi için baz dizilişi rasgele oluşturulmuş 0 baz uzunluğundaki primerler kullanılarak PCR'da DNA çoğaltımı gerçekleşmiştir. Bu amaçla OPE serisinden 0 primer ve OPA serisinden primer olmak üzere toplam primer (Çizelge ) kullanılmıştır. Toplam 5 ul hacminde hazırlanan PCR karışımı kapsamında 7.58 ul HO,.5 ul 0X PCR tamponu,. ul MgCl (5 mm), 0.5 ul her bir dntp ( mm), 0.6 ul primer (0 M), 0.6 U Taq DNA polimeraz ve ul (~50 ng) genomik DNA yer almıştır. Ardından, termal çeviricide (Eppendorf Mastercycler Gradient) primerlere özgü DNA bölgelerinin çoğaltımı için izleyen program kullanılmıştır. İlk denatürasyon aşamasını ( C'de 0 saniye) izleyen 0 döngü kapsamında C'de 0 saniye denatürasyon, 5 C'de 5 saniye primer bağlanması (annealing) ve 7 C'de dakika uzama (extension) uygulanmış ve bunu 7 C'de 5 dakika son uzama aşaması izlemiştir.

3 Binbaş, Cemal Çizelge. Çalışmada kullanılan RAPD primerlerinin isim ve baz dizilimleri Primer Baz Dizilimi (5' ') Primer Baz Dizilimi (5' ') Primer Baz Dizilimi (5' ') OPE-0 CCCAAGGTCC OPE-0 CTTCACCCGA OPE-7 CTACTGCCGT OPE-0 GGTGCGGGAA OPE-0 CACCAGGTGA OPE-8 GGACTGCAGA OPE-0 CCAGATGCAC OPE- GAGTCTCAGG OPE- ACGGCGTATG OPE-0 GTGACATGCC OPE- TTATCGCCCC OPE-0 AACGGTGACC OPE-05 TCAGGGAGGT OPE- CCCGATTCGG OPA-0 CAGGCCCTTC OPE-06 AAGACCCCTC OPE- TGCGGCTGAG OPA-0 TGCCGAGCTG OPE-07 AGATGCAGCC OPE-5 ACGCACAACC OPA-0 AGTCAGCCAC OPE-08 TCACCACGGT OPE-6 GGTGACTGTG OPA-0 AATCGGGCTG PCR işleminden sonra çoğaltılan DNA bölgeleri agaroz jel elektroforezinde boyutlarına göre ayrıştırılmış, etidyum bromid ile boyanmış ve UV ışığı altında fotoğraflanmıştır. Elde edilen jel fotoğrafları incelenmiş ve polimorfik olan yani bilgi sağlayan 7 adet bant belirlenmiştir. Primerler bazında her birey için bantların varlığına yokluğuna 0 verilerek bir veri matrisi oluşturulmuştur. Bu matristen yola çıkarak primerlerin verdikleri polimorfik bantların frekansları ve polimorfizm oranları hesaplanmıştır. Genetik benzerlik ve uzaklıklar Nei (7)'ye göre POPGENE (Yeh et al 7) programı kullanılarak hesaplanmıştır. Genetik benzerlik veya monomorfizm oranının (M) belirlenmesi için M = Nij /Ni+Nj eşitliği kullanılmıştır. Eşitlikteki Nij terimi i ve j bireyleri arasındaki ortak bant sayısını, Ni terimi i. bireye ait toplam bant sayısını ve Nj terimi ise j. bireye ait toplam bant sayısını ifade etmektedir. Genetik farklılık veya polimorfizm oranını (P) hesaplamak için P = M eşitliği ve yine genetik uzaklıkları (GD) hesaplamak için GD = ln(m) eşitliği kullanılmıştır. Ardından, genetik uzaklık matrislerini oluşturan değerlerlerden yararlanılarak ve UPGMA (Unweighted Pair Group Method with Arithmetic Mean) metodu esas alınarak MEGA. (Kumar et al., 00) programı aracılığıyla dendrogramlar oluşturulmuştur. BULGULAR ve TARTIŞMA Elde edilen polimorfik bantlar ve frekansları Çalışmada kullanılan adet primerden elde edilen polimorfik bantlar ve bu bantların frekansları sürüler bazında ayrı ayrı ve üç sürünün geneli için toplu olarak hesaplanarak Çizelge 'de özetlenmiştir. Toplam adet primerden 5 adedi polimorfik bant vermiş ve bunlardan elde edilen toplam polimorfik bant sayısı 7 olmuştur. Polimorfik bant veren primerler arasında OPE- nolu primer polimorfik bant ile en az, OPE-0 nolu primer ise 5 polimorfik bant ile en fazla polimorfik bant veren primer olmuştur. Polimorfik bant veren primer başına yaklaşık. polimorfik bant elde edilmiştir. Elde edilen bant görüntülerine örnek olarak OPE-8 primerinden elde edilen bantlara ait jel fotoğrafı Şekil 'de verilmiştir. Genel anlamda polimorfizm elde edilen 7 DNA L: Ladder (boy markörü) Şekil. Elde edilen bant görüntülerine örnek jel fotoğrafı (OPE-8 nolu primer) 7

4 Koruma Altındaki Çine Çaparı Koyunlarda Genetik Çeşitlilik bölgesinden 'i Ü-ÇÇKP sürüsünde (OPE-0/), 'ü sürüsünde (OPE-05/, OPE-06/ ve OPE06/) ve 'u sürüsünde (OPE-0/, OPE-0/, OPE-0/, OPE-06/, OPE-06/, OPE-0/, OPE6/, OPE-6/ ve OPE-0/) hiç bant vermemiştir. Bunun yanında bazı bantların ise kimi sürüler içi frekanslar.0 olmuştur. Bu durumu sergileyen ÜÇÇKP sürüsünde (OPE-08/), sürüsünde (OPE-05/, OPE-/ ve OPE-0/) ve sürüsünde 8 bant (OPE-0/5, OPE-0/, OPE-0/, OPE-06/, OPE-08/ OPE-5/, OPE-8/ ve OPE0/) bulunmaktadır. Buradan da bazı allellerin özellikle sürüsünde var olmadığı veya aynı lokustaki alternatif allel ya da alleller bakımından sabitlenme olduğu, benzer şekilde bazı allellerin frekanslarının ise nihai değer olan 'e yükselerek sabitlendiği anlaşılmaktadır. Populasyon düzeyinde polimorfik olan toplam 7 banttan 7'si (8'inin frekansı 'e, 'unun frekansı ise 0'a sabitlenmiştir) yani lokusların % 6.7'si bu sürüde homozigotlaşmıştır. Sonuçlar bu sürünün diğer sürüden farkının daha yüksek olduğuna ve aynı zamanda sürü içi bireyler arası genetik benzerliklerin diğer sürülere oranla daha yüksek olduğuna işaret etmektedir. Burada ayrıca az sayıda allel sadece sürülere özgü bant vermiştir. Çizelge 'de de görülebileceği üzere OPE-0/ nolu bant sadece sürüsünde, OPE06/ ve OPE-06/ nolu bantlar ise sadece Ü-ÇÇKP sürüsünde gözlenmiştir. Sürüler arası ayrımların yapılabilmesi anlamında sürülere özgü bant veren bu allellerden faydalanmak olası görünmektedir. Sürüler içi genetik benzerlik ve uzaklıklar Üç Çine Çaparı sürüsü kapsamında değerlendirmeye alınan 7 baş hayvan için polimorfik yapı sergileyen toplam 7 banttan 5'i (% 5.7) Ü-ÇÇKP sürüsünde, 'i (%87.) sürüsünde ve 0'u (% 6.8) sürüsünde polimorfizm sergilemiştir. Ü-ÇÇKP sürüsünden seçilen 6 birey arası genetik benzerlikler 0.68 ile 0.85 değerleri arasında sıralanmış ve sürü içi ortalama genetik benzerlik 0.6 düzeyinde olmuştur. Sürü üyeleri arası genetik uzaklıklar ise 0.6 ile uç değerleri arasında yer almıştır. Sürü içi ortalama genetik uzaklık düzeyi ise 0.0 olarak belirlenmiştir. sürüsünde bulunan hayvan için elde edilen DNA bantlarının ikili karşılaştırılması sonucu elde edilen genetik benzerlikler 0.8 ile 0.87 değerleri arasında sıralanmış, sürü içi ortalama genetik benzerlik 0.70 düzeyinde bulunmuştur. Genetik uzaklıklar ise 0.66 ile 0.77 arasında değerler almış, sürü içi ortalama genetik uzaklık 0.78 olarak belirlenmiştir. sürüsünde değerlendirilen baş hayvanın ikili karşılaştırmaları bakımından elde edilen genetik benzerlik değerleri ile 0.87 arasında sıralanmış, sürü içi ortalama genetik benzerlik düzeyinde bulunmuştur. Genetik uzaklık değerleri ise 0.66 ile 0.55 arasında değişmiş, sürü içi ortalama genetik farklılık 0.67 olarak bulunmuştur. Sürüler arası genetik benzerlik ve uzaklıklar Tüm sürüleri kapsayan analizden elde edilen toplam 7 polimorfik bant esas alınarak yapılan sürüler arası genel karşılaştırma sonucunda üç farklı Çine Çaparı sürüsü (Ü-ÇÇKP, ve sürüleri) arasındaki genetik benzerlik değerleri 0.88 ile 0.07 arasında sıralanmıştır. Sürüler arası ortalama benzerlik olarak bulunmuştur. Sürüler arası genetik uzaklılar ise 0.00 ile 0.68 arasında olup ortalama genetik uzaklık 0.0 olarak bulunmuştur. Genetik uzaklıklara ait oluşturulan dendogram (Şekil ) incelediğinde genetik yapı bakımından Ü-ÇÇKP sürüsü sürüsü arasındaki benzerliğin daha yüksek olduğu gözlenmektedir. Bu sonucun ortaya çıkmasında Ü-ÇÇKP sürüsünün Çine ilçesindeki sürülerden alınan hayvanlarla oluşturulması etken olabileceği gibi koruma sürüsü ile anılan yetiştirici sürüsü arasındaki damızlık hareketlerinin Ü-ÇÇKP sürüsü ile Koçarlı ilçesine bağlı Dereköy köyünde bulunan sürüsü arasındaki damızlık hareketlerine oranla daha yüksek olmasının rolünün de olabileceği düşünülmektedir Şekil. Üç Çine Çaparı koyun sürüsü arası genetik uzaklıklara ait dendrogram ! 5 Ü - ÇÇKP 0.00

5 Binbaş, Cemal Çizelge. Primerlerin oluşturduğu polimorfik bantlar ve sürüler bazında frekansları Primerler Polimorfik Bant Sayısı OPE-0 5 OPE-0 OPE-0 OPE-05 OPE-06 OPE-08 OPE-0 OPE- OPE- OPE-5 OPE-6 OPE-8 OPE- OPE-0 OPA-0 Polimorfik Bantlar OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/5 OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-05/ OPE-05/ OPE-06/ OPE-06/ OPE-06/ OPE-06/ OPE-08/ OPE-08/ OPE-08/ OPE-08/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-/ OPE-/ OPE-/ OPE-/ OPE-5/ OPE-5/ OPE-5/ OPE-6/ OPE-6/ OPE-6/ OPE-6/ OPE-8/ OPE-8/ OPE-/ OPE-/ OPE-/ OPE-0/ OPE-0/ OPE-0/ OPA-0/ OPA-0/ Sürüler Bazında ve Genel Bant Frekansları Ü-ÇÇKP GENEL

6 Koruma Altındaki Çine Çaparı Koyunlarda Genetik Çeşitlilik SONUÇ Populasyondaki tüm bireylere ait genel değerlendirme To p l a m 7 h a y v a n ı k a p s a y a n t ü m populasyondaki bireyler arası genetik uzaklıklara göre oluşturulan dendogram Şekil 'te verilmiştir. Dendogram incelendiğinde her sürüye ait bireylerin yoğunlukla kendi aralarında kümeleştikleri gözlenmektedir. Bu durum özellikle sürüsü için daha belirgindir. Benzer şekilde Ü-ÇÇKP sürüsü ile sürüsündeki hayvanlar arasında da bir ayrışma gözlenmektedir. Bu sonuçlar sürüler içi genetik benzerliklerin olağan şekilde sürüler arası genetik benzerliklerden daha fazla olduğuna işaret etmektedir. Daha yüksek sayıda primer ile genotipleme yapılması durumunda sürüler arası ayrışımın daha da net bir şekilde ortaya çıkması olasıdır. Ülkemizdeki yapılan az sayıda çalışmanın sadece birinde (Mercan, 00) ırk içi populasyonlar arası karşılaştırma yapılmıştır. Söz konusu çalışmada, Karayaka koyun ırkına ait 5 farklı populasyon arası genetik benzerlikler aralığında bulunmuştur. Karayaka koyun ırkında populasyonlar arası genetik benzerlik düşük bulunmuştur. Populasyonların biri birine uzak bölgelerde bulunması böyle bir sonucun elde edilmesini sağlamış olabilir. U A DU 6 U A DU 0 5! DU U A DU U 8 U U Yerli gen kaynağı Çine Çaparı koyun ırkında yapılan bu çalışmada elde edilen sonuçlara göre sürü içi genetik benzerliğin en yüksek olduğu sürü sürüsüdür. Ortalama genetik benzerlik değerinin yüksekliği yine bu sürü için elde edilen bant görüntülerinden elde edilen frekansların kimi lokuslar için veya 0 değerine sabitlenmesi sonucu ile de desteklenmektedir. İncelenen lokusların yaklaşık üçte biri bu sürüde sabitlenmiş yani homozigotlaşmıştır. Bu durum, özellikle bu sürüdeki hayvan sayısının kısıtlı olmasının ve dolayısıyla akrabalı yetiştirme etkilerinin daha yoğun yaşanmasının bir sonucu gibi görünmektedir. Sürü içi genetik benzerliğin en düşük olduğu sürü ise Ü-ÇÇKP sürüsüdür. Bunun da muhtemel temel sebepleri bu sürünün farklı sürülerden alınan bireyler ile oluşturulması ve çiftleşmelerin akrabalı yetiştirmeyi düşük düzeyde tutacak şekilde planlanmasıdır. Genetik benzerlik anlamında ise sürüsü, Ü-ÇÇKP ve sürüleri arasında bir değer almıştır. sürüsü kapsamındaki genetik benzerliği sürüsünden daha düşük olmasının sebepleri olarak sürüsündeki hayvan mevcudunun kısmen daha fazla olması ve ÜÇÇKP sürüsü ile daha fazla damızlık değişim 7 6 U A DU U5 0 U 0 U 0 U M V0 6 U 7 M V U 06 U V M 0 7 U Şekil. Üç Çine Çaparı koyun sürüsündeki tüm bireyler arası genetik uzaklıklara ait dendrogram 76

7 Binbaş, Cemal olanağının yakalanmış olması sayılabilir. Sürüler arası genetik benzerlik ve genetik uzaklıkların belirlenmesine yönelik analizlerde ise genetik benzerlik bakımından birbirine en yakın sürüler Ü-ÇÇKP ve sürüleri olmuştur. Bu sonucun elde edilmesinde Ü-ÇÇKP sürüsü ile sürüsü arasında akrabalı yetiştirmeyi sınırlandırmak için geçmişte özellikle koç değişimi şeklinde gerçekleştirilen damızlık akışının rolü vardır. Aynı zamanda, bu benzerlikte koruma sürüsünün oluşturulmasında Çine yöresindeki sürülerin katkısının daha fazla olmasının da etkisi olabilir. Üç sürüdeki tüm hayvanları kapsayan analizlere dayalı olarak oluşturulan dendrogramda özellikle sürüler bazında hayvanların bir araya kümeleştiği gözlenmiştir. Yani beklenildiği üzere sürüler içi benzerlikler sürüler arası benzerlikten fazla olmuştur. Üç sürü arasındaki bu belirgin ayrım koruma programı için bir avantaj olarak değerlendirilebilir. Bu bağlamda, bundan sonra uygulanacak aşım programlarında sürüler arası koç değişimi aktivitelerinden daha fazla yararlanmanın gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu tür aktivite akrabalığın artışını frenleyip genetik çeşitliliğin daha yüksek seviyelerde korunup gelecek kuşaklara ulaştırılması olanağını yaratacaktır. Özellikle populasyon büyüklüğünün sınırlı olduğu durumlarda genetik çeşitlilik üzerine akrabalı yetiştirme oldukça büyük baskı o l u ş t u r m a k t a d ı r. D o l a y ı s ı y l a, ç i f t l e ş m e programlarının tüm sürülerdeki bireyleri esas alması ve pedigri bilgilerinden maksimum düzeyde faydalanılması gerekmektedir. Bu bağlamda pedigri bilgilerinin doğru bir şekilde tutulması büyük öneme sahiptir. Pedigri bilgilerinin oluşturulması veya var olan pedigri bilgilerinin doğrulanması anlamında duyarlı moleküler genetik tanımlama yöntemlerinin (mikrosatelit genotipleme vb gibi) devreye sokulması büyük katkılar sağlayabilir. Ayrıca, bu çalışma ile elde edilen sonuçlar gelecekte aynı ırkta yapılacak benzer çalışmalarda yapılacak karşılaştırmalar için referans niteliği taşıyacaktır. Uygulanan koruma programının genetik çeşitliliği korumadaki etkinliği de böylece ortaya konabilecektir. Bunun yanında ülkemizdeki diğer koyun populasyonlarında yapılacak çalışmaların sonuçlarının karşılaştırılması için de referans oluşturacaktır. Ülkemizin sahip olduğu önemli gen kaynaklarımızdan biri olan Çine Çaparı koyunların korunup gelecek kuşaklara ulaştırılması için oluşturulan koruma programının etkin bir şekilde yürütülmesi için moleküler genetik tanımlamalarla elde edilen bilgiler yönlendirici rol üstlenebilir. Bu kapsamda diğer analiz yöntemlerinin de devreye sokulması daha ayrıntılı bilgilerin ortaya konmasına yardımcı olabilecektir. Özellikle kodominant kalıtım tarzına sahip mikrosatellit DNA işaretleyicilerine dayalı olarak ta ırkın tanımlanmasının, sürüler içi ve sürüler arası benzerlik ve farklılıkların daha da ayrıntılı olarak ortaya konması faydalı olacaktır. KAYNAKLAR Altın T, Karaca O, Cemal İ, Atay O () Çine Çaparı ve Çine Tipi (Yöresel Sentetik) koyunların yapağı verimi ve özellikleri. In: Uluslararası Hayvancılık' Kongresi Bildirileri, - Eylül, İzmir, Anonim (000) World Watch List for Domestic Animal Diversity. In: Scherf BD (ed), rd Edition, Food and Agriculture Organization of United Nations (FAO), Rome. Balcioğlu MS, Şahin E, Karabağ K, Yolcu Hİ, Arik İZ (00) Türkiye yağlı kuyruklu koyun ırklarında DNA parmakizinin RAPD-PCR yöntemi kullanılarak belirlenmesi. In: 6. Zootekni Bilim Kongresi Bildirileri, -6 Haziran 00, Erzurum, -8. Elmacı C, Öner Y, Oziş Ş, Tuncel, E (007) RAPD Analysis of DNA Polymorphism in Turkish Sheep Breeds. Biochemical Genetics 5: Ertuğrul M, Dellal G, Elmacı C, Akın O, Karaca O, Altın T, Cemal İ (005) Hayvansal gen kaynaklarının koruma ve kullanımı. In: Türkiye Ziraat Mühendisliği VI Teknik Kongresi Bildirileri, -7 Mart 005, Ankara. Hall SJG, Ruane J () Livestock breeds and their conservation - A global overview. Conservation Biology 7: Karaca O, Cemal İ (8) Batı Anadolu koyunculuğunda genetik kaynakların korunma ve kullanımı. In: Ege Bölgesi.Tarım Kongresi. Bildirileri (II), 7- Eylül 8, Aydın, Karaca O, Cemal İ, Altın T (00) Yerli Çine Çaparı koyun ırkının genetik kaynak olarak korunması çalışmaları. In:. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi Bildirileri, 0-0 Eylül 00, Isparta, -8. Karaca O, Çetiner Ş, Cemal İ () Çine Çaparı koyunların kimi özellikleri ve genetik kaynak olarak korunması olanakları. In: Uluslararası Hayvancılık' Kongresi Bildirileri, - Eylül, İzmir, Karaca O, Cemal İ (005) Gen kaynağı olarak risk altındaki yerli koyun ırklarımızdan: Çine Çaparı. HAS Hayvancılık 0(): -0. Kumar S, Tamura K, Nei M (00) MEGA: Integrated software for molecular evolutionary genetics analysis and sequence alignment. Briefings in Bioinformatics 5: Mercan L (00) Karayaka koyun populasyonlarında genetik varyasyonun RAPD yöntemiyle analizi. Yüksek lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun. Miller SA, Dykes DD, Polesky HF (88) A simple salting out procedure for extracting DNA from human nucleated cells. 6: 5. Nei M (7) Nei's original measures of genetic ıdentity and genetic distance. The American Naturalist 06: 8. Simon DL, Buchenauer D () Genetic Diversity of European Livestock Breeds. AP Publication: 66, Wageningen Press, Wageningen. Yeh FC, Yang RC, Boyle TBJ, Ye ZH, Mao JX (7) POPGENE, the user-friendly shareware for population genetic analysis. Molecular Biology and Biotechnology Centre, University of Alberta, Canada. 77

8 Koruma Altındaki Çine Çaparı Koyunlarda Genetik Çeşitlilik Sorumlu Yazar İbrahim CEMAL Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü Biyometri & Genetik Anabilim Dalı Güney Kampusu Aydın Geliş Tarihi Kabul Tarihi 78 : :.06.06