Türkiye de Sağlık İnanç Modeli ile Yapılmış Araştırmaların Değerlendirilmesi

Transkript

1 Araştırma/Research Article Türkiye de Sağlık İnanç Modeli ile Yapılmış Araştırmaların Değerlendirilmesi Erdal Çenesiz, Nazlı Atak* Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara * Nazlı Atak Fatih Cad. No: 197, Keçiören, 06290, Ankara. nazliatak@yahoo.com Kor Hek 2007; 6 (6): Özet: Bu çalışmanın amacı, Türkiye de Sağlık İnanç Modeli ile yapılmış araştırmaları sistematik bir yaklaşımla incelemek ve gelecekte koruyucu sağlık davranışlarının açıklanması için yapılacak etkinliklerin planlanmasında yararlı olabilecek sonuçları paylaşmaktır. Çalışma tanımlayıcı bir çalışma olup, koruyucu sağlık davranışının gerçekleştirilmesini belirleyen inançlar, Sağlık İnanç Modeli (SİM) bileşenleri yönünden değerlendirilmiştir. Türkçe veri tabanları Sağlık İnanç Modeli anahtar sözcüğü girilerek taranmış ve araştırmalar sistematik bir yaklaşımla incelenmiştir. Bu model ile ilgili sekiz araştırma yapıldığı belirlenmiş ve araştırmaların tamamına ulaşılmıştır. Bu araştırmalarda model, kendi kendine meme muayenesi uygulaması, mamogram çektirilmesi, diyabet ile ilgili uygulamaları yararlı bulma, osteoporozun önlenmesi, ebeveynlerin sağlıkla ilgili inançlarının çocuklarının sağlığı üzerindeki etkilerinin incelenmesi olmak üzere çeşitli koruyucu sağlık davranışlarının açıklanmasında kullanılmıştır. Araştırmaların dördü geçerlik/güvenirlik araştırmasıdır. Geri kalan dört araştırmanın ikisinde, modelin bütün bileşenleri kullanılmıştır. Koruyucu sağlık davranışlarının gerçekleştirilmesini belirleyen inançların açıklanmasında bu modelin kullanılmasının yararlı olacağı düşünülmüştür. Anahtar kelimeler: Sağlık İnanç Modeli, Koruyucu Sağlık Davranışı The Evaluation of the Researches in the Health Belief Model in Turkey Abstract: The purpose of this study was to examine the researches on the Health Belief Model in Turkey, in a systematic framework and to share the strengths and weaknesses of the results in order to reveal the issues which provide useful outcomes in designing interventions of preventive health behaviours in future. The study was descriptive in design and the performance of preventive health behaviours were evaluated in perspective of the Health Belief Model. Turkish databases were searched by entering the key word of Health Belief Model. It was revealed that eight researches were conducted in Turkey and all of them were accessed. In these researches, the model was used to explain preventive health behaviours such as breast self-examination, mammography screening, finding practices of diabetes care beneficial, prevention of osteoporosis, and parental beliefs influencing the health of their children. The four of these researches were validity/reliability studies. In the two researches of remaining four of them all constructs of the model were used. This model is recommended to be used in explaining the beliefs of preventive health behaviours. Key words: Health Belief Model, Preventive Health Behaviours GİRİŞ Sağlık İnanç Modeli (SİM) son zamanlarda, koruyucu sağlık davranışlarının açıklanmasında sıklıkla kullanılmaktadır (1). Model, hastalıktan korunma ve tarama programlarına yetersiz katılımı açıklamak amacıyla 1950 lerin başında geliştirilmiştir (2-4). Modelin ana kavramı, koruyucu sağlık davranışlarının belirleyicilerinin öngörülmesidir (1). Model, sadece tarama davranışlarını açıklamakla kalmayıp, hasta davranışı, hasta rolü davranışlarını (1, 4) ve sağlık davranışlarının gerçekleştirilmesini kolaylaştıran etmenleri de açıklamaktadır (5). Model, bir değer-beklenti modeli olup, bilişsel değişkenlere odaklanmıştır. Hastalığın önlenmesi değer; koruyucu sağlık davranışının hastalığı önleyeceği inancı beklentidir. Beklenti, hastalığın şiddetine göre değişmekte ve önerilen sağlık davranışının gerçekleştirilmesi durumunda hastalığa yakalanma olasılığı azalmaktadır (1). Modelin Bileşenleri Model altı temel bileşenden oluşmaktadır. Bu bileşenler ve tanımları şunlardır; 427

2 Algılanan duyarlılık Kişinin sağlığını tehdit eden hastalıkla ilgili algısıdır. Bu, tanının kabulünü, hastalığa yakalanma olasılığını içermektedir (1). Algılanan ciddiyet Tedavi kabul edilmediğinde ortaya çıkacak sonuçları içermektedir. Hastalığın ölüm, sakatlık, ağrı, sosyal kayıplar gibi olası sonuçları ile ilgili değerlendirmelerini kapsamaktadır. Duyarlılık ve ciddiyetin birlikte ele alınması, algılanan tehdit olarak tanımlanmaktadır (1). Algılanan yarar Gerçekleştirilecek davranış sonucu, hastalığa yakalanma riskinin azalacağı ile ilgili algılanan yarardır. Kişi, koruyucu sağlık davranışını gerçekleştirmesinin yarar sağlayacağını düşünmektedir. Bu yarar, hastalığa yakalanma olasılığının azalacağı beklentisidir (1). Algılanan engeller Önerilen davranışın gerçekleştirilmesini zorlaştırdığı düşünülen engeller ya da davranışın olası olumsuz yönleridir. Kişi, davranışın olumlu ve olumsuz sonuçlarını tartar. Algılanan duyarlılık, ciddiyet ve yarar, algılanan engellerin etkisini azaltırsa, davranış gerçekleştirilir. Başka bir deyişle, sağlıkla ilgili koruyucu bir davranışın gerçekleştirilmesini engelleyen ya da zorlaştıran etmenlerle ilgili algıdır (1). Koruyucu sağlık davranışlarının gerçekleştirilmesini engelleyen en önemli değişken, algılanan engel ve algılanan yarar arasındaki farktır (6). Öz yeterlilik Albert Bandura nın Sosyal Bilişsel Kuramı nın bileşenlerinden biri olan öz yeterlilik, beklenen sonuçlara ulaşmak için davranışın gerçekleştirilmesi ile ilgili kişinin kendine olan inancını, kararlılığını ve iradesini kapsamaktadır. Bu bileşen modele sonradan eklenmiştir. Bu nedenle, davranış değişikliğinin başlatılması ve davranışın sürdürülmesinde öz yeterlilik önemli rol oynamaktadır (1). Davranış ile İlgili İpuçları SİM geliştirilirken, davranışı tetikleyen ipuçları da tartışılmıştır. Örneğin Hochbaum (1958), davranışı gerçekleştirmek için gereken hazır bulunuşluğun (algılanan duyarlılık ve algılanan yararlar), ancak davranışın nedeni olan ipuçları ile artabileceğini belirtmiştir. İpuçları, davranışı tetikleyen mekanizma olarak kabul edilmektedir. İpuçları önemli olmakla birlikte, sistematik olarak çalışılmamıştır (1). Model, harekete geçmek için, hastalığın şiddetinin, algılanan duyarlılık ve algılanan tehdit ile ilgili hazır bulunuşluğun önemli olduğunu belirtmektedir. Davranış, hastalığın şiddetini ya da algılanan duyarlılığı azaltmak amacıyla gerçekleştirilmektedir (8). SİM, sağlığı korumada birincil, ikincil ve üçüncül koruma olarak adlandırılan sağlık davranışlarının uygulanmasında önemli bir yere sahiptir. Aynı zamanda, sağlık profesyonellerinin, davranışla ilgili ipuçları ve riski azaltan davranışlarla ilgili engeller konusunda hastalara yardımcı olmasına olanak tanımaktadır (5). Riskin azaltılması ile ortaya çıkması beklenen yarar, davranış değişikliğini öngören hareketin, beklenen maliyeti ile ölçülmektedir. Burada beklenen maliyetle belirtilmek istenen, çaba, zaman, para, uygunsuzluk ve beklenen davranışın istenen sonuca ulaşmaması gibi durumlardır. Modelde bu maliyetler, engel adı altında toplanmıştır. Sağlık İnanç Modeli ne göre davranışın gerçekleştirilmesi, sağlıkla ilgili tehdit ile ilişkili algılanan ciddiyet, koruyucu sağlık davranışın gerçekleştirilmesi ile ilgili algılanan yarar, davranışın gerçekleştirilmesi ile ortaya çıkan iç, dış ödüller ve öz yeterlilik ile ilişkilidir (9). Sağlık ve hastalıkla ilgili öznel algılar, hastalıkla ilgili algılanan ciddiyet ve yapılan önerilerin yararlı bulunup bulunmaması, hastalıkla ilgili uygulamalara olan katılımı etkilemektedir (10). Çalışmanın amacı, Türkiye de SİM ile ilgili olarak yapılmış araştırmaları sistematik bir çerçeveye göre incelemek; sonuçların güçlü ve zayıf yönlerini paylaşarak koruyucu sağlık davranışları ile ilgili yapılacak etkinliklerin tasarlanmasını sağlayan yararlı sonuçların açıklanmasıdır. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırma, Eylül-Ekim 2006 tarihlerinde gerçekleştirilen bir tarama çalışmasıdır. Veriler, Türkiye Cumhuriyeti Yüksek Öğretim Kurulu Yayın ve Dokümantasyon Dairesi Tez Tarama Veri Tabanı, Milli Kütüphane Veri Tabanı, Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi (ULAKBİM) Türkçe veri tabanları Sağlık İnanç Modeli anahtar sözcükleri verilerek ve yapılan araştırmalarla ilgili herhangi bir yıl sınırlaması tanımlanmaksızın elde edilmiştir. Bu kapsamda Türkiye de sekiz araştırma yapıldığı belirlenmiş ve araştırmaların tamamına ulaşılmıştır. Çalışma kapsamında yer alan araştırmalara ilişkin özellikler ve ulaşılan sonuçlar: 1) araştırmanın kim tarafından yapıldığı; 2) araştırmanın yapıldığı yıl; 3) araştırmada incelenen sağlık davranışı; 4) araştırmada 428

3 incelenen SİM bileşenleri; 5) araştırma grubu (hedef kitle) ve özellikleri; 6) araştırmanın modeli; 7) verilerin toplanması; 8) araştırmadan elde edilen bazı önemli sonuçlar doğrultusunda incelenmiştir BULGULAR Araştırma 1: Champion Sağlık İnanç Modeli Ölçeği nin Türkiye İçin Uyarlanması ve Kendi Kendine Meme Muayenesi Uygulama Sıklığını Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (11). Araştırma, Champion un Sağlık İnanç Modeli Ölçeği nin güvenilirliği ve geçerliliğini değerlendirmek için Türk kadınları üzerinde yapılmış geçerlik/güvenirlik araştırması olup, uygunluk örneklemi olarak seçilen yaş grubundaki 430 kadında yürütülmüştür. Veriler, araştırmacı tarafından geliştirilen bir anket formu ve Champion un Sağlık İnanç Modeli Ölçeği aracılığıyla toplanmıştır. Ölçek Likert tipinde olup, 43 maddeden oluşmakta ve 1 ile 5 arasında değerlendirilmektedir; 1 tamamen katılıyorum ve 5 kesinlikle katılmıyorum şeklinde derecelendirilmiştir. Sonuçlara göre, kadınların % 81.9 u klinik meme muayenesi yaptırmamış ve % 84.7 si mamogram çektirmemiştir. Kadınların yalnız % 21.6 sı önerilen şekilde düzenli olarak her ay KKMM uygulamıştır. KKMM uygulamasındaki değişkenliğin % 18 i, modelin bileşenleri ile açıklanmıştır (p<0.001). Algılanan duyarlılık ve ciddiyet, KKMM uygulama sıklığındaki değişkenliğin % 18 ini; sağlık motivasyonu % 17 sini; yarar ve engeller % 16 sını ve öz yeterlilik % 12 sini açıklamaktadır. Algılanan engeller arttıkça, KKMM uygulama sıklığı azalmıştır. Algılanan duyarlılık, algılanan ciddiyet, algılanan yarar, öz yeterlilik ve sağlık motivasyonu yüksek olan kadınlar daha yüksek oranda önerilen şekilde KKMM uygulamıştır. Algılanan duyarlılık ve algılanan ciddiyetin, KKMM uygulama sıklığını etkileyen en güçlü bileşenler olduğu belirtilmiştir. İkinci sırada dağlık motivasyonu; üçüncü sırada algılanan yarar ve engeller gelmektedir. Ölçekten alınan ortalama puanlar değerlendirildiğinde, öz yeterlilik ortalama puanının en yüksek; algılanan engellerin ikinci sırada; sağlık motivasyonunun üçüncü; algılanan ciddiyetin dördüncü sırada yer aldığı görülmektedir. Öz yeterlilik ortalama puanı en yüksek olmasına karşın, KKMM uygulama sıklığındaki değişkenliğin % 12 si bu bileşenle açıklanmaktadır. KKMM uygulama sıklığı ile yaş, medeni durum, gelir düzeyi arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Lise mezunu olan kadınların KKMM uygulama sıklığı en yüksektir. Son bir yıl içinde klinik meme muayenesi yaptıran kadınların oranı azaldıkça, KKMM uygulama sıklığı da azalmıştır (p<0.001). Son bir yılda mamogram çektiren kadınların KKMM uygulama sıklığı da anlamlı düzeyde artmıştır (p<0.001). Bu araştırmada, sağlığı korumada ikincil koruma olarak adlandırılan KKMM uygulaması incelenmiş ve modelin bütün bileşenleri ele alınmıştır. Ölçeğin Türkçe versiyonu geçerli ve güvenilir bulunmuştur (Cronbach alfa katsayısı= ). Araştırma 2: Diyabetli Hastaların Sağlık İnançlarının Bakımlarına Olan Etkilerinin İncelenmesi (12). Araştırmada, diyabet ile ilgili bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma sağlık davranışı incelenmiştir. Tanımlayıcı bir araştırma olup, hastaların sağlık durumları ile ilgili algısı, algılanan yarar ve engeller incelenmiştir. Veriler, 38 sorudan oluşan bir anket formu aracılığıyla toplanmıştır. Kır, hastaların sağlık durumu ile ilgili algılarının cinsiyet, yaş, diyabet süresi, tedavi biçimi ve açlık kan şekeri değerlerine göre değişmediğini belirtmiştir. Kadın hastaların algılanan ciddiyet ortalama puanları, erkek hastaların puanları ile benzer olmasına karşın, yaş arttıkça, algılanan ciddiyet boyutundan alınan ortalama puan da anlamlı düzeyde artmıştır. Yalnız yaşayan hastalarına algılanan ciddiyet ortalama puanı en yüksektir (p<0.05). Diyabet ile ilgili bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma durumu, cinsiyet ve yaşa göre değişmemiştir. İnsülin kullanan hastalar, bakım/tedavi uygulamalarını oral anti diyabetik ilaç kullanan hastalardan daha yararlı bulmuştur (p<0.05). Bu araştırmada, sağlığı korumada üçüncül koruma olarak adlandırılan sağlık davranışı incelenmiş olup, kullanılan bileşenlerin modelin bileşenlerinden farklı olduğu gözlenmiştir. Hastaların sağlık durumlarını algılama düzeyi cinsiyet, yaş, tedavi biçimi ve açlık kan şekeri değerlerine göre değişmemiştir. Algılanan ciddiyet ile yaş arasında anlamlı bir ilişki bulunmamış; fakat, yalnız yaşayan hastaların ortalama puanının, ailesi ile birlikte yaşayan hastalardan yüksek olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Algılanan ciddiyet ile tedavi biçimi arasında anlamlı 429

4 bir ilişki bulunmamasına rağmen, insülin kullanan hastaların ortalama puanı, oral anti diyabetik ilaç kullanan ve diyet yapan hastalardan yüksektir. Diyabet ile ilgili bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma durumu cinsiyet, yaş ve tedavi biçimine göre değişmemiş ancak insülin kullanan hastaların uygulamaları daha yararlı bulduğu belirtilmiştir. Diyabet ile ilgili bakım/tedavi uygulamalarını gerçekleştiren hastaların sayısı cinsiyet, yaş ve tedavi biçimine göre değişmemiş, fakat eşi ile birlikte yaşayan hastaların daha yüksek bir oranda bu uygulamaları gerçekleştirdiği belirlenmiştir. Algılanan engeller hastalığa bağlı yaşam biçiminde değişiklik olup olmadığı; hastalıkla ilgili bir rahatsızlık yaşayıp yaşamadığı; hastalıkla ilgili maddi ve manevi destek alıp almadığı; hastalıkla ilgili zorluk yaşayıp yaşamadığı; hastalıkla ilgili istirahat etme gereksinimi olup olmadığı ve hastaneye ulaşma güçlüğü/kolaylığı olarak değerlendirilmiştir. Buna göre hastaların % 93.5 i hastalığa bağlı yaşam biçiminde değişiklik olduğunu; % 45.5 i hastalıkla ilgili rahatsızlık yaşadığını; % 51.9 u maddi/manevi desteğe gereksinin duyduğunu; % 24.7 si hastalıkla ilgili zorluk yaşadığını; % 41.4 ü istirahat etme gereksinimi duyduğunu; % 11.7 si hastaneye ulaşmada güçlük çektiğini belirtmiştir. Araştırma 3: Osteoporoz Sağlık İnanç Ölçeği, Osteoporoz Öz-Etkililik/Yeterlik Ölçeği ve Osteoporoz Testi nin Geçerlik ve Güvenirliği (13). Araştırmada incelenen sağlık davranışı, osteoporozun önlenmesi için kalsiyum alınması ve egzersiz yapılmasıdır. Bir geçerlilik/güvenirlik araştırması olup, algılanan duyarlılık, algılanan ciddiyet, egzersiz yapmanın yararı, kalsiyum almanın yararı, egzersiz yapılmasını önleyen engeller, kalsiyum alınmasını zorlaştıran engeller ve sağlık motivasyonu incelenmiştir. Veriler, Kim ve ark. (14) tarafından geliştirilen a) Osteoporoz Sağlık İnanç Ölçeği; b) Osteoporoz Öz- Etkililik/Yeterlilik Ölçeği; ve c) Osteoporoz Öz- Etkililik/Yeterlilik Ölçeği aracılığıyla elde edilmiştir. Osteoporoz Sağlık İnanç Ölçeği, Likert tipinde olup, maddelere verilen yanıtlar 1 ile 5 arasında değişen değerler almıştır. Kesinlikle katılmıyorum : 1; Tamamen katılıyorum : 5 olacak şekilde değerlendirilmiştir. Osteoporoz Öz-Etkililik/Yeterlik Ölçeği, osteoporozun önlenmesine yönelik kalsiyum alınması ve egzersiz yapılması ile ilgili duyulan güven olmak üzere iki bileşen ve (12) maddeden oluşmaktadır. Kendime hiç güvenmem 1 Kendime çok güvenirim 10 olacak şekilde değerlendirilmiştir. Osteoporoz Bilgi Testi iki alt boyut ve (24) maddeden oluşmaktadır. İki ölçeğin orijinal güvenirlik katsayısı (KR-20) 0.69 ve 0.72; bu çalışmada 0.75 ile 0.76 olarak bulunmuştur. Bu çalışmanın bulgularına göre, Osteoporoz Sağlık İnanç Ölçeği, Osteoporoz Öz- Etkililik/Yeterlilik Ölçeği, Osteoporoz Bilgi Testi geçerli ve güvenilir olarak bulunmuş fakat daha büyük bir örneklemde uygulanmasının uygun olacağı belirtilmiştir. Araştırma 4: Ebeveyn Sağlık İnanç Ölçeği nin Türkiye deki Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması (15). Araştırma, Amen tarafından 1998 yılında geliştirilen Ebeveyn Sağlık İnanç Ölçeği nin Türkçe geçerlik ve güvenilirliğini değerlendirmek için yapılmış bir araştırma olup, Sağlık İnanç Modeli nin herhangi bir bileşeni incelenmemiştir. Veriler, araştırmacı tarafından geliştirilen bir anket formu ve Ebeveyn Sağlık İnanç Ölçeği ile elde edilmiştir. Araştırmada, orijinal ölçeğin Cronbach alfa katsayıları belirtilmemiştir. Ölçeğin, iç tutarlılık katsayısı 0.79 Cronbach alfa olup, alt ölçeklerin güvenirlik katsayısı arasında değişmektedir. Ebeveynlerin sağlık inançlarındaki değişkenliğin % 43.7 si ölçeğin bileşenleri ile açıklanmaktadır. Maddeler arasındaki ilişkinin korelasyon katsayısı 0.30 olarak bulunduğu için, ölçeğin daha geniş bir örneklemde uygulanmasının yararlı olacağı belirtilmiştir. Araştırma 5: Bolu da Yaşayan Diyabetlilerin Sağlık ve Hastalıklarını Algılamaları İle Uygulamaları (10). Araştırmada, diyabet bakım/tedavi uygulamalarını yaralı bulma durumu olan sağlığı korumada üçüncül koruma olarak adlandırılan sağlık davranışı incelenmiştir. Araştırmada incelenen SİM bileşenleri, algılanan ciddiyet ve algılanan engellerdir. Veriler, araştırmacı tarafından hazırlanan veri toplama formu ile toplanmıştır. Form, iki bölümden 430

5 oluşmaktadır. Birinci bölümde hastaların demografik özellikleri, ikinci bölümde Görsel Karşılaştırmalı Ölçek (Visual Anologue Scales) yer almaktadır. Ölçekte yer alan madde sayısı, ölçekten alınacak en düşük ve en yüksek ortalama puanlar ve ölçekte yer alan boyutların madde sayıları belirtilmemiştir. Bu ölçekte hastaların; sağlık durumunu algılaması, hastalığın ciddiyeti, bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma durumu ve bakım/tedavi uygulamalarını gerçekleştirme düzeyi incelenmiştir. Ölçekte yer alan maddelere verilen yanıtlar, 1 çok kötü, 10 çok iyi olacak şekilde değerlendirilmiştir. Araştırmada 5 puanın orta düzey olarak değerlendirildiği belirtilmiştir. Araştırmada bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma ile bu uygulamaları gerçekleştirme düzeyi; tip 1 ve tip 2 diyabet hastalarının sağlık durumunu algılama düzeyi, hastalığın ciddiyetini algılama düzeyi incelenmiştir. Diyabetin tipi ve cinsiyete bağlı olmaksızın, hastaların sağlık durumunu orta düzeyde algıladığı; hastalığı ciddi olarak algılamalarına ve bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulmalarına karşın, uygulamaları daha az düzeyde gerçekleştirdiği belirlenmiştir. İstatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmasa da yaş arttıkça algılanan ciddiyetin de arttığı, 60 yaş ve üzerindeki hastaların algılanan ciddiyet düzeyinin diğer yaş gruplarındaki hastalardan yüksek olduğu belirtilmiştir. Genç yaşlarda sağlığın daha iyi algılandığı ve yaşlanmayla birlikte hastalığın ciddiyetinin daha yüksek düzeyde algılandığı saptanmıştır. Diyabet süresi uzadıkça, hastalar sağlık durumunu kötü olarak algılamaktadır. Yaşa göre bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma düzeyi ile bu uygulamaları gerçekleştirme düzeyi arasında artan yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0.001). Tip 1 diyabeti olan hastaların bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma düzeyi, tip 2 diyabet hastalarından anlamlı düzeyde yüksektir (p<0.05). Araştırma 6: Türkçeye Uyarlanan Champion un Sağlık İnanç Modeli Ölçeği nin Geçerlik Kanıtı (16). Araştırma bir geçerlilik çalışması olup, 266 öğretmen üzerinde yürütülmüş ve modelin bütün bileşenleri incelenmiştir. Veriler, araştırmacı tarafından geliştirilen bir anket formu ve Champion un Sağlık İnanç Modeli Ölçeği ile elde edilmiştir. Ölçek 36 maddeden oluşmakta ve Cronbach alfa katsayısı arasında değişmektedir. Araştırma grubundaki 266 kadının % 44.4 ü, son bir yılda en az bir kez KKMM uygulamıştır. KKMM uygulayan kadınların meme kanseri ile ilgili algılanan duyarlılık ve ciddiyet düzeyi, uygulamayanlarla benzerdir. KKMM uygulayan kadınların KKMM ile ilgili algılanan yarar düzeyi, uygulamayan kadınlardan anlamlı düzeyde yüksektir (p<0.05). KKMM uygulayan kadınların, KKMM uygulaması ile ilgili algılanan engel düzeyi, uygulamayan kadınlarla benzerdir. KKMM uygulayan kadınların öz yeterlilik algı düzeyi, uygulamayanlardan anlamlı düzeyde yüksektir (p<0.05). Araştırma 7: Türk Kadınları nda Meme Kanseri Tarama İnanç Ölçeğinin Güvenirliliği ve Geçerliliği (17). Araştırmada sağlığı korumada ikincil koruma davranışlarından biri olan kendi kendine meme muayenesi uygulaması (KKMM) ve mamogram çektirilmesi incelenmiştir. Modelin bütün bileşenleri değerlendirilmiştir. Veriler, araştırmacı tarafından gerçekleştirilen bir anket formu ve Champion un SİM Ölçeği ile elde edilmiştir. Ölçek, Likert tipinde olup, 53 maddeden oluşmakta; 1 ile 5 arasında 1 çok kötü ; 2 kötü ; 3 orta ; 4 iyi ; 5 çok iyi olacak şekilde değerlendirilmektedir. Ölçeğin Cronbach alfa güvenirlik katsayısı 0.92 dir. Alt boyutların Cronbach alfa güvenirlik katsayısı 0.75 ile 0.87 arasında değişmektedir. Ölçek, Türk kadınlarının meme kanseri, KKMM uygulaması ve mamogram çektirmesi ile ilgili inançlarının değerlendirilmesinde kullanılabilecek güvenilir ve geçerli bir ölçek olarak bulunmuştur. Bu araştırmada en yüksek puan, algılanan yarar; en düşük puan, algılanan engeller boyutundan alınmıştır. Araştırma 8: Türkiye nin Batısında Kırsal Alandaki Bir Grup Kadının Mamografi ve KKMM ile İlgili Bilgi ve Tutumları (18). Araştırma, tanımlayıcı bir araştırma olup, ikincil korunma davranışlarından biri olan KKMM 431

6 uygulaması ve mamogram çektirilmesi incelenmiştir. Modelin bütün bileşenleri değerlendirilmiştir. Verilerin toplanmasında araştırmacı tarafından geliştirilen bir anket formu ve 53 maddeden oluşan, Champion un SİM Ölçeği kullanılmıştır. Araştırma grubunun % 23.4 ü meme kanseri hakkında bilgi sahibi olmadığını; % 72.1 i KKMM ile ilgili bilgi sahibi olduğunu; % 89.3 ü hiç mamogram çektirmediğini; % 75.0 ı klinik meme muayenesi yaptırmadığını; % 27.9 u mamografi ile ilgili bilgi sahibi olmadığını; % 5.1 i son 1-2 yılda mamogram çektirdiğini; % 40.9 u son bir yılda KKMM uyguladığını belirtmiştir. KKMM uyguladığını belirten kadınların % 29.5 i düzensiz; % 10.2 si de her ay düzenli olarak KKMM uyguladığını ifade etmiştir. Geniş ailede yaşayan ve hiç klinik meme muayenesi yaptırmayan kadınların bilgi düzeyinin yetersiz olduğu; ailesinde meme kanseri öyküsü bulunan kadınların daha yeterli bilgi düzeyine sahip olduğu; öz yeterlilik algısı ve meme kanseri bilgi düzeyi artıkça, KKMM uygulayan kadınların oranının arttığı; KKMM uygulaması ile ilgili algılanan yarar arttıkça, sağlık motivasyonu ve mamogram çektirilmesi ile ilgili algılanan yararın da arttığı; bilgi düzeyi azaldıkça, KKMM uygulayan kadınlarda mamogram çektirme ile ilgili algılanan engellerin arttığı; algılanan duyarlılık ve algılan ciddiyet ile KKMM uygulaması ve mamogram çektirilmesinin ilişkili olmadığı; benzer şekilde KKMM uygulaması ile sağlık motivasyonunun da ilişkili olmadığı; meme kanseri bilgi düzeyi ile KKMM uygulaması ve mamogram çektirilmesi arasında olumlu yönde bir ilişki bulunduğu belirtilmiştir. TARTIŞMA Bu çalışmada, Türkiye de SİM ile ilgili sekiz araştırma yapıldığı belirlenmiş ve bunların tamamına ulaşılmıştır. Bu araştırmalardan beş tanesi geçerlikgüvenirlik araştırmasıdır. Ancak her bir araştırmada farklı metodolojik yöntemler uygulanmıştır. Araştırmaların % 50 sinde modelin bütün bileşenleri incelenmiştir. Beş araştırmada, modelin orijinalinde yer almayan Sağlık Motivasyonu bileşeni modele eklenmiştir. Araştırmalarda sağlığı korumada birincil, ikincil ve üçüncül koruma olarak adlandırılan sağlık davranışları incelenmiştir. Birinci araştırmada Karayurt, Champion un SİM Ölçeği ni Türk bilim alanına kazandırmış ve ölçek, Türk kadınlarının KKMM uygulaması ve mamogram çektirmesi ile ilgili inançlarının ölçülmesinde geçerli ve güvenilir bulunmuştur. Algılanan duyarlılık, yarar, engel ve bilgi düzeyinin, KKMM uygulaması ve mamogram çektirilmesini öngören en güçlü belirleyiciler olduğunu belirtmiştir. Bu sonuç, Champion ve Mennon un çalışmasından elde edilen sonuçlarla uyumludur (19). İkinci araştırmada diyabet bakım/tedavi uygulamalarını yararlı bulma davranışı incelenmiş; algılanan ciddiyeti, açlık kan şekeri ölçtürülmesinin algılanan yararı gibi bileşenler değerlendirilmiştir. Üçüncü araştırmada, Osteoporoz Sağlık İnanç Ölçeği, Osteoporoz Öz Yeterlilik Ölçeği, Osteoporoz Bilgi Testi değerlendirilmiş; ölçekler geçerli ve güvenilir bulunmasına karşın, örneklem 125 kişiden oluşmuştur. Dördüncü araştırmada, Amen tarafından 1998 yılında geliştirilen (20) Ebeveyn Sağlık İnanç Ölçeği kullanılarak annelerin sağlık inançları ile çocuklarının sağlık durumu arasındaki ilişkileri değerlendirilmiştir. Ölçek, orijinalinden daha güvenilir bulunmasına rağmen, test-tekrar test ölçümlerinde maddeler arası korelasyon katsayısı 0.30 olarak bulunduğu için, ölçeğin daha geniş bire örneklemde uygulanmasının yerinde olacağı belirtilmiştir. Beşinci araştırmada, sağlığı korumada üçüncül davranışlarından olan diyabet ile ilgili bakım ve uygulamaları yararlı bulma durumu ve diyabetin algılanan ciddiyeti incelenmiş; diğer bileşenler incelenmemiştir. Altıncı ve yedinci araştırmalarda, Champion un ölçeğinin son versiyonu değerlendirilmiş ve ölçek Türk kadınlarının KKMM uygulaması ile mamogram çektirilmesi ile ilgili inançlarının ölçülmesinde geçerli ve güvenilir bulunmuştur. Son araştırma, diğer yedi araştırmadan farklı olarak, kırsal bir bölgede yaşayan kadınların KKMM uygulaması ve mamogram çektirmesi ile ilgili inançlarını değerlendirmiştir. Örneklem yeterlidir (n= 244). Bu araştırmadan elde edilen en çarpıcı sonuç, meme kanseri ile ilgili yeterli düzeyde bilgi sahibi olmanın, KKMM uygulaması ve mamogram çektirilmesini, diğer bileşenlerden daha güçlü bir şekilde etkilemiş olmasıdır. Bu sonuç, uluslararası araştırma sonuçları ile de uyumludur (21, 22, 23). KKMM uygulaması ve mamogram çektirilmesini etkileyen diğer bileşenler, algılanan yarar ve öz yeterliliktir. Algılanan duyarlılık, ciddiyet ve motivasyonun KKMM uygulamasını etkilemediği, 432

7 fakat algılanan engellerin düşük düzeyde olmasının KKMM uygulamasını artırdığı belirtilmiştir. Bu sonuç, Petro-Nustas ve Champion un sonuçları ile uyumludur (24, 25). Sonuç olarak, sekiz araştırmanın % 50 sinde, modelin bütün bileşenleri ele alınmıştır. Araştırmalar, farklı sosyodemografik özellikler taşıyan örneklemlerde gerçekleştirilmiş olmasına rağmen, ikinci, üçüncü ve beşinci araştırmaların örneklemleri yeterli büyüklükte değildir. Araştırmalarda, osteoporozun önlenmesi için kalsiyum alınması ve egzersiz yapılması; KKMM uygulaması ve mamogram çektirilmesi; diyabet bakım ve uygulamalarını yaralı bulma gibi sınırlı sayıda sağlığı korumada birincil, ikincil ve üçüncül koruma olarak adlandırılan sağlık davranışları incelenmiştir. Champion un geliştirdiği ölçek, alana kazandırılmış ve Türk kadınlarının KKMM uygulaması ve mamogram çektirmesi ile ilgili inançlarının değerlendirilmesinde kullanılabileceği saptanmıştır. Uluslararası indekslerde yer alan araştırmalarda, Sağlık İnanç Model i HIV/AIDS in önlenmesi, radon gazı ölçümü, tüberküloz tarama programlarına katılınması, serviks ve kolorektal kanser taramalarında başarıyla kullanılmıştır; ancak modelin bileşenlerinin aynı kültürde ve farklı kültürlerde değiştiği belirtilmiştir (1). Bu nedenle modelin, çeşitli koruyucu sağlık davranışlarını belirleyen inançların açıklanması için kullanılabileceği önerilmekte ancak, bileşenlerin kültürlere göre değişebileceği ve yeni bileşenlerin eklenmesinin gerekebileceği düşünülmektedir. KAYNAKLAR 1. Janz NK, Champion VL, Strecher VJ. The Health Belief Model. Eds: Glanz K, Rimer BK, Lewis FM. Health Behavior and Health Education. 3rd edition. San Fransisco: Jossey- Boss; p Hochbaum GM. Public Participation in Medical Screening Programs: A Sociopsyhologicial Study. PHS publication no Washington D.C.: Government Printing Office; p Rosenstock IM. What Resarch in Motivation Suggests for Public Health. American Journal of Public Health. 1960; 50: Nahcivan ÖN, Seçginli S. Meme Kanserinde Erken Tanıya Yönelik Tutum ve Davranışlar; Bir Rehber Olarak Sağlık İnanç Modelinin Kullanımı. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi. 2003; 7: Grubbs LM, Tabano M. Use of Sunscreen in Health Care Professionals: The Health Belief Model. Cancer Nursing. 2000; 23: Baltaş Z. Sağlık Psikolojisi. Halk Sağlığında Davranış Bilimleri. 2000; İstanbul, Remzi Kitapevi. 7. Conner M, Norman P. The Health Belief Model. Eds Conner M, Norman P. Predicting Health Behavior Research and Practice. 1st edition. Philedelphia: Open Universty Press; p Mullen PD, Hersey JC, Iverson DC. (1987). Health Behavior Models Compared. Social Science Medicine. 1987; 24: Weinstein ND. Testing Four Competing Theories of Health Protective Behavior. Health Psychology. 1993; 12: Gökdoğan F, Akıncı F. Bolu'da Yaşayan Diyabetlilerin Sağlık ve Hastalıklarını Algılamaları ile Uygulamaları. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 2001; 5: Karayurt Ö. Champion Sağlık İnanç Modeli Ölçeği'nin Türkiye İçin Uyarlanması ve Kendi Kendine Meme Muayenesi Uygulama Sıklığını Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi. (2003); Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Cerrahi Hastalıklar Hemşireliği Anabilim Dalı Programı Doktora Tezi, İzmir. 12. Kır E. Diyabetli Hastaların Sağlık İnançlarının Bakımlarına Olan Etkilerinin İncelenmesi. 2003; Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Hemşirelik Anabilim Dalı Programı Yüksek Lisans Tezi, Bolu. 13. Kılıç D, Erici B. Osteoporoz Sağlık İnanç Ölçeği, Osteoporoz Öz Etkililik/ Yeterlilik Ölçeği ve Osteoporoz Bilgi Testi'nin Geçerlik ve Güvenirliği. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2004; 7: Kim A, Horan C, Gendler B. Development and evaluation of the osteoporosis health belief scale. Research in Nursing Health. 1991; 14: Sunmaz D. Ebeveyn Sağlık İnanç Ölçeğinin Türkiye'deki Geçerlik ve Güvenilirlik Çalışması. 2003; Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği, Yüksek Lisans Tezi. 16. Gözüm A, Aydın I. Validation Evidence for Turkish Adaptation of Champion's Health Belief Model Scales. Canser Nursing. 2004; 27(6): Seçginli S, Nahcivan ÖN. Reliability and Validity of the Breast Cancer Screening Belief Scale Among Turkish Women. Cancer Nursing. 2004; 27(3):

8 18. Dündar PE, Özmen D, Öztürk B, Haspolat G, Akyıldız F, Çoban S, Çakıroğlu G. The knowledge and attitudes of breast self-examination and mammography in a group of women in a rural area in western Turkey. BMC Cancer : Champion V, Mennon U. Predicting Mammography and Breast Self-Examination in African American Women. Cancer Nursing. 1997; 20: Amen MM, Clarke VPJ. The Influence of Mothers' Health Beliefs on Use of Preventive Child Health Care Services and Mothers Perception of Children's Health Status. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing. 2001; 24(3): Sortet J, Banks S. Health beliefs of rural Appalachian women and the practice of breast self-examination. Cancer Nursing. 1997; 20: Ashton L, Karnilowicz W, Fooks D. The incidence and belief structures associated with breast selfexamination. Social Behaviour and Personality. 2001; 29: Foxal, MJ, Baron CR, Houfek J. Ethnic differences in breast self-examination practice and health beliefs. Journal of Advanced Nursing. 1998; 27: Petro-Nustas W, Mikhail, IB. Factors associated with breast self-examination among Jordanian women. Public Health Nursing. 2002; 19: Champion VL. The relationship of breast selfexamination to health belief model variables. Research in Nursing and Health. 1987; 10: