4 th International Geography Symposium - GEOMED 2016 Editors: Recep EFE, İsa CÜREBAL, László LÉVAI. GEOMED th International Geography Symposium

Transkript

1

2 Editors: Recep EFE, İsa CÜREBAL, László LÉVAI GEOMED th International Geography Symposium May 23-26, Kemer, Antalya, TURKEY BOOK OF PROCEEDINGS Editors Recep EFE, İsa CÜREBAL, László LÉVAI ISBN

3 Temporal and Spatial Analysis of The Interaction Between Urban Sprawl and Land Transformatıon in Different Urban Scales in Turkey / Türkiye de Kentsel Yayılma ve Arazi Dönüşümü Etkileşiminin Farklı Kent Ölçeklerinde Zamansal ve Mekânsal Analizi Serhat CENGİZ 1, Dicle OĞUZ 2, Sevgi GÖRMÜŞ 3 Abstract Urban sprawl is not merely a geographical expansion but also brings about a set of social and spatial changes such as the loss of human nature in urban life, the distortion of natural agricultural and archaeological landscapes and the transformation of natural landscapes into cultural landscapes. It is an obvious and crystal-clear fact that such changes are hard to control in developing countries. In this study, the interaction between urban sprawl and land transformation in Turkey as a developing country is monitored in three cities each belonging to different geographical regions and being of high quality of agriculture at various scales. In the cities of Ankara, Malatya and Bartın as study areas, the images of Landsat 5-TM and Landsat 8 OLI satellites were used in order to analyse the spatial changes by urban sprawl. The satellite images were categorised by utilizing object-based classification method through remote sensing and geographic information systems. The classification outcomes in three different periods of time ( ) were categorised under the names of gain areas, lost areas and permanent areas. The land transformation values were obtained for each province using mathematical formulations among these categories. It was stated that the correlation between urban scale and the speed of land transformation is negative correlating these values and statistical data from cities, and that the mostly affected land use type by urban sprawl was agricultural sites. The methodology of this study can be adopted as an effective approach in planning decisions at the spatial and urban planning scales since it explains simply and in a quick manner the clear presentation of the interaction between the urban sprawl and the spatial transformation or land cover change. Key Words: Urban Sprawl, Land Transformation, Analysis of Spatial Change, Ankara, Malatya, Bartın, Turkey Özet Kentsel yayılma, yalnızca coğrafi bir genişleme olmayıp, aynı zamanda kent yaşamının yıkıcı bir şekilde insani niteliğini yitirmesi, kent çeperinde kalan tarımsal ve arkeolojik peyzajların doğal hallerinden uzaklaşması ve doğal peyzajların kültürel peyzajlara dönüşmesi gibi bir takım sosyal ve mekânsal değişimlere neden olmaktadır. Bu değişimlerin 1 İnönü Ü., Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Araş. Gör., srhtcengiz@gmail.com 2 Ankara Ü., Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Prof. Dr., doguz@ankara.edu.tr 3 Bartın Ü, Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Yrd. Doç. Dr., sgormus@bartin.edu.tr

4 Book of Proceedings, ISBN: özellikle gelişmekte olan ülkelerde kontrol edilemediği yaygın olarak kabul edilen ve gözlenen bir gerçektir. Bu çalışmada gelişmekte olan ülkeler kategorisinde yer alan ülkemizde kentsel yayılma ve arazi dönüşümü etkileşimi farklı coğrafyalarda yer alan tarım niteliği yüksek ve farklı ölçeklerdeki üç kentte (Ankara, Malatya ve Bartın) izlenmektedir. Çalışma alanının oluşturan Ankara, Malatya ve Bartın kentlerinde kentsel yayılmanın yarattığı mekânsal değişim analizlerinin ortaya konulması için Landsat 5-TM ve Landsat 8 OLI uydu görüntüleri kullanmıştır. Uydu görüntüleri uzaktan algılama ve coğrafi bilgi sistemleri teknikleri aracılığıyla nesne tabanlı sınıflandırma yöntemi kullanılarak sınıflandırılmıştır. Üç farklı zaman ( ) periyodunda yapılan sınıflama sonuçları kazanılan alanlar, kaybedilen alanlar ve sürekli alanlar isimleri altında kategorilendirilmiştir. Bu kategoriler arasında matematiksel formül kullanarak her bir ile ait arazi dönüşüm değerleri elde edilmiştir. Elde edilen değerler, kentlere ilişkin istatistik veriler ile ilişkilendirilerek kentsel ölçek ile arazi dönüşüm hızı arasındaki ilişkinin negatif olduğu tespit edilmiş ve kentsel yayılmanın en fazla etkilediği arazi kullanım tipinin tarımsal araziler olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmanın metodolojisi kentsel yayılma ve neden olduğu mekânsal dönüşüm ya da arazi örtüsü değişimi arasındaki etkileşimin net bir şekilde ortaya konulmasını basit ve hızlı bir yaklaşım ile açıkladığı için mekânsal ve kentsel planlama ölçeklerinde alınan plan kararlarda etkili bir yaklaşım olarak benimsenebilir. Anahtar Kelimeler: Kentsel Yayılma, Arazi Dönüşümü, Mekânsal Değişim Analizi, Ankara, Malatya, Bartın, Türkiye GİRİŞ Endüstriyel devrimle birlikte gelişen üretim ve pazar biçimindeki marjinal değişikliklerin bir sonucu olarak dünya nüfusunun yarısından fazlasına ev sahipliği yapan kent, tarihsel ve toplumsal niteliğinin yanı sıra ekolojik bir olgudur (Weber,2006; Bookchin,2006,Görmüş ve Cengiz 2011; Cengiz ve ark,2014). Bu olgu içinde barındırdığı nüfusun hızla artması ve yığılması sonucunda merkezden çepere doğru yayılmakta kültürel ve doğal peyzajların yapısını değiştirmektedir. Kentin bu biçimdeki yayılma biçimi kentsel yayılma olarak kavramsallaştırılmıştır yıllında ciddi bir problem olarak Brundtland Raporu nda da ele alınan kentsel yayılma sadece coğrafi bir genişleme değildir, aynı zamanda kent yaşamının yıkıcı bir şekilde insani niteliğini yitirmesi, kentsel hizmetlerin (ulaşım, barınma, sağlıklı bir çevrede yaşama vb gibi) kent sakinlerine homojen bir şekilde ulaşmaması, kent çeperinde kalan tarımsal peyzajların doğal hallerinden uzaklaşması, arkeolojik peyzajların kentsel alanların altında kalması ve doğal peyzajların kültürel peyzajlara dönüşmesi gibi bir takım çevresel ve toplumsal sorunlara neden olmaktadır(cengiz ve ark, 2014). Kentsel yayılma, çoğunlukla ekonomik ve demografik tabanlı nedenlerden kaynaklansa da sadece ekonomik ve demografik sonuçlar yaratmakla kalmaz aynı zamanda, mekânın varlığı olan toprağı dönüştürerek, ekolojik sistemlerin yapısı, fonksiyonu ve dinamikleri üzerinde çeşitli etkilere neden olmaktadır (Sukopp 1990, McDonnell vd. 1997, Breuste vd. 1998, Baker vd. 2001, Luck ve Wu 2002). Bu nedenle bir kentin yayılımını anlamak, kentin etkilediği sosyal, ekonomik ve doğal kaynakların sürdürülebilirliğinin sağlanması açısından plancılar ve kaynak yöneticiler için oldukça önemlidir (Knox, 1993; Turner ve ark., 1993; Tanrıöver 2011). Bu çalışmada, kentsel yayılmanın yarattığı mekânsal sonuçlar, Türkiye nin Ankara, Malatya ve Bartın gibi farklı ölçekli kentlerinde 30 yıllık zaman periyodu içerisinde ele alınarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın amacı, ölçek farklılığının, kentsel yayılma 682

5 Editors: Recep EFE, İsa CÜREBAL, László LÉVAI üzerindeki etkisini belirleyerek yayılmanın yarattığı mekânsal sonuçların değerlendirilmesidir. Çalışmanın ana önermesi veyahut başka bir deyişle çalışmanın hipotezi, kentsel ölçek ile değişim hızı arasında negatif bir ilişki olduğunu varsayarak sınırlı veri seti ile hipotezi test etmeyi amaçlamaktadır. ÇALIŞMA ALANI Çalışmanın uygulama alanlarını Türkiye nin farklı ölçekli kentlerinden olan Ankara, Malatya ve Bartın kentleri oluşturmaktadır. Her bir uygulama alanı içinde belirlenen çalışma alanı 2014 yılına ait LANDSAT 8 uydu görüntüsünün sınıflandırılması sonucunda elde edilen kentsel alanlar ve yollar temel alınarak belirlenmiştir (Şekil 1). Ankara: Çalışma alanı Ankara yüzölçümünün 5 te 1 i büyüklükte yaklaşık km 2 lik alanı kapsamaktadır (Şekil 1). Malatya: Malatya Merkez ilçe, Battalgazi ve Yeşilyurt yerleşimleri çalışma alanını oluşturmaktadır (Şekil 1). Bartın: Çalışma alanı olarak belirlenen alan 235 km 2 lik alan ile Bartın mücavir alan sınırını içine almaktadır (Şekil 1). MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmada LANDSAT 5 TM (1984,1985), ve LANDSAT 8 OLI (2014,2015) görüntüleri kullanılmıştır. Çalışmanın yöntemi üç temel aşamadan oluşmaktadır: I. Aşama: Uydu görüntüsü ön işlemleri, II. Aşama: Uydu görüntülerinin obje tabanlı sınıflandırılması, III. Aşama: Elde edilen çok zamanlı sınıflandırma sonuçlarının değişim analizinin yapılması. 683

6 Book of Proceedings, ISBN: Şekil 1. Uygulama alanları ve çalışma alanları Değişim analizinin yapılması: Bu aşamada, elde edilen çok zamanlı sınıflandırma sonuçları, üzerinden, detay sınıf çıkarımları yapılarak, çıkan sınıfın yıllar içerisindeki değişimi ortaya konulmuştur. Bu çalışmada kullanılan değişim analizi yöntemi şu şekilde kavramsallaştırılmıştır; t -1 : Başlangıç zamanı t 0 : Şimdiki zaman K z : Kazanılan alan K y : Kaybedilen alan S a : Sürekli alan t -1 t 0 = S a -----t -1 / S a = K y t 0 / S a = K z Değişim analizi sonucunda elde edilen, kazanılan yerleşim alanları, başka bir ifadeyle kentin yayılımı, bir önceki arazi örtüsü / arazi kullanımı haritası ile çakıştırılarak, kentsel yayılmanın en fazla hangi arazi kullanımı üzerinde geliştiği tespit edilmiştir. 684

7 Editors: Recep EFE, İsa CÜREBAL, László LÉVAI Bartın Ankara Malatya Şekil 2: Arazi örtüsü/arazi kullanımının zamansal değişimi BULGULAR VE TARTIŞMA Ankara da toplam tarım alanlarında %20,7 lik bir düşüş gözlenirken, yollar, endüstriyel alanlar ve yerleşim alanları toplamında %122 lik bir artış tespit edilmiştir. Yine ağaçlık alanlarda ve kentsel yeşil alanlarda yaklaşık % 45 lik bir artış tespit edilmiştir (Şekil 2; Tablo 1). Malatya da toplam tarım alanları 383 km 2 den 319 km 2 ye düştüğü gözlenirken, yollar, endüstriyel alanlar ve yerleşim alanları toplamı 25,2 km 2 den 57 km 2 ye ulaşarak %126 lık bir artış tespit edilmiştir. Yine kayısı bahçelerinde % 19 luk bir artış ve kentsel yeşil alanlarda da yaklaşık % 50 lik bir artış tespit edilmiştir (Şekil 2; Tablo 1). Bartın da toplam tarım alanları 84,1 km 2 den 79,1 km 2 ye düştüğü gözlenirken, yollar, endüstriyel alanlar ve yerleşim alanları toplamı 7,52 km 2 den 13,3 km 2 ye ulaşarak %76 lık bir artış tespit edilmiştir. Yine Ağaçlık alanlarda % 42 lik bir artış ve kentsel yeşil alanlarda da yaklaşık % 195 lik bir artış tespit edilmiştir (Şekil 2: Tablo 1). 685

8 Book of Proceedings, ISBN: Tablo 1. Arazi örtüsü ve arazi değişimi Arazi örtüsü/ arazi kullanımı sınıfları Ankara Malatya Bartın Alan (km 2 ) Tarım alanları ,19 55, Tarım alanları ,19 103, Tarım alanları ,94 161,07 Kayısı bahçesi 36,77 43,89 Çorak alanlar ,06 166, Bulut Endüstriyel alanlar ,32 8, Çayırlar ve seyrek vejetasyon Kavaklık alanlar 1,01 1,07 Maden ve inşaat alanlar ,50 1, Irmak kenarı ve ıslak alan vejetasyonu Yollar ,84 10, Yerleşim alanları ,10 38,38 Kentsel yeşil ve konut bahçesi ,34 12, Su yüzeyleri ,75 0, Ağaçlık alanlar Irmak yatağı Deniz Liman Kumsal Toplam ,02 603, İl Ankara Malatya Bartın Tablo 2. Ankara, Malatya ve Bartın da kentsel alan değişimi Alan/arazi tipi Sürekli alanlar (S a ) km 2 Kaybedilen alanlar (K y ) km 2 Kazanılan alanlar (K a ) km 2 Su yüzeyleri ve ıslak alan vejetasyonu 10,5 16,1 5,5 Vejetasyon 421,8 228,4 419,3 Kentsel yeşiller ve konut bahçeleri 15, ,6 Tarım alanları 973, ,7 Toplam (Tüm AÖ/AK için) 127,7 37,9 239,9 Kayısı bahçeleri 14, ,1 Kavaklık alanlar 0,64 0,37 0,43 Kentsel yeşiller ve konut bahçeleri 2,5 5,8 8 Tarım alanları 261,1 123,1 58,5 Toplam (Tüm AÖ/AK için) 14,8 10,3 41,8 Irmak kenarı vejetasyonu 0,92 2,53 1,31 Vejetasyon 109,5 30,9 32 Kentsel yeşiller ve konut bahçeleri 0,8 1,53 6,03 Toplam (Tüm AÖ/AK için) 4,28 1,53 6,03 Kentsel alan değişimi: Ankara, Malatya ve Bartın da kentsel yayılmanın en çok baskıladığı alan kullanım tipinin tarım alanı olduğu görülmektedir. Ankara da sürekli 686

9 Editors: Recep EFE, İsa CÜREBAL, László LÉVAI alanlar (S a ) 127,7 km 2, kaybedilen alanlar (K y ) 37,9 km 2 ve kazanılan alanlar (K a ) 239,9 km 2 ; Malatya da sürekli alanlar (S a ) 14,8 km 2, kaybedilen alanlar (K y ) 10,3 km 2 ve kazanılan alanlar (K a ) 41,8 km ; Bartın da sürekli alanlar (S a ) 4,28 km 2, kaybedilen alanlar (K y ) 1,53 km 2 ve kazanılan alanlar (K a ) 6,03 km 2 olarak tespit edilmiştir. (Tablo 2; Şekil 3). Şekil 3. Ankara, Malatya ve Bartın da arazi dönüşümü 687

10 Book of Proceedings, ISBN: SONUÇ Ankara, Malatya ve Bartın kent ve yakın çevresinin arazi değişimine ilişkin elde edilen sonuçlar nüfus ve göç hareketleri ve bu hareketlerin neden olduğu makro ve mikro ekonomik etkinlikler, konut ihtiyacı, kentin bölgeleri arasında oluşan gelir düzeyi farklılıkları, sosyal problemler ve kentsel politikalardaki kırılganlık gibi sosyal değişkenlerin en az mekânsal değişkenler kadar arazi dönüşümünde etkili olduğu görülmektedir. Türkiye nin farklı ölçekli kentlerinde sadece arazi kullanım değişimi ve demografik bilgiler ile kentin dinamik yapısını anlama çabası yeterli değildir. Ancak bununla birlikte Türkiye nin farklı coğrafi bölgelerinde ve farklı ölçeklerdeki kentlerinde 30 yıllık kentsel değişimin gözlemlenmesi kent ekonomisi ve kentin büyüme eğilimleri hakkında ip uçları vermektedir. Çalışmada, ölçek ve coğrafi farklılıklardan bağımsız olarak, kentsel yayılmanın daha çok tarım alanları üzerinde geliştiği gözlenmiştir. Bu durum, oransal olarak kentsel alan artış hızından daha yüksek bir artış gösteren endüstriyel alanların, kent ekonomisindeki tarımsal üretimin nicelik olarak daha da düşmesine neden olmaktadır. Başka bir ifadeye, yılları arasında tarım toprakları, Ankara da %20, Malatya da %16 ve Bartın da % 5,9 luk azalış gösterirken, endüstri alanları, Ankara da %236, Malatya da %271 ve Bartın da %154 lük bir artış tespit edilmiştir. Arazi kullanım tiplerindeki bu artış ve azalış ile nüfus artışı arasında bir ilişki kurulduğunda ise nüfusun her bir kişi artması ile tarım topraklarında Ankara da 176,4 m2, Malatya da 622,74 m2 ve Bartın da 181,21 m2 azalma meydana gelirken, endüstriyel alanlarda, Ankara da 15 m2, Malatya da 60 m2 ve Bartın da 33 m2 lik bir artış meydana gelmektedir. Bu veriler ile şu sonuca ulaşılmaktadır; kentsel ölçek büyüdükçe değişim hızı yavaşlamaktadır. Ayrıca kentsel yayılmanın 30 yıllık periyotta gösterdiği artış ile nüfus artış arasında ilişki kurulduğunda, nüfustaki her bir kişilik artış için kentsel alan artışı, Ankara da 156 m 2, Malatya da 402,9 m 2 ve Bartın da 158,3 m 2 artış gösterdiği görülmektedir. Bu durum, kent ölçeğinin büyümesi, büyüme hızını ve ya değişim hızını yavaşlatmaktadır hipotezine götürmekte ve ölçekle, değişim arasında negatif bir ilişki olduğunu göstermektedir. KAYNAKLAR Baker L.A.,Hope D., Xu Y., Edmonds J. andlauver L. (2001). Nitrogen Balance for the Central Arizona-Phoenix (CAP) Ecosystem. Ecosystems 4, Bookchin, M. (1994). Özgürlüğün Ekolojisi, Hiyerarşinin Ortaya Çıkışı ve Çözülüşü (Editör: Tuncay Birkan). Ayrıntı, Yayınları. İstanbul. Breuste J.,Feldmann H., Uhlmann O. (1998). Urban Ecology. Springer, Berlin. Cengiz, S., Görmüş, S., Özdemir, G. (2014) Kentsel Yayılmanın Etkileyeceği Potansiyel Alanların Uzaktan Algılama Ve CBS İle Belirlenmesi; Denizli Örneği. Dünya Şehircilik Günü 38. Kolokyumu "Kentlerin Geleceği". İstanbul Teknik Üniversitesi, Görmüş, S ve Cengiz, S. (2011). Ekolojik Bir Olgu Olarak Kent Fenomeni; Bartın Kent Makroformu Üzerine Değerlendirme. Ekoloji 2011 Sempozyumu, Düzce Üniversitesi, Knox, P.L. (1994). Urbanization: Introductionto Urban Geography. New Jersey: PrenticeHall. Luck M.,Wu J. (2002). A Gradient Analysis of Urban Landscape Pattern: A Case Study FromThe Phoenix Metropolitan Region, Arizona, USA. LandscapeEcology 17, McDonnell M.J.,Pickett S., Groffman P. andbohlen P. (1997). Ecosystem Processes Along An Urban-to-RuralGradient. Urban Ecosys. 1,

11 Editors: Recep EFE, İsa CÜREBAL, László LÉVAI Sukopp H. (1990). Urban ecologyanditsapplication in Europe. In: Sukopp H.,Hejny S. andkowarik I. (eds), Urban Ecology: PlantsandPlantCommunities in Urban Environments. SPB Academic Publishing, The Hague, The Netherlands. Tanrıöver Akın, A. (2011). Adana Kentsel Gelişiminin Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Kullanılarak Modellenmesi. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Doktora Tezi, Adana. Turner, B.L., Moss, R.H., Skole, D.L. (1993). Relating Land Useand Global Land CoverChange: A Proposalfor An IGBP-HDP Core Project. International Geosphere - Biosphere Program, IGBP Report No. 24, HDP Report No:5. Stockholm: RoyalSwedish Academy of Sciences. Weber, M. (2000). Modern Kentin Oluşumu (Editör: Don Martindale ve Gertrud Neuwirth). Bakış Yayıncılık, İstanbul. 689