I. ZENGİNLEŞME YASAĞI İLKESİNE GENEL BAKIŞ. A. Kavram

Transkript

1 I. ZENGİNLEŞME YASAĞI İLKESİNE GENEL BAKIŞ A. Kavram Sigorta hukukuna hâkim olan zenginleşme yasağı ilkesi aynı zamanda tazmin ilkesi olarak da ifade edilmektedir. Zenginleşme yasağına göre, sigorta hiçbir zaman sigorta ettiren/sigortalı için bir kazanç/kar aracı olarak görülemez 1.Yani, sigortalı, sigorta poliçesinde teminat altına alınan rizikonun gerçekleşmesi sebebiyle bir fayda sağlayıp, malvarlığının aktif kısmında bir artış meydana getiremez. Sigortalı ya da sigortadan yararlanan kimseye ödenecek olan tazminat, ne uğranılan zararın altında kalarak ondan yararlanacak kişiye zarar vermeli ne de sigorta ettirene bir kar sağlamalıdır. Toplum içerisinde doğan zararların yine toplum içerisinde dağıtılması amacına hizmet eden sigortacılıkta, bir kişinin uğramış olduğu zarardan fazla tazminat alması, onun elde ettiği bu karın tüm topluma ödettirilmesi demek olur ki, bu husus sigorta hukuku, terminolojisi ve tekniğiyle bağdaşmamaktadır 2. B.Uygulanma Alanı Zenginleşme yasağı veya tazmin ilkesi, zarar sigortalarında ve onun bir türü olan hukuki sorumluluk sigortalarında uygulanır. Zira zarar sigortaları denilen sigorta türünde amaç, sigorta ile teminat altına alınan rizikonun sebep olduğu gerçek ve meydana gelmiş zararın giderilmesi olup, sigortalı/ sigorta ettireni ekonomik menfaatleri bakımından, hasardan önceki durumuna iade etmektir 3. Hayat sigortalarındaki ölüm(defin) masrafları, kaza sigortalarında ilaç masrafları, hastalık sigortalarında ise tedavi masrafları bir zarar sigortası mahiyetinde olup, bunlar hakkında zenginleşme yasağı ilkesi bütün sonuçlarıyla birlikte uygulanır 4. Ancak, can sigortaları bakımından kanun koyucu zenginleşme yasağı ilkesini göz ardı etmiştir. Bir nevi, sigortadan faydalanacak kimsenin zenginleşmesine göz yummuştur. Bunun sebebi ise, insan ömrüne objektif parasal değer biçmenin mümkün olmayışından kaynaklanmaktadır. 1 Omağ, Merih Kemal; Sigorta Hukukunda Zenginleşme Yasağı, Prof. Dr. Ergun Önen e Armağan, Sayfa: , İstanbul,2003,s Omağ; s Bozer, Ali; Sigorta Hukuku, Ankara,1986, s Omağ; s.254 1

2 C.Amaçları -Zenginleşme yasağı ilkesiyle, milli ekonomi ve kamu düzeni sarsılmaz. Zira bu ilke sayesinde, sigorta ettirenin/sigortalının, sigorta poliçesiyle teminat altına alınan rizikoyu kasten gerçekleştirmelerinin önüne geçer 5. -Zenginleşme yasağı ilkesi, sigortayı bir kar/kazanç aracı olmaktan uzak tuttuğu için, menfaat ilkesiyle birlikte değerlendirildiğinde sigortanın kumar mahiyeti kazanmasının önüne geçilmiş olur 6. -Zarar miktarını aşan her ödeme zarar gören için sebepsiz zenginleşme teşkil edeceğinden, zenginleşme yasağı, bu sebepsiz zenginleşmeyi de ortadan kaldıracaktır. D.Nitelikleri 1.Kanuni Bir İlke Oluşu Zarar sigortalarına hâkim olan zenginleşme yasağı ilkesi, TTK maddesinde sigortacı, sigortalının uğradığı zararı tazmin eder. denilerek ifadesini bulmuştur. Ayrıca TTK maddesinde, sigortacının uğranılan gerçek zarardan sorumlu olduğu şu şekilde belirtilmiştir. Sigortacının sorumluluğu sigorta bedeli ile sınırlıdır. Sigorta bedeli, rizikonun gerçekleştiği andaki sigortalı menfaatin değerini aşsa bile, sigortacı uğranılan zarardan fazlasını ödemez. Yine Türk Ticaret Kanunu nun maddesinin 1. fıkrasında ise, Sigorta bedeli sigorta olunan menfaatin değerinin üstünde ise, aşan kısım geçersizdir. denilmek suretiyle, sigortalı/sigorta ettirenin zenginleşmesinin önüne geçilmek istenmiştir maddenin 2. fıkrasında ise, sigorta ettirenin sırf kazanç/kar sağlamak amacıyla kötü niyetle yapmış olduğu sigorta sözleşmelerinin müeyyidesi öngörülmüştür; geçersizlik. Bu maddeye göre: Sigorta ettirenin, mali çıkar sağlamak amacıyla kötü niyetle yaptığı aşkın sigorta sözleşmesi geçersizdir. Kanun koyucu zarar sigortaları bakımından bu ilkeyi katı bir şekilde benimsemiştir. Ancak bu durumunda bir takım istisnaları mevcuttur. Bu istisna Türk Ticaret Kanunu nun Maddesinde belirtilmiştir. Bu istisna takseli sigortalarla umulan karın sigortasıdır. Bu maddeye göre: Taraflar sözleşme ile sigorta değerini belirli bir para olarak belirlemişlerse, bu para taraflar arasında, sigorta değeri için esas olur. Takse esaslı şekilde fahiş ise, sigortacı taksenin indirilmesini isteyebilir. Umulan kazanç takselenmiş ise, taksenin sözleşme yapıldığı sırada ticari tahminlere göre elde 5 Bozer; s Omağ; s.254 2

3 edilmesi mümkün görülen kazancı aşması halinde sigortacı bunun indirilmesini isteyebilir. Yeni Türk Ticaret Kanunu nda deniz sigortalarına ilişkin düzenlemeler ortadan kaldırılmış olup, deniz sigortaları bakımından artık altıncı kitabın birinci kısmında yer alan 1401 ila Maddeler arasında düzenlenen sigorta hukukuna ilişkin genel hükümler ile ikinci kısmın birinci bölümünde yer alan 1543 ila Maddeler arasında düzenlenen zarar sigortalarına ilişkin hükümler uygulanacaktır. Bu hususlar nazara alındığında, artık deniz sigortaları içinde zarar sigortasına ilişkin hükümler uygulanacağından, sigorta hukukunda zenginleşme yasağı ilkesi de, deniz sigortaları bakımından cari olacaktır. Bu hükümler dikkate alındığında, sigorta hukukunda zenginleşme yasağı ilkesi şu şekilde formüle edilebilir: Sigorta değeri= sigorta bedeli 7. 2.Emredici Bir İlke Oluşu Yukarıda anılan madde hükümleri doğrultusunda, kanun koyucunun (belli başlı istisnalar hariç olmak üzere) zenginleşme yasağını bir ilke olarak düzenlediği aşikârdır. Dolayısıyla Borçlar Kanun un 27. maddesi mucibince, kanunun emredici kurallarına aykırı sözleşmeler geçersiz olduğundan, böyle bir sigorta sözleşmesinin de geçersiz olacağı tartışmasızdır. Bu geçersizlik herkes tarafından ileri sürülebileceği gibi, sıhhat kazanması mümkün olmayan ve hâkim tarafından re sen göz önüne alınan bir geçersizlik türüdür 8. Ayrıca, geçersizliğin tespiti dava edilebileceği gibi geçersizlik açılan davada itiraz olarak da ileri sürülebilir. II. ZENGİNLEŞME YASAĞININ İLK GÖRÜNÜM ŞEKLİ: SİGORTA DEĞERİNİN SİGORTA BEDELİNE DENKLİĞİ İLKESİ Sigortanın, sigorta ettiren için bir kazanç vesilesi olmadığına az evvel değinilmiştir. Sigorta ile gerçekleştirilmek istenen amaç, zarar gören sigorta ettiren veya sigortadan faydalanan kimsenin bu zararını gidermektir. Sigorta bedelinin, sigorta değerine eşitliği ilkesi sonucunda, sigortanın kumar ve bahis niteliğine sahip olmasının önüne geçilmiş olur 9. Şayet bu ilke zarar sigortalarına hâkim olmasa idi, sigorta ettiren sigorta konusu menfaati, değerinden daha fazla bir bedel ile sigorta ettirecek ve söz konusu rizikonun 7 Bozer; s Omağ; s Bozer; s.91 3

4 gerçekleşmesi durumunda da meşru olmayan bir menfaat temin edebilecekti 10. Ayrıca, bu ilke olmasa idi, sigorta ettiren ya da sigortadan faydalanan kimse, kasten rizikoyu gerçekleştirmeye çalışacaktır. Bu ihtimaller ise, sigorta sözleşmesinin amacına aykırılık teşkil edecektir. Böylece, milli ekonomi azalmayacak, üçüncü şahısların zarara uğramasının önüne geçilerek kamu düzenin tesis edilmesine hizmet edilecektir 11. Yukarıda açıklanan sebeplerden ötürü, sigorta bedeli, sigorta değerine eşit olması istenmekle birlikte, sigorta uygulamaları her zaman böyle olmamaktadır 12. Bazen, sigortacılar menfaat değerinin tamamını sigorta himayesi kapsamına almak istemezken, bazen de sigorta ettiren çeşitli sebeplerden ötürü, menfaatin tamamını himaye kapsamına vermek istemezler. Bazı durumlarda ise, sigorta bedeli sigorta değerinden daha yüksek bir miktardadır. İşte bu durumlara istinaden kanun koyucu, hem bir menfaatin değerinin altında; hem de değerinin üzerinde bir bedelle sigortalanmasına denk düşen hüküm ve sonuçlar sevk etme gereği duymuştur 13. A.Eksik Sigorta Türk Ticaret Kanunu nun Maddesine göre: Sigorta bedeli, sigorta değerinden az olduğu takdirde, sigorta edilmiş menfaatin bir kısmının zarara uğraması halinde sigortacı, aksine sözleşme yoksa sigorta bedelinin sigorta değerine olan oranına göre tazminat öder. Eksik sigorta, bilinçli olarak yapılabileceği gibi, tarafların iradesi dışında sonradan da ortaya çıkabilir. İlk ihtimalde sigorta bedeli, bilinçli olarak sigorta sözleşmesinin yapıldığı anda sigorta değerinden az olarak tespit edilebilir 14.Bu muhtelif sebeplerden kaynaklanabilir. Zira sigorta ettiren tam bedelli sigorta yaptırmayarak primden tasarruf etmeyi amaçlamış olabilir 15. Ya da zorunlu örtüsüzlük 16 kapsamında, sigortalının sigortaya güvenerek dikkatsiz ve tedbirsiz davranışlarını önleme amacıyla, sigorta zararının bir kısmı sigortalının üzerine bırakılmış olabilir. Zorunlu örtüsüzlük halinde eksik kalan kısım için, 10 Bozer; s Bozer; s Sayhan, İsmet; Sigorta Sözleşmelerinin Konusu( Aşkın Sigorta- Eksik Sigorta- Sigorta Tazminatının Hesaplanması),Ankara, 2001, s Can, Mertol; Türk Özel Sigorta Hukuku, Ankara, 2007 s. 89, Can, Mertol; Birden Çok Sigorta, Ankara,2004 s Can; Türk Özel Sigorta Hukuku; s Sayhan; s Can; Türk Özel Sigorta Hukuku, s.89 4

5 sigorta ettirenin başka bir sigorta himayesi sağlaması mümkün değildir 17. Ayrıca bazı hesaplama güçlüklerinden kurtulmak için, sigortalanan menfaatin değerindeki küsuratın düşürülerek, zorunlu olmayan örtüsüzlük kapsamında 18, sigorta zararının bir kısmının sigortalı üzerine bırakılması da mümkündür. Ancak, zorunlu örtüsüzlükten farklı olarak, sigortalı üzerine bırakılan bu kısmın, teorik olarak başka sigortacılar nezdinde sigorta ettirilmesi mümkündür 19. İkinci ihtimalde ise, yüksek enflasyon veya kurlardaki değişim sebebiyle, piyasa şartlarındaki dalgalanmalar sebebiyle sigortalanan şeyin değerinin sonradan artmasında da eksik sigorta hali ortaya çıkabilir 20. İster sözleşme yapıldığı sırada bilinçli şekilde ortaya çıkarılmış olsun, isterse sonradan tarafların iradesinin aksine kendiliğinden ortaya çıkmış olsun, her iki durumda da aynı hukuki sonuçlar ortaya çıkacak ve TTK m uyarınca sigortacının, kısmi hasar halinde, sigorta zararı için ödeyeceği sigorta tazminatı, sözleşmede aksine bir hüküm yoksa sigorta bedelinin sigorta değerine olan oranına göre hesap edilecektir. Bu karşılık tam hasar söz konusu ise sigorta bedelinin tamamı sigortacı tarafından tazminat olarak ödenecektir. Sözgelimi, TL değerindeki bir otomobil, TL bedelle sigortalanmış ve tam hasar gerçekleşmiş ise, sigortacı TL sigorta tazminatını sigortalıya ödeyecektir. Ancak kısmi hasar nedeniyle, sigorta zararı TL olarak gerçekleşmiş ise, sigortacı, sigortalıya TL sigorta tazminatı ödeyecektir. Bu zararın hesabı, sigorta bedelinin sigorta değerine oranına göre yapılacaktır maddenin 2. fıkrasında, eski kanun zamanında olduğu gibi ilk riziko sigortasına yer verilmemiştir. Maddenin gerekçesinde bu durum şu şekilde açıklanmıştır. maddede 6762 sayılı Kanunun 1288 inci maddesinin ikinci fıkrasına yer verilmemiştir. Şöyle ki, eksik sigortada sigortacı özellikle sigorta ettiği rizikonun bir kısmının sigorta ettiren üzerinde kalmasını istemiş olabilir. Ayrıca, genel hukuk ilkeleri çerçevesinde, taraflar yapmış oldukları sözleşmeyi ancak karşılıklı iradeleri ile değiştirebilir veya sona erdirebilir. Bu nedenle, devam eden sözleşmenin tek taraflı bir 17 Can; Türk Özel Sigorta Hukuku, s Can; Türk Özel Sigorta Hukuku, s Can, Türk Özel Sigorta Hukuku, s Can, Birden Çok Sigorta, s.28 5

6 irade beyanı ile değiştirilebilmesi de menfaatler dengesi açısından uygun görülmemiştir. 21 Kanımca bu gerekçe son derece isabetlidir. B.Aşkın Sigorta TTK maddesine göre: Sigorta bedeli sigorta olunan menfaatin değerinin üstünde ise, aşan kısım geçersizdir. Bu sebeple, sigorta bedeli ile sigorta priminin onu karşılayan kısmı indirilir ve tahsil edilmiş fazla prim geri verilir. Sigorta ettirenin, mali çıkar sağlamak amacıyla kötü niyetle yaptığı aşkın sigorta sözleşmesi geçersizdir. Sözleşme yapılırken geçersizliği bilmeyen sigortacı, durumu öğrendiği sigorta döneminin sonuna kadar prime hak kazanır. Sigorta bedelini, sigorta değerinden fazla olması hali, kanun kapsamında aşkın sigorta olarak nitelendirilmiştir. Eksik sigorta da olduğu gibi aşkın sigorta da sözleşmenin yapılması sırasında söz konusu olabileceği gibi sözleşmenin devamı sırasında da ortaya çıkmış olabilir. Kanun koyucu her iki halde de aynı hukuki sonucu öngörmüştür 22. Ticaret Kanunu nun maddesine göre, sigorta bedelinin menfaati aşan kısmı geçersiz kabul edilir ve sigorta primleri de yeni sigorta bedeline uygun hale getirilir 23 ve daha önceden fazladan tahsil edilmiş olan prim varsa bunlar iade edilir maddenin 2. fıkrasına göre ise; sigorta ettiren kötü niyetle sırf maddi çıkar sağlamak amacıyla sigorta sözleşmesi yapamaz. Şayet yapmış ise, buna bağlanan yaptırım geçersizliktir. Bu durumu sonradan öğrenen sigortacı ise primlerin hepsine hak kazanacağı hükme bağlanmıştır. Bu durum zenginleşme yasağı ilkesini kuvvetlendiren bir hüküm olarak göze çarpmaktadır. C.Kara Sigortalarında Birden Çok Sigorta Birden çok sigorta değişik amaçlarla ortaya çıkabilir. Genellikle sigortacılar, büyük riskleri tek başlarına sigortalamak istemezler. Çünkü poliçede belirlenen riziko gerçekleştiğinde, ödenecek olan sigorta tazminatı sigorta ortaklığını ciddi mali sarsıntıya sokacaktır 24. Bu sebeple, sigorta ortakları bazı büyük riskleri birlikte sigortalayarak, rizikoyu paylaşma cihetine giderler. Kanunun maddesi 1. fıkrası(aynı menfaatin, aynı rizikolara karşı, aynı süre için, birden çok sigortacıya, aynı veya farklı tarihlerde sigorta ettirilmesi halinde sigorta 21 Corpus Mevzuat ve İçtihat Programı 22 Ulas, Işıl; Uygulamalı Sigorta Hukuku Mal ve Sorumluluk Sigortaları, 7. Bası, Ankara, 2010, s Can; Birden Çok Sigorta, s Bozer; s.98 6

7 ettirene sigorta bedelinden daha fazlası ödenmez) hükmü nazara alındığında birden fazla sigortadan söz edebilmek için şu koşulların varlığı aranacaktır: 1. Aynı menfaat sigortalanmalıdır. 2. Her iki poliçe ile güvence altına alınan riziko aynı olmalıdır Birden fazla sigortalar aynı süre içinde hüküm ifade etmelidir. Bir sigorta poliçesi sona erdikten sonra, diğer bir poliçe hüküm ifade ederse, birden çok sigortadan söz edilemez. 4.Birden fazla sigortacı bulunmalıdır. Ticaret Kanunumuzda, birden çok sigorta hali üç şekilde düzenlenmiştir: 1. Müşterek Sigorta Türk Ticaret Kanunu nun maddesine göre: Bir menfaat birden çok sigortacı tarafından aynı zamanda, aynı süreler için ve aynı rizikolara karşı sigorta edilmişse, yapılan birden çok sigorta sözleşmesinin hepsi, ancak sigorta olunan menfaatin değerine kadar geçerli sayılır. Bu takdirde sigortacılardan her biri, sigorta bedellerinin toplamına göre, sigorta ettiği bedel oranında sorumlu olur. Sözleşmelere göre sigortacılar müteselsilen sorumlu oldukları takdirde, sigortalı, uğradığı zarardan fazla bir para isteyemeyeceği gibi, sigortacılardan her biri yalnız kendi sözleşmesine göre ödemekle yükümlü olduğu bedele kadar sorumlu olur. Bu halde ödemede bulunan sigortacının diğer sigortacılara karşı haiz olduğu rücu hakkı, sigortacıların sigortalıya sözleşme hükümlerine göre ödemek zorunda oldukları bedeller oranındadır. Müşterek sigortada, sigorta konusu mal üzerindeki menfaat, aynı zamanda, aynı rizikolara karşı, aynı süre için birden fazla sigortacılar nezdinde güvence altına alınmıştır. Aynı günde yapılmış olan sözleşmeler, aynı anda yapılmış sayılır.(ttk 1468) Müşterek sigorta, tek bir poliçe 26 ile veya ayrı ayrı poliçelerle yapılabilir. Sigorta poliçesi tek ise, her sigortacının sözleşmeyi imzalaması gerekir 27. Poliçede, sigortacılar 25 Bozer, s Sayhan; s Sayhan; s

8 kendi üzerlerine aldığı rizikoyu, prim hak edişlerini ve ödeyecekleri tazminatları gösterirler 28. Müşterek sigortada her bir sigorta sözleşmesinde bir eksik sigorta söz konusu olmakla birlikte, sözleşmelerin her birindeki sigorta bedellerinin toplamı kural olarak sigorta değerine eşit olur. Ancak böyle olması şart değildir 29. Şayet, maddenin ilk fıkrasına göre, sigorta bedeli sigorta değerinden yüksek olursa, sigorta sözleşmelerinin her biri ancak sigorta değerine kadar geçerli olur. Bu takdirde sigortacılardan her biri, sigorta bedellerinin toplamına göre, sigorta ettiği bedel oranında sorumlu olur. Müşterek sigortada, sigortacılar müteselsilen sorumlu değildir 30. Ancak, taraflar sözleşmeye koyacakları bir hükümle müteselsil sorumluluk getirmiş olabilir. Bu durumda, sigortacılardan her biri yalnız kendi sözleşmesine göre ödemekle yükümlü olduğu bedele kadar sorumlu olur. Sözgelimi, TL değerindeki ev, A sigorta şirketine TL, B sigorta şirketine TL bedelle yangına karşı sigortalanmış olsun. Tam hasar halinde A sigorta şirketi , B sigorta şirketi TL sigorta tazminatı ödeyecektir. Fakat öyle değilde, TL değerindeki ev, A sigorta şirketi nezdinde , B sigorta şirketi nezdinde TL bedelle sigortalanıp, tam hasar halinde A şirketi , B şirketi de TL sigorta tazminatı ödeyecektir. Şayet sözleşmede müteselsil sorumluluğa ilişkin bir hüküm mevcut ise, bu durumda son örnekte sigorta ettiren sigortacılardan birinden TL ye kadar talep edebilecektir. Bu halde ödemede bulunan sigortacının diğer sigortacılara karşı haiz olduğu rücu hakkı, sigortacıların sigortalıya sözleşme hükümlerine göre ödemek zorunda oldukları bedeller oranındadır. 2.Kısmi Sigorta Türk Ticaret Kanunu nun maddesine göre: Sigorta olunan menfaatin değeri önceki sözleşmeyle tamamen teminat altına alınamamışsa bu menfaat, geri kalan değerine kadar bir veya birkaç defa daha sigorta ettirilebilir. Bu takdirde, o menfaati sonradan sigorta eden sigortacılar, bakiyeden dolayı sözleşmenin yapılış tarihleri sırasıyla sorumlu olurlar. Aynı günde yapılmış olan sözleşmeler, aynı anda yapılmış sayılır. 28 Bozer; s Sayhan; s Bozer; s.101 8

9 Kısmi sigortada, sigorta konusu şey üzerindeki menfaat, ayrı ayrı tarihlerde aynı rizikoya karşı, aynı süre içerisinde birden fazla sigortacılar tarafından teminat altına alınmıştır 31. Kısmi sigortayı ortaya çıkarak birden çok sigortadan her birisinin amacı, sigortalanan menfaatin diğer sigortalar ile birlikte tam değeri ile sigortalanmasını sağlamaktır 32. Dolayısıyla, kısmi sigortanın ortaya çıkabilmesi için, menfaat hakkında yapılan birden çok sigortadan sadece ilk sigortanın eksik sigorta olması zorunludur 33. Daha sonra yapılacak sigorta veya sigortaların eksik sigorta olabileceği gibi, bunların tam bedelli sigorta olması dahi mümkündür 34. Kural olarak, sigorta bedeli, sigorta değerine eşittir. Sigorta bedeli, sigorta değerini geçerse, sigorta değerini aşan kısım tarih sırası itibariyle geçersizdir. Geçersiz kısma tekabül eden primlerin iadesi gerekir 35. Sözgelimi, TL değerindeki bir ev, A sigorta şirketi nezdinde TL, B sigorta şirketi nezdinde TL, C sigorta şirketi nezdinde ise, TL bedelle yangına karşı sigortalanmış olsun. Tam hasar gerçekleştiği takdirde, A ve B sigorta şirketi sigorta tazminatını ödeyecek; C sigorta şirketi sorumlu tutulmayacak idi. Ancak evin değeri TL olduğu takdirde, C sigorta şirketi TL ye kadar sorumlu olacaktır. Kısmi sigortanın mahiyetinin buna açık olmaması sebebiyle, müteselsil sorumluluk sözkonu değildir Çifte Sigorta Türk Ticaret Kanunu nun maddesine göre: Değerinin tamamı sigorta olunan bir menfaat, sonradan aynı veya farklı kişiler tarafından, aynı rizikolara karşı, aynı süreler için sigorta ettirilemez; sigorta ettirilmişse, sigorta ancak aşağıdaki hal ve şartlarda geçerli sayılır: a) Sonraki ve önceki sigortacılar onay verirlerse; bu takdirde, sigorta sözleşmeleri aynı zamanda yapılmış sayılarak riziko gerçekleştiğinde sigorta bedeli, 1466 ncı maddede gösterilen oranda sigortacılar tarafından ödenir. 31 Bozer; s: Can; Birden Çok Sigorta, s Can; Birden Çok Sigorta, s Can, Birden Çok Sigorta, s Bozer; s Bozer; s.102 9

10 b) Sigorta ettiren, önceki sigortadan doğan haklarını ikinci sigortacıya devir veya o haklardan feragat etmişse; bu takdirde, devir veya feragatin ikinci sigorta poliçesine yazılması şarttır; yazılmazsa ikinci sigorta sözleşmesi geçersiz sayılır. c) Sonraki sigortacının, ancak önceki sigortacının ödemediği tazminattan sorumluluğu şart kılınmış ise; bu halde önceden yapılmış olan sigortanın ikinci sigorta poliçesine yazılması gerekir; yazılmazsa, ikinci sigorta sözleşmesi geçersiz sayılır. Çifte sigorta hakkındaki kanun hükmüne aykırı olarak yapılan sigorta sözleşmesi geçersizdir. Görüldüğü gibi çifte sigorta yapılması yasaklanmıştır. Çifte sigorta halinde kanun koyucu, sigorta sözleşmesinin yapıldığı tarihi baz alarak sonradan yapılan sözleşmeleri, sigorta değerini aştığı oranda hükümsüz saymıştır. Hükümsüz sayılan sözleşmelere ait primler iade edilirler. Daha önceden doktrinde yapılan tartışmalar, değerinin tamamı sigorta edilen menfaatin aynı rizikoya karşı başka kimse tarafından sigorta edilmesi halinde çifte sigortanın söz konusu olup olmayacağına ilişkin tartışmalar kanun lafzında yer alan farklı kişiler ibaresiyle son bulmuştur. Kanun farklı kişiler tarafından yapılan sigortayı da çifte sigorta saydığını açık şekilde belirtmiştir. D.Denizcilik Rizikolarına Karşı Sigortalarda Birden Çok Sigortanın Hüküm ve Sonuçları Yeni Türk Ticaret Kanunu nda deniz sigortalarına ilişkin düzenlemeler ortadan kaldırılmış olup, deniz sigortaları bakımından artık altıncı kitabın birinci kısmında yer alan 1401 ila Maddeler arasında düzenlenen sigorta hukukuna ilişkin genel hükümler ile ikinci kısmın birinci bölümünde yer alan 1453 ila maddeler arasında düzenlenen zarar sigortalarına ilişkin hükümler uygulanacaktır. Bu hususlar nazara alındığında, artık deniz sigortaları içinde zarar sigortasına ilişkin hükümler uygulanacağından, birden çok sigorta ve alt başlıkları deniz sigortaları bakımından da cari olacaktır. E.Can (Hayat) Sigortaları Açısından Konuya Bakış Türk Ticaret Kanunu nun Maddesine göre: Bir kimsenin hayatı bir veya birkaç sigortacı tarafından çeşitli bedeller üzerine sigorta ettirilebilir. 10

11 Ödenecek bedelin lehtarın maddi menfaatinden daha fazla olduğu durumlarda, aşan kısım sigortalının lehine yapılmış sayılır nci madde hükmü hayat sigortalarında uygulanmaz. Hayat sigortası sözleşmesi gereği, sigorta şirketinden kararlaştırılan sigorta bedelini tahsil eden sigorta ettiren ve mirasçıları ile rizikoya muhatap olan kişilerin mirasçılarının, rizikonun gerçekleşmesine neden olan üçüncü kişiye karşı sahip olduğu tazminat alacağını sigorta şirketine temlik etmeleri geçersizdir. Kanun koyucu tarafından bu madde içerisinde Bir kimsenin hayatı bir veya birkaç sigortacı tarafından çeşitli bedeller üzerine sigorta ettirebilir. şeklinde sevk edilen hüküm, birden çok sigortaya ilişkin bir düzenleme getirmekten ziyade, insan hayatına objektif parasal değerin biçilmesinin mümkün olmaması sebebiyle, zenginleşme yasağı dışında tutulan hayat sigortalarının dilenen bedel ve istenilen kadar sayıda sözleşmeyle yapılması imkânının bulunduğu hususuna işaret etmektedir 37. Bir diğer ifade ile kanun koyucu can(hayat) sigortaları bakımından zenginleşme yasağını görmezden gelmiş ve çeşitli zenginleşmelere göz yummuştur. III. ZENGİNLEŞME YASAĞININ İKİNCİ GÖRÜNÜM ŞEKLİ: TAZMİNAT İLKESİ A. Mal Sigortalarında Hasarın Tespiti Daha öncede ifade edildiği gibi, mal sigortalarında cari olan zenginleşme yasağı ilkesi, rizikonun gerçekleşmesi halinde, sigortalı malda meydana gelen gerçek zararın tespiti sigortacının yapacağı ödeme bakımından büyük önem taşımaktadır 38. Mal sigortalarında, rizikonun gerçekleşmesi üzerine sigortacı tarafından ödenecek olan sigorta tazminatı miktarının ne şekilde tespit edileceği sigorta poliçesi genel şartlarında ayrıntılı bir şekilde düzenlenmektedir 39. Uygulamada, zararın miktarının tayini hakem-bilirkişilerce saptanmaktadır. Hasarın miktarı konusunda taraflar uzlaşmış olabilirler. Bu durumda, sigortacı bu miktar tazminatı ödemekle yükümlüdür. Uygulamada zarar görenin vereceği bir ibraname ile sigorta şirketleri sigorta tazminatı ödemektedirler. Taraflar hasar miktarı üzerinde 37 Can; Birden Çok Sigorta, s Ulaş, Uygulamalı Sigorta Hukuku, s Ulaş, Uygulamalı Sigorta Hukuku, s

12 anlaşmaya varamazlar ise, hasar miktarı poliçe genel şartlarına göre tayin ve tespit edilir. Taraflar birer hakem-bilirkişi seçerler. Bu iki hakem-bilirkişi bir araya gelir ve üçüncü hakem-bilirkişiyi seçerler 40. Üçüncü hakem-bilirkişinin seçiminde de anlaşılmazsa, üçüncü hakem-bilirkişiyi seçmesi için yetkili ticaret mahkemesine başvuru yapılır 41. Dolayısıyla, HMK kapsamında hakem- bilirkişi müessesesi bir tahkim müessesesi olmayıp, delil sözleşmesi niteliğindedir 42. Hakem-bilirkişilerin ihtilaflı konular üzerinde uzman olmaları gerekir. Hakembilirkişiler hukuki nitelendirme yapmadan, menfaat değeri ve hasar miktarını saptarlar 43. Hakem-bilirkişilerin vermiş olduğu kararlar bağlayıcı niteliktedir ve bunlar aleyhine Yargıtay yoluna gidilemez. Taraflarca yahut mahkemece seçilmiş olan hakem-bilirkişiler, yine mal sigortası poliçesi genel şartlarında kararlaştırılmış düzenlemeye göre, inceleme yaparken Hukuk Muhakemeleri Kanun u veya diğer mevzuat ile bağlı olmayıp, bu görevlerini tamamen serbest şekilde yaparlar 44.Ancak bu serbesti mutlak olmayıp, hakembilirkişilerin keyfi hareketlerine sebep olmamalıdır. Nitekim hakem-bilirkişilerin verdikleri kararlar kanunların emredici hükümlerine, örf ve âdete uygun olmaması durumunda genel hükümler çerçevesinde itiraz yolları açıktır 45. Hakem-bilirkişilerin düzenleyecekleri böyle raporlara karşı iptal talebiyle hasar mahallindeki ticari davalara bakmakla görevli mahkemeye başvurulabilmesi mümkündür 46. Bu gibi raporlar aleyhine bağımsız bir şekilde Yargıtay yoluna başvurulamayacağı ancak asıl dava ile birlikte bunların butlanının ileri sürülmesi mümkündür 47. B. Can(Hayat) Sigortaları Bakımından Hasarın Tespiti Şahıs varlığı değerlerine ilişkin sigortalar da çoğu zaman meblağ sigortası olarak yapılan özel sigorta türleri olarak karşımıza çıkar 48. Daha öncede üzerinde durulduğu gibi, bu özel sigorta türlerinde, sigortalanan menfaat, sigortalının hayatı, sağlığı gibi onu şahıs varlığı değerlerine ilişkindir. Bu 40 Bozer; s Bozer; s Ulaş; Uygulamalı Sigorta Hukuku, s Bozer; s Ulaş; Uygulamalı Sigorta Hukuku, s Bozer; s Ulaş, Uygulamalı Sigorta Hukuku; s Bozer; s Can; Türk Özel Sigorta Hukuku, s

13 değerlere, objektif parasal bir değer biçmenin mümkün olmayışı ve TTK nın maddesi doğrultusunda dilenen bedel ve istenen sigortacılar nezdinde can( hayat) sigortası yapmak mümkün olduğundan, poliçede gösterilen riziko gerçekleştiği takdirde, sigorta himayesinden faydalanan kimsenin ne kadar zarara uğradığının kesin surette tespiti mümkün değildir. Çünkü her insanın gördüğü eğitim, tercih ettiği hayat biçimi, içinde bulunduğu toplumun sosyal yaşam şekli gibi muhtelif unsurlar hayatın değerini ortaya koyan subjektif unsurlardır 49. Bu yüzden, şahıs varlığı değerlerine ilişkin sigortalarda, poliçe ya da poliçelerle teminat altına alınan riziko gerçekleştiği takdirde meydana gelen zarar hakkında herhangi bir değerlendirme yapılmadan, sigortadan istifade eden kişiye doğrudan sigorta poliçesinde yazılı olan sigorta bedelinin ödenmesi gerekir. Burada kanun koyucu, birtakım zenginleşmeleri göz ardı ederek şahıs varlığı değerlerini teminat altına almıştır. III. ZENGİNLEŞME YASAĞININ ÜÇÜNCÜ GÖRÜNÜM ŞEKLİ: HALEFİYET İLKESİ A.Halefiyetin Tanımı ve Zenginleşme Yasağı İlkesiyle Bağlantısı Türk Ticaret Kanunu nun maddesine göre: Sigortacı, sigorta tazminatını ödediğinde, hukuken sigortalının yerine geçer. Sigortalının, gerçekleşen zarardan dolayı sorumlulara karşı dava hakkı varsa bu hak, tazmin ettiği bedel kadar, sigortacıya intikal eder. Sorumlulara karşı bir dava veya takip başlatılmışsa, sigortacı, mahkemenin veya diğer tarafın onayı gerekmeksizin, halefiyet kuralı uyarınca, sigortalısına yaptığı ödemeyi ispat ederek, dava veya takibi kaldığı yerden devam ettirebilir. Sigortalı, birinci fıkraya göre sigortacıya geçen haklarını ihlal edici şekilde davranırsa, sigortacıya karşı sorumlu olur. Sigortacı zararı kısmen tazmin etmişse, sigortalı kalan kısımdan dolayı sorumlulara karşı sahip olduğu başvurma hakkını korur. Yukarıdaki maddede görüldüğü üzere, zenginleşme yasağı ilkesinin tamamlayıcısı niteliğinde olan halefiyet esası gereği, sigortacıdan tazminat alan kişi, ayrıca zarardan sorumlu olan kişiye de başvurup ondan da zararının tazmini talep edemez. Bu hak artık, ona tazminat ödeyen sigortacıya aittir. Kanun koyucu, zarar görenin mükerrer tahsilât 49 Can; Türk Özel Sigorta Hukuku, s

14 yapıp, sebepsiz yere zenginleşmesini engelleyerek kamu düzenini korumayı amaçlamıştır. Ancak, sigorta şirketi zararı kısmen tazmin etmiş ise, sigorta ettiren kimse bakiye kısımdan dolayı üçüncü kişilere karşı müracaat hakkını muhafaza eder 50. Halefiyet ilkesinin bu amaçlarının yanında, dava hakkının kendiliğinden sigortacıya geçmesi ve sigortacının sigortalısına ödediği tazminatı sorumluluk sujesinden alabilmek suretiyle sigorta primlerinin ucuzlatılması gibi hukuki teknik ve ekonomik yararları da mevcut bulunmaktadır 51. Deniz sigortaları bakımından da, zarar sigortalarına ilişkin hükümler cari olacağından yukarıda anlatılanlar deniz sigortaları bakımından da geçerlidir. Can sigortalarında ise, halefiyet ilkesine yer verilmemiştir. Nitekim Özel Daire, gün ve 1979/ sayılı kararında, TTK.nun Maddesinde düzenlenen halefiyet hali mal ve mali sorumluluk sigortalarında söz konusu olup, kaza sigortalarını da kapsamına alan ve TTK. nun ve müteakip maddelerinde düzenlenen can-hayat sigortalarında uygulama olanağı yoktur. Zira, TTK.nun maddesine göre sigorta ettiren, sigorta şirketinden sigorta bedelini tahsil etmiş olsa bile üçüncü şahıslar aleyhine ayrıca dava açma hakkı bulunmaktadır. Keza, can sigortaları ile ilgili hükümlerde TTK.nun Maddesine atıfta bulunan bir hüküm de yoktur. şeklinde açıklama yapmak suretiyle halefiyet ilkesinin can sigortaları bakımından uygulanamayacağı açıkça belirtilmiştir. B. Halefiyetin Gerçekleşme Şartları Sigortacının halefiyet hakkının gerçekleşebilmesi için bir takım şartların mevcudiyeti gerekmektedir. Öncelikle bir sigorta sözleşmesinin varlığı, sigortacının bu sözleşmeye dayanarak sigortalısına bir ödeme yapmış olması ve nihayet sigortalısının kendisine zarar verene karşı bir dava hakkının mevcut olması koşullarının gerçekleşmesi gerekir Sigorta Sözleşmesinin Mevcudiyeti Sigortacının TTK nun maddesi uyarınca halefiyet hakkının doğabilmesi için öncelikle sigortacının geçerli bir sigorta sözleşmesine dayanarak sigortalısına ödeme yapmış olması gerekir. Ortada geçerli olmayan bir sözleşmeye istinaden yapılan ödeme 50 Can; Birden Çok Sigorta, s Ulaş; s Ulaş, s

15 dolayısıyla sigortacının halefiyet hakkını kazanması mümkün değildir 53.Bununla beraber, sigorta sözleşmesinin sağlamış olduğu teminatın sona ermesinden sonra gerçekleşen rizikolardan dolayı yaptığı ödemeye dayanarak sigortacının halefiyet hakkının söz konusu olamayacağı sonucuna varılmıştır. Nitekim Yargıtay Özel Dairesi nin gün ve 1982/ sayılı kararında, Rizikonun gerçekleşmesinden sonra bunu bilen sigortacı ile sigorta ettiren arasında düzenlenen zeyilnameye dayanılarak ödenen tazminattan dolayı sigortacının rücü etmesi mümkün değildir Sigortacının, Sigortalısına Ödeme Yapması Sigortacı halefiyet hakkına sahip olabilmek için, sigortalısına zararı ödemiş olmalıdır. Sigortacının halefiyeti, sigorta bedeli ödendikten sonra dır. O bakımdan halefiyet hakkının daha önceden elde edilebileceğine ilişkin sözleşme şartları hükümsüzdür 55. Sigortacı, sigorta ettirenin zararını karşılamadığı sürece, onun yerine geçerek üçüncü şahsa karşı dava açamaz. Zira maddede, sigortacının, tazmin ettiği bedele karar, sigorta ettiren yerine geçebileceği hüküm altına alınmıştır. Dolayısıyla, sigortacı tazmin ettiği bedelden daha fazlasını sorumluluk sujesinden talep edemez. Bu husus da zenginleşme yasağının bir başka görünüm şeklini oluşturur. Ödemenin mutlaka nakden yapılması zaruri değildir 56. Sigortacı herhangi bir senet vermek suretiyle sigorta tazminatını ödeyecek ise, senedin üzerindeki vade tarihi, sigorta tazminatının ödeme tarihi sayılır, meğerki senedin karşılığı bulunmuş olsun 57. Bununla beraber, sigortacı sigorta ettirene manevi tazminat ödemiş ise, bunu da sorumluluk sujesinden talep edebilecektir. 3. Sigortalının Dava Hakkının Bulunması Sigortacının, TTK nun Maddesinden kaynaklanan halefiyet hakkına sahip olabilmesi için gerekli olan diğer bir koşul da sigortalının, sorumluluk sujesine karşı dava hakkının bulunmasıdır. Bu husus maddenin 1. fıkrasında hüküm altına alınmıştır. Dava hakkının öncelikle tazminat talep hakkı olarak kabulü gerekir Ulaş; s Ulaş, s TEKİL, Fahimal; Sigorta Hukukunda Tazmin İlkesi ve Rücu Hakkı, Prof. Dr. Ali Bozer e Armağan, Sayfa: , Ankara, 1998; s Bozer; s Bozer; s Ulaş, s

16 C.Halefiyetin Hüküm ve Sonuçları Sigortacı, sigorta ettiren yerine geçerek dava açtığında, sigorta ettirenin haklarına halef olmakta ve dolayısıyla sigorta ettirenin lehine mevcut bütün karinelerden yararlanmaktadır 59. Yani, sigortacı sigorta ettirenin sahip olduğu bütün def ileri, sorumluluk sujesine karşı ileri sürebilir. Keza, sorumluluk sujesi de, sigorta ettirene karşı sahip olduğu def ileri, sigortacıya karşı kullanabilir. Sözgelimi, zararın sigortalıya daha önce ödenmiş olduğunu beyan edebilir, takas def inde bulunabilir. Zamanaşımı süresi ve başlangıcı yönünden de sigorta ettiren ile sorumluluk sujesi arasındaki kişi arasındaki hukuki ilişki önemlidir. Zira hukuki ilişkinin tabi olduğu zamanaşımı süresi, halefiyet davasında da geçerlidir 60. İspat yükü bakımından da aynı kural uygulanır. Sigorta ettiren ile zarara sebebiyet veren sorumluluk sujesi arasındaki hukuki ilişki dolayısıyla hukuki ilişki dolayısıyla ispat yükü sigorta ettirene düşüyorsa, sigortacının sigorta ettirene halef olarak açacağı davada da bu yük sigortacıya aittir. Bu nedenle, sigorta ettiren ile zarara sebebiyet veren kimse arasında haksız fiil ilişkisi mevcut ise, ispat yükü sigortacıya düşer 61. Sigortacının, zarara sebebiyet veren sorumluluk sujesine karşı açacağı davalarda görevli ve yetkili mahkeme, ayrıca önemlidir. Kural olarak sigortacının açacağı dava, esas dava için yetkili ve görevli mahkeme hangisi ise, orada karara bağlanır. Halefiyet, Ticaret Kanunu nda düzenlenen bir müessese olduğu için, görevli mahkemenin ticaret mahkemeleri olacağı aşikârdır. IV. SONUÇ Yukarıda tüm teknik ve hukuki boyutları ile irdelenen sigorta hukukunda zenginleşme yasağı ilkesi gerek sigorta şirketleri gerek sigortalı/sigorta ettiren gerek de sorumluluk sujesi, yani zararın doğumundan sorumlu olan kişiler bakımından son derece elzemdir. Zenginleşme yasağı ilkesi sayesinde, zarara sebep olan sorumluluk sujelerinin, sadece gerçek zarardan sorumlu olmaları bakımından, sigorta şirketlerinin sigortalının gerçek zararını tazmin edip sorumluluk sujesine yalnızca ödenen bedel üzerinden rücu 59 Bozer; s Bozer; s Bozer; s

17 hakkı vermesi bakımından ve sigortalı/ sigorta ettirene de her iki taraftan uğradığı zararın tahsili imkânı vermeyerek sebepsiz zenginleşmesinin önüne geçilmiştir. Mülga Ticaret Kanunu bakımından Denizcilik Rizikolarına Karşı Sigorta, ayrı bir başlıkta düzenlenmiş olmasına rağmen, bu konuya ayrılan hükümlerin tekrar maddelerinden başka bir şey olmadığını kanun koyucu da anlamış olacak ki, Yeni Türk Ticaret Kanunu nezdinde, bu bölümü düzenlenme gereği duymamıştır. Bu durum kanun yapma tekniği bakımından son derece doğrudur. Artık Denizcilik Rizikolarına Karşı Sigorta bakımından genel hükümler ile zarar sigortalarına ilişkin hükümler uygulanacaktır. Can sigortaları bakımından, insan ömrüne objektif parasal değer biçmek mümkün olmadığından dilenen bedel ve istenen sigorta şirketi nezdinde sigorta himayesi sağlanmasına kanun koyucu olanak tanımıştır. Dolayısıyla, can sigortaları bakımından zenginleşme yasağı ilkesi uygulanmamaktadır. 17

18 KAYNAKÇA BOZER, Ali; Sigorta Hukuku, Ankara,1986 CAN, Mertol; Birden Çok Sigorta, Ankara,2004 CAN, Mertol; Türk Özel Sigorta Hukuku, Ankara,2007 ÇELİK, Salih/ LALE, Muktedir; Sigorta Hukuku Mal Can ve Sorumluluk Sigortaları 1.Cilt, Ankara,2007 ÇELİK, Salih/ LALE, Muktedir; Sigorta Hukuku Mal, Can ve Sorumluluk Sigortaları 2. Cilt, Ankara,2007 HİRŞ, Ernst; Ticaret Hukuku Dersleri Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş 3. Bası, Cilt II, Ankara, 1948 KENDER, Rayegan; Türkiye'de Hususi Sigorta Hukuku Sigorta Müessesesi Sigorta Sözleşmesi,8.Bası, İstanbul, 2011 OMAĞ, Merih Kemal; Sigorta Hukukunda Zenginleşme Yasağı, Prof. Dr. Ergun Önen e Armağan, Sayfa: , İstanbul,2003 SAYHAN, İsmet; Sigorta Sözleşmelerinin Konusu( Aşkın Sigorta- Eksik Sigorta- Sigorta Tazminatının Hesaplanması),Ankara, 2001 TEKİL, Fahimal; Sigorta Hukukunda Tazmin İlkesi ve Rücu Hakkı, Prof. Dr. Ali Bozer e Armağan, Sayfa: , Ankara, 1998 ULAŞ, Işıl; Uygulamalı Can Sigortası Hukuku Hayat ve Kişisel Kaza Sigortaları, 2.Baskı Ankara, 2002 ULAŞ, Işıl; Uygulamalı Sigorta Hukuku Mal ve Sorumluluk Sigortaları, 7. Bası, Ankara, 2010 Yararlanılan Mevzuat ve İçtihat Programı Corpus Mevzuat ve İçtihat Programı 18

19 19