Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği

Transkript

1 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği Mehmet Hasgüler * - F. Murat Özkaleli ** Özet: Kıbrıs konusunda daha önce yapılan çalışmalarda iki tarafın iç siyasi yapılarını mukayese eden eserlerin eksikliği dikkat çekmektedir. Dolayısıyla bu çalışma, Kıbrıs ta varolan antogonistik siyasi yapının agonistik bir demokrasiye dönüştürülme sürecini inceleyen bir tarama-değerlendirme makalesidir. Politik mühendislik marifetiyle ortaya konulan kurumsal çatılar eleştirel bir yaklaşımla mercek altına alınmıştır. Makale önce Kıbrıs Türk ve Kıbrıs Rum müzakereciler tarafından yapılan önerileri mukayeseli olarak ele almıştır. Ardından iki temel güç paylaşımı yaklaşımı, oydaşmacılık ve bütünleşmeci model, müzakere masasına taşınan değişik önerilerle karşılaştırılarak gözden geçirilmiştir. Sonuçta bu önerilerin Kıbrıs ta sürdürülebilir demokratik federal bir yapının kurulması açısından eksik ve riskli tarafları ortaya konularak oydaşmacı ve bütünleşmeci yaklaşımların gelecekleri tatışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Oydaşmacı, bütünleşmeci, Kıbrıs, medyan seçmen. Governance and Power Sharing in the United Cyprus: Future of Consociationalist and Integrative Approaches Abstract: The comparison of domestic political structures is a missing component of the literature on the Cyprus conflict. This article reviews efforts to transform an antagonistic political structure to an agonistic one in Cyprus. Institutional frameworks produced by political engineering are scrutinized from a critical perspective. Article first examines governance and power sharing proposals made by the Turkish and the Greek Cypriot negotiators. Then, two major power-sharing approaches namely consociationalism and the integrative model are reviewed to compare and contrast different proposals brought to the negotiation table. In the conclusion section, missing and risky components of these proposals to establish a sustainable democratic federal structure in Cyprus are presented, and the future of consociationalist and integrative theories are discussed. KeyWords: Consociationalism, integrative Cyprus, median voter. Kıbrıs müzakere sürecinde önemi kadar dikkat çekemeyen bir unsur tarafların demokratik yapıları ve bunun sonucunda ortaya çıkan siyasi güç dağılımlarıdır. Kıbrıs ta yönetim ve güç paylaşımını tartışan ciltler dolusu esere karşın, Kıbrıs Türk ve Rum taraflarında politik partilerin mukayeseli analizini kapsayan herhangi bir çalışma bulmak kolay değildir. Aksine Kıbrıs ta yönetim ve güç * Doç. Dr. Lefke Avrupa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Girne Cad. Vakıflar Pasajı-1 Lefkoşe/KKTC. ** Dr. Lefke Avrupa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Girne Cad. Vakıflar Pasajı-1 Lefkoşe/KKTC. Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46, Sayı 2, Haziran 2013, s

2 88 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 paylaşımı ile ilgili literatürde tarafların iç siyasi dengelerini ele alan mukayeseli bir kaynak bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu çalışma literatürde dikkat çeken bu boşluğu doldurma çabasına katkı koymayı amaçlayan öncü bir çalışma olarak değerlendirilmelidir. Emsallerinden farklı olarak Kıbrıs ta toprakları birbirinden Yeşil Hat boyunca ayrılmış iki ayrı demokrasi bulunmaktadır ve Kıbrıs ın Kuzeyinde ve Güneyinde politik partilerin içine girdiği siyasi rekabet ve işbirlikleri, etnik olarak homojen politik yapılar içinde şekillenmiştir. Özellikle Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde siyasi partiler arasındaki farklılaşma büyük oranda Kıbrıs meselesine ve bu meselenin nasıl çözülmesi gerektiğine dair reçete temelindedir. Olası bir ortaklık devletinde federal siyasi yaşamın Kıbrıs ın Kuzeyinde ve Güneyinde mevcut siyasi partiler ve onlar arasındaki güç dağılımları minvalinde şekilleneceği unutulmamalıdır. Bahse konu siyasi güç dağılımları dikkate alınmadan sadece kuramsal bazda geliştirilecek herhangi bir tartışma afakî kalır. Đşte bu yüzden Kıbrıs ta siyasi partiler ve güç dağılımının anlaşılması, özellikle Yönetim ve Güç Paylaşımı tartışmalarının gerçekçi bir zemine oturtulabilmesi açısından büyük öneme haizdir. Güç paylaşımı, genellikle toplum içindeki tüm ana etnik grupları içeren geniş temelli yönetim koalisyonlarından doğan uygulamalar ve kurumlar olarak tanımlanmakta; bunlar, kendi geleceğini tayin (self-determinasyon) ilkeleri ile çok-etnik grubu bulunan toplumlarda demokratik yapıyı bağdaştıran uygulamalar olarak düşünülmektedir (Sisk, 1999 [1996]: vii). Oxford Đngilizce Sözlüğe göre tabir ilk kez 1972 den sonra kısa ömürlü Đrlanda barışı ile kullanıma girmiştir (Roeder - Rothchild, 2005: 30). Genel hatlarıyla güç paylaşımı, devletin içinde karar verme haklarının nasıl dağıtılacağını düzenleyen resmi kurumları ve karar verme prosedürlerini tanımlamaktadır (Lijphart, 1985: 6). Đçinde birbirlerinden farklı etnik grupları içeren bölünmüş toplumlarda nüfus asimetrisi varsa, bir başka ifade ile bir etnik grup, diğerinden sayıca büyük farklılık gösteriyorsa demokratik karar alma sürecinin temelini oluşturan çoğulculuğa dayalı güç paylaşımı modelleri Fransız düşünür Tocqueville in vurgusu ile çoğunluğun tiranlığına dayanan bir tahakküm rejimine dönüşebilir (Tocqueville 1969; Dahl, 1996: 214-5). Üstelik burada çoğunluğun tahakkümü sadece siyasi merkezden dışlanmışlıkla sınırlı kalmamakta, bizzat var oluş ile ilgili büyük bir riske dönüşebilmektedir. Nitekim etnik temeli farklılık gösteren toplumlarda siyasi görüş ayrılıkları şiddete, çatışmaların topyekûn hale gelmesi durumu ise insanlık dramlarına yol açabilmektedir. Özellikle kimlik açısından tarafgir bir devlet, güvenliklerini sağlamak zorunda olduğu vatandaşlarını etnik bir elekten geçirerek saldırganlaşıyorsa sivil savaş ve hatta soykırıma varan ölçüde şiddetin ortaya çıkması söz konusudur (Horowitz, 2005: vii). Kıbrıs ta da etnik bölünmüşlük özellikle devlet destekli Rum paramiliter güçlerin Aralık 1963 ten itibaren Türklere saldırması ile birlikte kanlı çatışmalara yol açmıştır. Đşte bu

3 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği 89 nedenle demokratik yönetimin Westminister tipi basit çoğulcu uygulamalarına bir alternatif sunan güç paylaşımı uygulamaları (Sisk, 1999 [19969: 30-34). Kıbrıs açısından da büyük önem arz etmektedir. Güç paylaşımının özünü demokratik rekabetten kaçınmak değil, bunu kabul edilebilir sınırlar içinde tutarak etnik çizgideki fikir ayrılıklarının kaçınılmaz bir şekilde gruplar arası şiddete dönüşmemesi olarak vurgulayan Sisk, demokratik rekabet şartlarını gerçekleştirmeyi amaçlayan politik mühendislik (Sartori, 1968: 273) çabasına dikkat çekmektedir. Derinlemesine bölünmüş toplumlarda temel soru, etnik grupların farklılıklarını ortak demokratik bir devletin meşru kurumları yoluyla bir araya getirebilmelerini sağlayacak uygulamalar neler olabilir? olarak ifade edilmektedir (Sisk 1999, [1996]: 33). Literatürde bu tip kurum ve uygulamaların neler olabileceğine dair iki temel akım dikkat çekmektedir: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci yaklaşımlar. YÖ ETĐM VE GÜÇ PAYLAŞIMI: OYDAŞMACI VE BÜTÜ LEŞMECĐ YAKLAŞIMLAR Etnik kırılmalardan muzdarip toplumlarda en etkin anayasal tasarımın ne olabileceğine dair kuramcılar arasında farklı görüşler ortaya atılmaktadır. Lijphart gibi araştırmacılar oydaşmacı (co-sociational) garantilere vurgular yaparken (Lijphart, 1968a; Lijphart, 1968b; Lijphart 1969; Lijphart, 1977; McGarry - O Leary, 2004), Horowitz (1985) siyasilerin kendilerinden olmayan guruplara karşı daha ılımlı davranmaları, hatta tavizkar olmaları gerektiğini öne çıkaran bütünleşmeci (integrative) yaklaşımı savunmaktadır. Özleri itibarıyla grupları temel yapı taşı alan oydaşmacı yaklaşım etnik, grup liderlerini merkeze alarak daha geniş grup otonomisi sağlamakta; bütünleşmeci yaklaşım ise politik liderliklerin bölücü etnik temalarla ilgili daha ılımlı davranmalarını ve çoğunluk karar verme sürecine azınlığın katılımı arttırmayı hedeflemektedir (Sisk, 1996: ix). Dolayısıyla oydaşmacı yaklaşım elit intibakı ile karşılıklı veya azınlık vetosu ile grupların çıkarlarının korunacağına dair garantileri temel alırken, bütünleşmeci yaklaşım, adaylar arasında seçim öncesi paktlara veya etnik kimliklere çapraz politik partilere dayanan seçim sistemleri gibi gruplar arası işbirliğini teşvik edecek tasarımları ön plana çıkartmaktadır (Sisk, 1996: x). Sisk in iki yaklaşımın temel ilkelerini, güç ve zaafiyetini tasnif eden mukayese ile ortaya koyduğu üzere (Tablo-1) iki yaklaşımın elitlere atfettikleri

4 90 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 Tablo 1. Güç Paylaşımı Yaklaşımları Ayırıcı Özellikler Đlkeler Bu ilkeleri ve etkileri teşvik edecek Kurumlar ve Uygulamalar Yaklaşımın Güçlü Tarafları Zafiyetleri Oydaşmacı Elitler seçimlerden sonra çok-etnisiteli koalisyonlar kurarak çatışmayı yönetmek için işbirliğine giderler; Gruplar otonomdur; Azınlıklar korumadadır Geniş tabanlı veya büyük koalisyonlar, azınlık vetosu, kamu hizmeti pozisyonlarının ve kamu fonlarının dağıtımında ölçülülük, grup otonomisi Parlamenter hükümet, sandalyelerin orantılı ayrılması, seçim sisteminde nispi temsil Çıkarlarının korunmasında gruplara sağlam garantiler sağlar Müsaitlik Koalisyonları. Elitler çatışmaları azaltmak yerine körükleyebilirler; toplumsal gruplar kendi liderlerinden ayrışamazlar; sistem aşırı siyasete karşı kısıtlamalara dayanır. Bütünleşmeci Taraflar seçimlerden önce koalisyonlar kurmak için teşvik edilirler, kapsayıcı fakat çoğulcu hükümetler ihdas olur Güç saçılır ve değer kaybına uğraması, etnisiteler içi rekabetin teşviki, etnisiteler arası işbirliğinin özendirilmesi, alternatif sosyal dizilimleri teşvik edecek politikalar, kaynak dağıtımının yönetilmesi Federalizm, oy kümelemesi, seçim sitemleri, başkanın süperçoğunlukça seçilmesi Politikacılara uyumluluk için teşvikler sunulması- bağlılık koalisyonları Bu sistemin çalıştığı tümülke ampirik örneğinin bulunmaması; politikacıların teşviklere olumlu yaklaşacağı ve vatandaşların kendi gruplarına göre değil, partilere göre oy verecekleri varsayımı Kaynak: "Timothy D. Sisk, Power Sahring and International Mediation in Ethnic Conflicts s. 35. önem benzeşirken, elitlere yüklenen rollerin büyük farklılıklar içerdiği görülmektedir. Oydaşmacı yaklaşımın grupları özne alan meta- kuramı kaçınılmaz olarak ontolojik önceliği de etnik-gruba vermektedir (Akbulut, 2003: 65). Buna karşılık birleştirici yaklaşımın illa ki kişiyi özneleştiren veya ontolojik olarak kişiyi öne çıkaran bir yaklaşım sergilediği söylenemez. Aslında bütünleşmeci

5 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği 91 yaklaşımda da özne gruplar olmaktadır; ancak oydaşmacı modelden farklı olarak burada grup, etnik kimlikleri çapraz kesen politik koalisyonlar olarak dikkat çekmektedir. Temel bir ayrım, farklı etnik grupları temsil eden elitler arası işbirliğinin seçimlerden önce mi yoksa sonra mı teşekkül edeceğidir. Oydaşmacı yaklaşım elit işbirliğini seçimlerin sonrasına iterken bütünleşmeci yaklaşımın özü, seçim öncesi ittifakların kurulabilmesidir (Horowitz, 1985: ). Güç paylaşımı mevzubahis olduğunda kaçınılmaz olarak politik yapı, seçim sistemi ve karar mekanizması ön plana çıkan unsurlar olmaktadır. Oydaşmacı yaklaşım ideal tip olarak ortaya çıkarıldığı Hollanda sistemine benzer bir parlamenter yapının önemine vurgu yaparken bütünleşmeci yaklaşımın tercihi federasyondur. Seçim sistemi açısından; yasamanın ve yürütmenin seçimlerinde farklılıklar görülmekle birlikte nispi temsil oydaşmacı yaklaşım tarafından (Lijphart, 1999: ), süper-çoğunluğa dayalı başkan seçimi ise bütünleşmeci yaklaşım tarafından savunulmaktadır. Lijphart (1977) oydaşmacı demokrasinin dört temel ilkeye dayandığını vurgulamaktadır. Bunlar; geniş tabanlı meclis koalisyonları, azınlık veya karşılıklı veto, orantılılık ve kesimlenmiş grup otonomisi olarak sıralanmaktadır. Azınlığın vetosunu oydaşmacılığın somut teminatlarının kalbinde gören Lijphart, hükümetin karar alma mekanizmalarının her düzeyinde (merkezi, bölgesel ve yerel) orantılandırma olmasını; bunun ise önce seçim sistemi, sonra da devlet kaynaklarının dağıtımı (kamu görevlilerinin görevlendirilmeleri ve kamu harcamaları) ile yapılması gerektiğini savunmakta; toplumsal otonominin ise özünde münhasır kaygı alanına düşen konularda azınlığın yönetimi (Lijphart, 1977: 41) olduğunu ifade etmektedir. Oydaşmacı modele karşıt olarak Horowitz (1985: ; Sisk 1999 [1996]: 40), etnik çatışmaların azaltılmasını amaçlayan beş kurguya dikkat çekmektedir. Bunlar: (1) Gücün dağıtılması (genelde ülke topraklarının) ve böylece gücün tek bir merkezde toplanmasına engel olunması; (2) Kamu pozisyonlarının kontrolünün etnik temelden çıkartılması ve gücün değerinin düşürülmesi suretiyle etnisiteler içi rekabetin yerel düzeyde beslenmesi; (3) Etnisiteler arası işbirliğini teşvik edecek oy kümelemesi vasıtasıyla seçim öncesi koalisyonlar kurulmasını ödüllendirecek seçim sistemleri; (4) Etnik grupları çapraz kesecek dilinimler (cleavages) ile değişik sosyal işbirliklerini teşvik edecek politikalar takip edilmesi ve (5) Kaynakların dağıtımının yönetilmesi yoluyla gruplar arası eşitsizliklerin azaltılması olarak sıralanmıştır. Horowitz in oydaşmacı modele iki temel itirazı bulunmaktadır. Bunlardan birincisi elitler tarafından başlatılan çatışmalar (Horowitz, 1985: ; Horowitz, 1991: ; Derleyerek nakleden Sisk, 1999 [1996]: 40-41); ikincisi ise oydaşmacı kurumların aşırı politikaları karşılıklı veya azınlık vetosu gibi kısıtlayıcılıkla kontrol altında tutmaya çalışması, uyumluluğu teşvik edememesidir (Horowitz 1991: ). Horowitz e (1985: ) göre bölünmüş bir toplumda etkin bir demokratik yö-

6 92 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 netim için uyumlular ödüllendirilmeli, aşırı uçtakiler cezalandırılmalıdır. Bunun için politik sistem mühendisliği marifetiyle merkezcil döngü kurgulanmalıdır. Horowitz in yaklaşımını Lijphart ile mukayeseli inceleyerek önemli değerlendirmelerde bulunan Sisk in (1999 [1996]: 41) de gözlemlediği gibi Horowitz in savunduğu bütünleşmeci yaklaşım, oydaşmacı modelden iki temel konuda farklılık göstermektedir. Bunlardan birincisi; Horowitz in bölünmüş toplumlarda politikacıların, kendi toplumsal segmanlarının ötesinde diğer taraftan da destek alabilmelerini bölünmüş toplumlarda demokratik politik sistemin başarısı için anahtar gören yaklaşımıdır. Seçilmek için her şeyi yapacak rasyonel aktörler Horowitz e (1991: 261) göre seçim sistemi ona göre uyarlanırsa yalnızca kendi toplumlarındaki verili seçmenden değil; ama diğer etnik grubun seçmenlerinden de oy alabilmek için çaba göstereceklerdir. Sisk in üzerinde durduğu ikinci farklılık, Horowitz in uyumluluğun motor gücünü politik liderliklere değil, geniş seçmen tabanına yaymanın yararı konusundaki vurgusudur. Her hal ve şartta bütünleşmeci yaklaşım, uyumluluğun anahtarının seçim sisteminde saklı olduğu konusunda ısrarcıdır. Bu bağlamda azınlığın sadece temsiliyet değil, bunun ötesinde etki yaratabilmelerinin öneminden hareketle federalizm, oy kümelemesi ve başkanlık bölünmüş toplumlarda demokratik sistemin bekasının üç sacayağı olarak tanımlanmaktadır (Sisk 1999 [1996]: 42-44). Kıbrıs ta 1960 ta kurulan oydaşmacı model örneği ortaklık devleti (Lijphart 1977; Solomonides 2008) ancak 3 yıl yaşatılabilmiş 1963 çatışmalarıyla bu yapı yıkılmıştır (Yakinthou 2009). Ada da Türk ve Rum toplumlarını yeniden bir politik birliktelik çatısı altında toplama çalışan BM çabalarını, bir yanda Türklerin var oluşçu (existentialist), öte yandan Rumların ayrılıkçı (seperatist) kaygılarını bir potada eritebilecek kıymeti kendinden menkul siyasi bir mühendislik harikası yaratma ihtirasıyla oydaşmacı demokrasi modelleri üzerine kurgulamıştır. Nitekim Annan Planı açıkça oydaşmacı demokrasiyi ön plana çıkarmaktadır (Sözen; 2004; Yakinthou, 2009). Buna karşılık 2008 yılında yeniden başlatılan kapsamlı müzakere sürecinde iki yıllık çetin pazarlıklar sonucunda Talat ile Hritstofyas ın Rum tarafınca masaya getirilen bütünleşmeci demokrasi prensibine dayalı çapraz oy uygulamasında ciddi yakınlaşma sağladıkları görülmektedir. Aşağıda oydaşmacı ve bütünleşmeci yaklaşımların Kıbrıs ta nasıl hayata geçirelebilecekleri, medyan seçmen kuramı çerçevesinde değerlendirilecektir. MEDYA SEÇME KURAMI IŞIĞI DA KIBRIS TA SĐYASĐ PARTĐ- LER VE GÜÇ DAĞILIMLARI Uzamsal analize dayalı basit matematiğin politika bilimine uygulanması ile ortaya konulan medyan seçmen kuramı, çoğulcu seçim sistemlerinde sonucun medyan seçmen (tercih uzamında en merkezde duran oy verici) tarafından belirlendiğine işaret etmektedir (Downs, 1957; Congleton, 2002) Gerçekten analizler

7 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği 93 göstermektedir ki politik grup karar sürecinde medyan üyenin temsil ettiği fikir (1) seçmenin tercihleri, (2) sorun ve çözüm alternatifleri ve (3) oy vermede söz konusu olan alternatifler bağlamında alınacak kararların yönü konusunda belirleyici etkiye sahiptir (Stewart, 2001: 9-15). Medyan seçmen kuramı ışığında tarafların sunduğu önerilerin Kıbrıs a uygulanmasının muhtemel sonuçlarının ölçülebilmesi mümkündür. Bunun için Kıbrıs sorununun çözümü konusunda şimdiye kadar Kıbrıs ın her iki tarafında partiler tarafından temsil edilen ideolojik durumun bir uzam üzerine konularak üç ana medyanın hesaplanması gerekmektedir: Türk-Rum karışık komite medyanı ve ayrı ayrı Türk ve Rum medyanları. Böyle bir hesaplamayı yapabilmek için bir ucu Türk milliyetçiliği (taksim ve Türkiye ye ilhak), öteki ucu Rum milliyetçiliği (enosis veya sadece Rumların egemen olduğu üniter bir Kıbrıs) olarak tanımlanacak ve orta noktası Türk-Rum Kıbrıslılık temelinde bir ortaklık devleti olarak betimlendirilecek bir boyutlu ideolojik uzamı kullanmak isabetli olacaktır. Partilerin Kıbrıs konusundaki bakış açılarının, seçmenlerin Kıbrıslılık kimliğine bakış açılarının doğrudan ve mükemmel bir yansıması olduğunu varsayalım. Kıbrıs ta seçmenlerin milli kimliklerini ifade ediş şekilleri konusu 2000 yılında gerçekleştirilen Politik ve Milli Algılama Araştırması içinde incelenmiştir. Bu araştırmanın bulgularına göre kimlik konusunda Türk ve Rum tarafındaki algılamalar şöyledir: Tablo2: Etnik Gruba Göre Kollektif Kimlik % Kıbrıslı hissediyorum Elen/Türkten ziyade Kıbrıslı hissediyorum Elen/Türk hissettiğim kadar Kıbrıslı hissediyorum Kıbrıslıdan ziyade Elen/Türk hissediyorum Elen/Türk hissediyorum Rumlar 47,22 9,99 35,72 2,54 4,52 Türkler 37,77 32,97 12,13 2,94 14,19 Rumlar Türkler Kaynak: Understanding Bi-Communal Perceptions and Attitudes: A Survey on Political and National Perceptions (2000) (s.34).

8 94 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 Tablo-2 göstermektedir ki; Rumların %47,22 si, Türklerin %37,77 si kendisini Kıbrıslı hissederken, Rumların ancak %9,99 u Türklerin ise %32,97 si kendisini Elen/Türk ten ziyade Kıbrıslı hissetmektedir. Kendisini eşit derecede Kıbrıslı ve Elen/Türk hissedenlerin oranı, Rumlar arasında %35,72, Türkler arasında ise %12,13 tür. Kendisini Kıbrıslıdan ziyade Elen/Türk hissedenlerin oranı Rumlardan %2,54, Türklerde %2,94 iken, kendisini sadece Elen veya Türk hissedenlerin oranının, Rumlarda %4,52, Türklerde ise %14,19 olduğu görülmektedir. Tablo-2 ışığında üç gözleme vurgu yapmakta fayda vardır. Birincisi, Kıbrıs ta gerek Türkler, gerekse Rumlar arasında bir Kıbrıslılık kimliği geliştiği yönündedir. Đkincisi; Kıbrıslı Rum arasında kendisini Elenden çok Kıbrıslı gören Rum sayısı %10 dan azken, Kıbrıslı Türkler arasında kendisini Türk kimliğinden ziyade Kıbrıslı görenlerin sayısı, Rum tarafında aynı şekilde kimlik tanımı yapanların üç katından fazla olarak %33 civarındadır. Yani her üç Kıbrıslı Türkten biri için baskın kimlik Türklük değil, Kıbrıslılıktır. Son gözlem ise Rum tarafında Kıbrıslılık kavramından ne anlaşıldığı ile ilgilidir. Đlk bakışta Kıbrıslı Türklerin %37 den fazlası, Kıbrıslı Rumların ise %47 den fazlası kendisini Kıbrıslı olarak ifade etmektedir. Ancak, çapraz sorgulama ile dikkat edilecek olursa Kıbrıslı Rumların neredeyse %36 sı kendisini Elen kadar Kıbrıslı olarak ifade ederken, Kıbrıslı Türklerin sadece %12.13 ü kendisini Türk kadar Kıbrıslı olarak ifade etmektedir. Dolayısıyla, Kıbrıs Rumlarının Kıbrıslılık tanımı Türklerinkinden farklı olarak bir Elen unsuru taşımaktadır. Bir başka deyişle, Kıbrıslı Rumlar arasında Kıbrıslılık ve Elenlik bir arada algılanırken, Türk tarafında Kıbrıslılık ve Türklük (veya Türkiyelilik) daha keskin bir ayrıma tabidir. Rum kesiminde milli kimlik algılamasının partiler bazındaki dağılımını bakıldığında (Tablo-3); AKEL seçmeninin %69,8 nin kendisini Kıbrıslı, %11 nin Elenden çok Kıbrıslı, %17,9 nun Elen kadar Kıbrıslı ve ancak % 0,3 nün sadece elen gördüğü; buna karşılık DĐSĐ seçmeninde kendisini Kıbrıslı görenlerin oranının %27,9 a düştüğü; aynı parti tabanında kendisini Elen kadar Kıbrıslı göreblerinin oranının ise %47,9 a kadar çıktığı ortaya çıkmaktadır. DĐSĐ tabanında kendisini Elenden çok Kıbrıslı ve Kıbrıslıdan çok Elen öğelerin oranlarının neredeyse eşit olduğu ve her iki grubun da parti tabanının %10 nundan azına tekabül ettiği gözlemlenmektedir.

9 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği 95 Tablo 3. Kıbrıslı Rumlar arasında Politik Parti Desteği Bağlamında Milli Kimlik (% olarak) (2000 yılı) AKEL DISI DIKO EDEK Kıbrıslı Elenden çok Kıbrıslı Elen kadar Kıbrıslı Kıbrıslıdan çok Elen Elen Kaynak: Understanding Bi-Communal Perceptions and Attitudes: A Survey on Political and National Perceptions (2000) Bir önceki Rum başkan Papadopulos un partisi DĐKO seçmenine bakıldığında; bu partinin tabanının yarısından fazlasının kendisini Kıbrıslı gördüğü, bu oranın oranının AKEL den daha az olmakla birlikte DĐSĐ nin neredeyse iki katı olduğu ortaya çıkmaktadır. DĐKO seçmeninin AKEL den ayrılıp, DĐSĐ ye yaklaştığı noktanın kendisini Elen kadar Kıbrıslı görenlerin oranı olduğu söylenebilir. Zaten DĐSĐ tabanının %34,1 lik kısmı kendisini bu şekilde ifade etmektedir. Yukarıda verilen veriler bir boyutlu ideolojik uzam analizine konulacak olursa (Şekil-1); böyle bir durumda spektrumun Türk tarafında UBP milliyetçiliğe en yakın noktada, DP onun hemen sağında göreceli olarak merkeze daha yakın, CTP ve TDP ise Kıbrıslılık temeline en yakın partiler olarak konumlanacaktır. Spektrumun Rum tarafında ise DĐSĐ Rum milliyetçiliğine en yakın, merkeze daha yakın EDEK, onun hemen solunda DĐKO ve Kıbrıslılık ortak bilincine en yakın olarak AKEL konumlanacaktır. Şekil 1. Kıbrıs ta Partilerin Kıbrıs Sorununa Yönelik Genel Söylemleri Bazında Medyan Seçmen Konumu Kıbrıs Türk medyan seçmen noktası Kıbrıs Rum medyan seçmen noktası UBP DP TDP CTP AKEL DĐKO EDEK DISI Kıbrıs Türk Milliyetçiliği Kıbrıs Rum Milliyetçiliği Kıbrıs Türk Milliyetçi oyları Kıbrıs Türk Kıbrıslılık oyları Kıbrıs Rum Kıbrıslılık oyları Kıbrıs Rum Milliyetçi oyları

10 96 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 Şekil-2 ile Kıbrıs ta oydaşma payı tasvir edilmektedir. Buna göre; Meclis te sürekli temsil edilen siyasi partiler dikkate alındığında Kıbrıs Türk siyasi yelpazesi içinde iki parti (CTP ve TDP) ile Kıbrıs Rum siyasi yelpazesi içinde bir parti (AKEL) iki kesimli, iki toplumlu federal bir ortaklık konusunda ilkesel düzeyde bir uzlaşıya ulaşabilecek politik oluşumlar olarak değerlendirilmektedirler. Dolayısıyla bu partiler, uzamsal analiz bakımından oydaşma payı olarak da kabul edilebilirler. Şekil 2 Kıbrıs ta Oydaşma Payı Kıbrıs Türk Milliyetçiliği Oydaşma payı Kıbrıs Rum Milliyetçiliği UBP DP TDP CTP AKEL DĐKO EDEK DĐSĐ Oydaşma Medyanı A ALĐZ: KIBRISTA TARAFLAR TARAFI DA SU ULA MODELLERĐ UYGULA MASI I MUHTEMEL SO UÇLARI Güç paylaşımı konusunda politik marifet, bir yandan temsilde adaleti sağlarken, öte yandan yönetimde istikrarı koruyabilecek bir sistem kurabilmektir. Tarafların önerileri mukayese edildiğinde şu gerçek ortaya çıkmaktadır: Ada nüfusunun Rumlara göre daha az bir kısmını oluşturan Kıbrıs Türklerinin federal devlet içinde eşit siyasi temsiliyete sahip olması Türk tarafının temel hedefidir. Rumlar ise yönetimde istikrar prensibini ön plana çıkararak kendi sayısal çoğunluklarını federal devletin yetki paylaşımına yansıtacak formüller üzerinde durmaktadırlar. Bu kısımda münhasıran Yürütme erkinin seçimi üzerinde durulmaya devam edilerektir. Analiz, tarafların ilk önerilerinin senaryo mukayesesiyle başlayacaktır. Daha sonra gözden geçirilmiş önerilerin ne gibi sonuçlar ortaya koyacağı tartışılacaktır. Ardından konunun önemine binaen Talat ve Hristofyas ın üzerinde mutabık kaldıkları çapraz oy ile ilgili senaryo analizi üzerinde ayrıca durulacaktır. Analizlerde Kuzey de 2003, 2005 ve 2009, Güney de ise 2006 ve

11 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği de yapılan parlamento seçim sonuçları varsayımsal temel olarak kullanılacaktır. Seçmen dağılımı, Rumların önerdiği ağırlıklı oy uygulaması da dikkate alınarak %70 Rum, %30 Türk kabul edilmiştir. Rum Tarafının Ortak Oy Pusulası-Ağırlıklı Oy Önerisi Projeksiyonu Rum tarafının ilk önerisi, bütünleşmeci yaklaşımın bazı tipik özelliklerini yansıtacak şekilde seçimde Rum başkan adayı ile Türk başkan yardımcısı adayının tek oy pusulası üzerinde tek listeyle aday olarak ayrı ayrı değil, her iki toplumdan birlikte oy talep etmesini istemektedir. Böylece Türkler Rumlara da oy verecek, Rumlar da Türklere de oy verecek; Türk-Rum bütün seçmenler tek oy pusulasına mühür vuracaktır. Rum tarafı ilk önerisinde aynı zamanda ağırlıklı oy hesaplamasını önermektedir. Buna göre; tek liste üzerinde ülke çapında yapılacak oylamada iki toplumun nüfuslarının ortalama %80-%20 olmasından hareketle, Kıbrıslı Türklerin oylarının değerini %30 a çıkarmayı ve Kıbrıslı Rumların oylarının değerini de %70 e indirmeyi önermektedir. Rum önerisinde üzerinde prensipte mutabık kalınan ancak içeriği müzakerelere taşınan tek vatandaşlık kavramının Kıbrıslılık temelli tek bir halk olarak kurgulandığı görülmektedir. Rumların getirmek istediği sistem ayrıca merkezi bir federal yürütme kurarak bunun, Rum seçmenin kontrolündeki çok güçlü başkanın yönetiminde olması esasına dayanmaktadır. Başkan ve Yardımcısı halkoyu ile seçilecek, bunların ortak atayacakları kabine en az bir üyenin de içinde bulunacağı basit çoğunluk ile karar alacaktır. Karakteristikleri incelendiğinde; Rum önerisinin klasik çoğulcu demokrasilerden iki temel farklılık gösterdiği dikkati çekmektedir. Bu farklılıklardan birincisi etnik olarak farklı seçmen tabanlarının karşılıklı olarak diğer etnik grubun adayı için de oy kullanabilmesini sağlayan çapraz oy uygulanması (Loizides - Keskiner 2004), ikincisi ise bir şahıs-bir oy ilkesinin terk edilerek seçmenlerin oylarının ağırlıklı olarak hesaplanmasıdır (Moore, 2011). Uygulamada ortaya çıkacak muhtemel sonuçlar senaryolar ışığında ortaya koyulacak olursa; Kıbrıs genelinde 100 seçmen olduğu, bu seçmenlerin 80 tanesinin Rum, 20 tanesinin Türk olduğu: ancak, ağırlıklı oy gereği 70 tanesi Rum, 30 tanesi Türk olacağı faraziyesi kabul edilsin. Rum tarafında geçtiğimiz üç parlamento seçim sonuçlarının genel ortalaması alındığında yuvarlamış yaklaşık bir hesaplama ile AKEL %30 oy (Federal düzeyde %21 oy); DĐSĐ Rum kesiminde %30 oy (Federal düzeyde %21 oy); DĐKO Rum kesiminde %20 oy (Federal düzeyde %14 oy) ve EDEK Rum kesiminde %10 oy (Federal düzeyde %7 oy) alabileceklerdir. Türk tarafında yine son üç seçim temel alındığında; UBP Türk kesiminde %40 oy (Federal düzeyde %12 oy); CTP Türk kesiminde %30 oy (Federal düzeyde %9 oy); DP Türk kesiminde %15 oy (Federal düzeyde %4,5 oy)

12 98 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 ve TDP Türk kesiminde %10 oy (Federal düzeyde %3 oy) düzeyinde baz-güce sahip olacaklardır. Kıbrıs ın Kuzeyinde ve Güneyinde yer alan siyasi partilerin genel seçmen güçlerinin bu şekilde olduğu tespit edilirse, iki turlu, ortak oy pusulası-ağırlıklı oy sistemine dayalı bir seçimin muhtemel sonuçları ne olacaktır? Đdeal şartlarda iki-ikili (double-pair) (T1:R1 vs. T2:R2) şeklinde rakip oy pusulaları üzerinden bir analiz yapıldığı taktirde; birinci turda mevcut oy dağılımı ile herhangi bir Türk-Rum ikilisinin seçimi ilk turdan kazanmasının son derece zor olduğu ortadadır. Nitekim geleneksel olarak Rum Kesiminde yapılan başkanlık seçimlerinde ikinci turda DĐKO ve EDEK in destekleri seçimin sonucunda belirleyici olmaktadır. Bu şartlar altında seçimin ikinci tura kalması neredeyse mutlak olacaktır. Türk tarafının endişesi Türk tarafından ortak pusulaya giren bir adayın bu sistemde matematiksel olarak Türk tarafında çoğunluğa sahip olmadan seçilebileceğidir (Erhürman, 2008). Gerçekten Rum önerisinin uygulamaya konulması halinde matematiksel olarak Rum tarafından %70 oy alan bir ikili için Türk tarafından alınması gereken oy sadece %15 olacaktır. Rum tarafından %75 oy alan bir ikili ise teknik olarak Türk tarafından oy almadan dahi seçilebilir (Đbid). Rum tarafınca önerilen modelin demokrasi açığı bundan ibaret değildir. Kıbrıs ta ideolojik ortaklıkları bariz olan AKEL ve CTP nin ortak oy pusulası için ikili-aday çıkartmaları mümkün gözükmektedir. Üstelik en azından Kuzey de solun diğer temsilcisi TDP nin de bu pusulayı ilk veya en geç ikinci turda desteklemesi de kuvvetle muhtemeldir. Bu şartlarda AKEL+CTP+TDP nin ortak oy pusulası ile yapılacak bir seçimde büyük şansı olacaktır ki bu durum Horowitz in hayali olarak nitelendirilebilir. Ancak solun aksine Kıbrıs ta sağ ideolojiyi temsil eden siyasi partilerin ortak pusulada ortak aday çıkartmaları en azından başlangıçta fevkalade zordur. Türk tarafında silahlı mücadelenin merkezinde bulunan Türk Mukavemet Teşkilatı gerek UBP gerekse DP saflarında son derece güçlüdür. Ayna-imaj şeklinde Rum silahlı hareketinin örgütü EOKA da DĐSĐ, EDEK ve DĐKO içinde etkinliğini sürdürmektedir. Her ne kadar Horowitz aşırı uçların törpülenmesi ülküsü ile seçim sisteminin manipülasyonundan yana tavrını açıkça ortaya koymuş olsa da (Horowitz, 1985: 438, 439; Horowitz, 1994) Kıbrıs ta sahadaki gerçekler dikkate alındığında sağ partilerin seçimlerden fiili olarak dışlanmaları rasyonel olarak daha ılımlı politikalar üretmekten ziyade bu partilerin anlaşma sonrasında ortaya çıkacak yeni sistemi anti-demokratik olmakla etiketleyerek sisteme karşı mücadeleyi tercih etmeleri sonucunu doğuracaktır. Daha net bir ifade ile iki turlu, ortak oy pusulası-ağırlıklı oy sistemine dayalı bir sistemin Kıbrıs Türklerini dışlayıcı demokratik zafiyeti bir yana böyle bir yapının ihdası halinde (Türk-Rum) Kıbrıs sağı iktidara karşı değil, rejime karşı mücadeleye geçerek dışlayıcı ve ayrıştırıcı politikalar takip etmeyi tercih edeceklerdir. O zaman da Horowitz in öngörüsünün

13 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği 99 aksine derinlemesine bölünmüş (Kıbrıs) toplumunda ortak pusulalı-ağırlıklı oya dayalı seçim sisteminin bütünleşmeci değil; bilakis ayrıştırıcı bir etki yaratması daha kuvvetle muhtemel görünmektedir. Türk Tarafının Başkanlık Konseyi (Đsviçre Modeli) Önerisi Projeksiyonu KKTC Cumhurbaşkanı Talat tarafından Eylül 2008 de sunulan orijinal formülde Annan Planı ndaki gibi 7 üyeli bir Federal Yürütme söz konusudur. Bu yedi üyenin 4 ü Rum tarafından, 3 ü ise Türk tarafından gelecektir. Türk tarafının sunduğu öneri içinde her iki toplumdan gelen en az iki oy prensibi ile Türk ve Rum taraflarının birbirleri ile oydaşması (inter-cooperation) kadar tarafların içsel oydaşması da (intra-cooperation) önem kazanmaktadır. Gerek içsel, gerekse çapraz işbirliklerinin hangi şartlar altında oluşabileceği ise Federal Senato da nasıl bir güç dağılımı gerçekleşeceğine bağlı olacaktır. Siyasi mühendislik tartışmaların genel eksikliği, kuramlardan yola çıkarak ortaya konulan hipotezlerin sahada ne sonuçlar doğurabileceği konusundaki muğlaklıktır. Ancak henüz olmamış bir seçim konusunda da sunulacak analiz sadece mevcut verilerin projeksiyonlarından ibaret olacaktır. Kıbrıs ta olası bir anlaşma durumunda Federal Senato üzerinden yapılacak tartışmalarda şu anda Kuzey ve Güney de ayrı ayrı oy kullanan seçmenlerin kendi toplumları düzeyindeki davranışları böyle bir projeksiyonun sunulması açısından yararlı olabilir. Elbette herhangi bir anlaşma durumunda o anlaşmayı yaratan şartların seçmen davranışı üzerinde kayda değer etkisinden söz edilebilir. Nitekim; 2005 yılında KKTC de yapılan seçimlerde Annan Planı sürecinin yarattığı rüzgarı arkasına alan CTP, %44,5 gibi bir oy oranına ulaşabilmiştir. Burada küskün sağ seçmenin sandığa gitmemiş olması önemlidir. Benzer bir durumla anlaşma halinde hatta misli ile karşılaşılması da elbette olasıdır. Đşte bu nedenle her iki tarafta üçer seçimin analize dahil edilmesi seçmen davranışlarının genel trendlerinin tespiti ve mümkün mertebe bu trendler temelinde projeksiyonlar sunulması açısından daha geçerli olacaktır. KKTC de Aralık 2003 de yapılan seçimlerinde CTP %35.18, UBP %32.93, BDH %13.14 ve DP %12.93 oy, Güney Kıbrıs Rum Kesimi nde Mayıs 2001 de yapılan seçimlerde AKEL %34.7, DĐSĐ %34 DĐKO %14.8, EDEK %6.5 oy almışlardır. Bu oyların aynen yapılacak 48 üyeli ilk federal senato seçimlerine yansıdığını düşünelim. Türk ve Rum kesimleri tek bir seçim bölgesi olarak kabul edilmiş, mevcut milletvekili seçim sisteminin aynen uygulanacağı varsayılmıştır. O zaman, Türk kesiminde CTP: 9, UBP: 9, DP: 3 ve TDP:3; Rum kesiminde ise AKEL: 10, DĐSĐ: 9, DĐKO:4 ve EDEK: 1 senatörü federal senatoya göndermeyi başaracaklardır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde 2005 seçimlerinde CTP %44.5, UBP %31.67, DP %13.67 ve TDP %5.84 oy; Güney Kıbrıs Rum Kesimi nde 2006 seçimlerinde AKEL %31.1, DĐSĐ %30.3, DĐKO %17.9, EDEK %8.9, EVROPA %5.8 oy almışlardır. Bu sonuçlar federal senato seçim-

14 100 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 lerine yansırsa; CTP: 11, UBP: 9, DP: 3, TDP:1; AKEL: 8, DĐSĐ: 8, DĐKO:5, EDEK: 2 ve EVROPA: 1 senatörü federal senatoya göndermeyi başaracaklardır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde Nisan 2009 de yapılan seçimlerde UBP %43.97, CTP %29.34, DP %10.64, TDP % 6.87 ve ÖRP %6.20 oy, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi nde Mayıs 2011 tarihinde yapılan seçimlerde DĐSĐ %34.23, AKEL %32.67, DĐKO %15.76, EDEK %8.93 ve EVROKO %3.88 oy almışlardır. Bu tip bir oy dağılımı federal senatoya yansırsa; UBP:12, CTP:8, DP:3, TDP:1 ve ÖRP:1; DĐSĐ:9, AKEL:8, DĐKO:4, EDEK:2 ve EVRO.KO: 1 senatör çıkarılması söz konusu olacaktır. Görüldüğü gibi; son üç seçim dikkate alındığında muhtemel bir Federal Senato ya UBP nin 9-12, CTP nin 9-11, DP nin 3, TDP nin 1-3; AKEL in 8-10, DĐSĐ nin 8-9, DĐKO nun 4-5, EDEK in ise 1 veya 2 senatör göndermelerinin mümkün olduğunu; ayrıca Kuzey de ÖRP, Güney de ise EVRO.KO nun da birer sandalye almalarının söz konusu olabileceğini önermektedir. Tablo 4. Olası Bir Federal Senato Seçiminde Muhtemel Sandalye Dağılımı Projeksiyonu KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURĐYETĐ UBP CTP DP TDP ÖRP 1 GÜ EY KIBRIS RUM YÖ ETĐMĐ AKEL DĐSĐ DĐKO EDEK EVRO 1 1 Bu rakamlar, Kıbrıs sorununa genel bakış bağlamında ideolojik uzama yerleştirilecek olursa; Senatoda Türk tarafında DP, Rum tarafında ise DĐKO veto oyuncusu (Tsebelis, 1995) olacaklardır; çünkü Türk tarafında Türk-Rum ortak devlet bazlı barış yanlısı bir duruş sergileyen CTP ve TDP toplam 12 senatör çıkarabilecekler ve karar çoğunluğunun sağlanabilmesi için en az bir milletvekilinin oyuna gereksinim duyacaklardır. Ancak durum o kadar kritik olacaktır ki UBP ve DP oyları da 12 olduğundan kendi saflarında oy kullanacak bir CTP senatörü ile bütün dengeler değişebilecektir. Aynı durum tersinden de geçerlidir. CTP ve TDP kendi yanlarında duracak bir milletvekili ile dengeyi kendi lehleri-

15 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği 101 ne çevirebileceklerdir. Rum kesiminde ise DĐKO nun kontrolü söz konusu olacaktır. DĐKO isterse AKEL i, isterse DĐSĐ yi destekleyerek kararların istediği yöne salıncaklanmasını (swing) sağlayabilecektir. Böyle bir dağılım gerçekleştiği takdirde, Senato nun belirlemesi öngörülen Başkanlık Konseyi seçimlerinde DP-DĐKO uzlaşısı kilit hale gelecektir. Buna, Kıbrıs ta Rauf Denktaş ile Tasos Papadopulos un temsil ettiği zihniyetlerin uzlaştırılması da denilebilir ki böyle bir şeyi gerçekleştirebilmenin zorluğu ortadadır. Türk ve Rum taraflarının kendi iç medyan seçmenlerine dayalı bir analiz yapıldığında; Türk tarafının içsel medyan oyu DP ye, Rumların içsel medyan oyu ise DĐKO ile EDEK in tam orta noktasına gelmektedir. Herhangi bir kararda AKEL in tek başına Türk tarafının üç delegesi ile işbirliği yapma ihtimalinin çok zayıf olduğu dikkate alınacak olursa çok da çok Rum tarafının medyan oyu AKEL ile DĐKO arasındaki tam orta noktaya kayacaktır. Her halükarda Türk tarafının önerdiği Başkanlık Konseyi modelinde bütün Kıbrıs için en kritik parti DĐKO olacak, DĐKO nun temsil ettiği görüş Federal Yürütme nin medyan oyu haline gelecektir. DĐKO nun temsil ettiği görüş ise, en basit ifadesiyle, Papadopulos tarafından uygulanan Ozmosis politikasıdır (Papadopulos, 2005: 5). Türk tarafınca Eylül 2008 itibarıyla masaya taşınan Senato merkezli Başkanlık Konseyi önerisi görüldüğü gibi uygulamada Federal Yürütme nin adil ve kalıcı bir demokratik sistemin idamesinden ziyade Rum-Ortodoks zihniyetine bağımlı bir sonuç doğurması daha kuvvetle muhtemel görülmektedir. Kıbrıs ı yakından inceleyenler, Türk tarafında 2005 yılında yapılan seçimlerin olağanüstü rakamlar çıkaran bir anamoli olduğunu iddia edebilirler. Hakikaten 2003 seçimleri Kıbrıs Türkü nün genel politik eğilimlerine daha yakın görünmektedir. Ne var ki 2005 seçimleri gibi olağanüstü bir durumda dahi Türk tarafında Kıbrısçı-Türkçü ikili-karşıtlığında oy dağılımı gene olmaktadır. Aynı şekilde Rum kesiminde DIKO kritik parti konumunu sürdürmektedir. Yani, Kıbrıs ın gerek Güneyinde gerekse Kuzeyindeki oy dağılımları dikkate alındığında Đsviçre modelinden esinlenerek kurulmuş bir federal yürütme açısından seçmen kitleleri Kıbrıs ta barışa olumlu bakan CTP, TDP, AKEL gibi partilerle olumsuz bakan UBP, DĐSĐ gibi partilerin ortasında ihtiyatlı yaklaşımlar sergileyen, ancak çoğunlukla da Türk veya Elen milliyetçiliğinin ağır bastığı DP ve DĐKO en kritik rolü üstlenecektir. Analizler göstermektedir ki tıkanıklık, büyük ihtimalle daha Başkanlık Konseyi ortak listesinin Senato dan güvenoyu alması sırasında yaşanmaya başlanacaktır. DĐSĐ, EDEK ve hatta DĐKO Rum tarafında, UBP ve DP ise Türk tarafında federal devletin işleyişi konusunda tereddüdü olan seçmeni temsil etmekte ve bu partilerin yönetici kadroları toplumlararası uzlaşmanın zorluğuna dikkat çekmektedirler. Hatta bir adım daha ileriye gidilerek denilebilir ki DP ve DĐKO daha ılımlı görünmekle birlikte- milliyetçi bu beş parti birleşik Kıbrıs tan çok Rum egemen Kıbrıs veya Türk egemen (Kuzey) Kıbrıs tezlerini savunmaktadırlar. Nitekim seçmenlerin dağılımında kimlik ifa-

16 102 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 deleri de bu saptamaları destekler niteliktedir. Önerilen yapıda Đsviçre dekinin aksine bakanların teker teker oylaması yerine ortak bir liste söz konusudur. Bu listenin içine UBP ve EDEK tarafından birlikte ve konkordans içinde çalışmayı kabul edecek kişiler bulunduğunu varsaysak bile oylama sırasında tıkanma riski çok yüksektir. Şöyle ki, Türk tarafında Şubat 2005 seçimlerinin de ötesinde olağanüstü bir sonuç çıktığı takdirde CTP nin TDP ile birlikte çok kırılgan da olsa bir çoğunluk kurması mümkündür. Ancak Rum tarafında DĐKO her halükarda tie-breaker (eşitlik bozucu) noktada durmaktadır. Yani, DĐSĐ nin mi yoksa AKEL in mi daha çok söz sahibi olacağı DĐKO tarafından belirlenecektir. Papadopulos örneğinde yaşandığı gibi DĐKO nun AKEL ile kurduğu koalisyonun Kıbrıs meselesine yansıması Rum milliyetçiliği eksenine kayabilmektedir. O zaman Rum tarafı, kendi istediği gibi temsilciler seçilinceye kadar oylamayı engelleyecek, böyle bir durumda da konkordans işlemeyecek ve sistem er ya da geç aslında geçten ziyade er- tıkanacaktır. Kıbrıs ın kendi özel tarihi, UBP, DP ve DĐKO, EDEK veya DĐSĐ başkanlarının federal yürütmenin sürdürülmesi konusunda oydaşma prensibi ile hareket ederek bir konkordans (uzlaşı) kültürü yaratmalarının ne kadar mümkün olduğuna dair kuşkucu yaklaşımı besler niteliktedir. Basit senaryolar ışığında Uzamsal Analize dayalı bir tartışma ortaya koymaktadır ki Türk tarafınca savunulan Đsviçre benzeri bir Başkanlık Konseyi sistemi gerçekçi varsayımlara değil aşırı iyimser beklentilere dayanmaktadır. Böyle bir sistem federal yürütmenin kurulmasını senato merkezli bir politik savaş arenasına, ardından belki hasbelkader kurulacak bir yürütmenin de bizzat kendisinin çekişmelerle dolu bir arenaya döndürülmesi gibi çok büyük bir risk taşımaktadır. Bu durumda kuvvetle muhtemeldir ki yeni federal devlet bakir değil, ölü doğacaktır. Gözden Geçirilmiş Türk Önerileri: Senato da Ortak Pusula Projeksiyonu Türk tarafınca Eylül 2009 tarihinde masaya gözden geçirilmiş öneriler getirilmiştir. Yeni öneriler özü itibarı ile geçen bir yılda üzerinde müzakere edilen Türk ve Rum önerilerinin bir harmanıdır. Türk tarafının Meclis Hükümeti Sistemi önerisi ile Rum tarafının Başkanlık Sistemi önerisi birleştirilmeye çalışılmaktadır. Türk tarafı, Rum tarafının ısrarla talep ettiği Başkanlık sistemi ve single-ticket (ortak oy pusulası) önerilerini kabul etmiştir. Buna karşılık dönüşümlü başkanların halk oylaması yerine Federal Senato daki temsilciler aracılığı ile seçilmeleri istenmiştir. Başkanlık üyeleri Türk tarafının önerdiği şekilde Senato tarafından; ancak Rum tarafının önerdiği şekilde ortak oy pusulası ile seçilecektir. Toplam beş turlu bir seçim yöntemi önerilmektedir. Đlk iki turda ortak listeler, her iki toplumdan gelen senatörlerin ayrı ayrı %50 sinin çoğunluğu ile seçilebilecektir. Üçüncü tura ise en yüksek oyu alan iki liste kalacaktır ve aynı yöntemler her iki toplumdan gelen senatörlerin ayrı ayrı %50 sinin çoğunluğu

17 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği 103 aranacaktır. Dördüncü turda ise gerekli çoğunluk %40 a indirilmektedir. Beşinci turda iki öneri vardır: Bakanlıkların siyasal partilerin Senatodaki temsiliyetlerine göre dağılımları veyahut en çok oyu alan iki parti liderinin kurduğu hükümet arasında tercih yapılacaktır. Ancak seçim beşinci tura kalırsa bu, 1 yıllık bir seçim hükümeti olacaktır. Türk tarafının önerilerinin uygulanmaya konması halinde; Đlk üç turda seçimin bitmesi için Seçimlerindeki sonuçlar tekrarlandığı takdirde CTP-TDP desteğine sahip ortak aday Türk tarafından seçilebilecektir. Ancak 2009 seçimlerindekine benzer bir sonuç çıkması halinde UBP nin desteğine sahip olmayan adayın seçimi kazanması son derece güçtür. Rum tarafında ortak adayın seçilebilmesi için AKEL-DIKO, DISI-DIKO, AKEL-DISI, AKEL- EDEK-Diğer kombinasyonları mümkün görünmektedir. Dördüncü turda ise %40 ile seçim sonuçlandırılabileceğinden durum büyük oranda değişecektir. %50 ile %40 arasında 10 puan olarak görülen fark, seçim için gerekli senatör sayısının 13 ten 10 a düşmesi manasına gelmektedir ki bu sayı, Annan Planı nda öngörülen 2/5 nitelikli çoğunluk ile bire bir aynı sonuca tekabül etmektedir. 10 Senatörün onayı ile seçimin gerçekleştirilmesi durumunda ise CTP- AKEL ortak aday pusulasının seçilme şansı son derece yüksek olacaktır. Beşinci tur için iki öneri yapılmıştır: (A) Bakanlıkların, toplumlararası paylaşımı dikkate alınarak her bir siyasi parti, Senato da sahip olduğu senatör oranında bakanlık alacaktır; başkanlık üyeleri en büyük iki partinin başkanları olacaktır veya (B) Her iki toplumdan en çok oyu alan iki partinin başkanları hükümeti kuracaktır. Bu, bir seçim hükümeti olacak, ömrü bir yıl ile sınırlı olacaktır. Đlk dört turda listelerden herhangi biri seçilir ya da beşinci turda her iki toplumdan en çok oyu alan iki partinin başkanları hükümeti kurar seçeneği kabul edilirse, başkanlık kurulu üyeleri kendi bakanlarını Senato dışından diledikleri gibi atayabileceklerdir. Önerilerin 10/a maddesinde verilen örnek, 8 bakan (5 Rum, 3 Türk) ve Başkanlık konseyi üyesi 2 liderden müteşekkil bir hükümeti ortaya koymaktadır. Bu durumda, hükümetteki Türk-Rum dağılımı 6+4=10 gibi bir görünüm arz etmektedir. 5+3 dağılımı, Rumların istediğinden bir az, Türk tarafının önceki önerilerde ortaya koyduğundan bir fazla Rum bakanı öngörmektedir. Yürütme nin nasıl karar alacağı ile ilgili bir öneri yapılmadığı görülmektedir. Yeni öneriler CTP ve AKEL in ortak bir liste ile seçimi en geç dördüncü turda kazanabilecekleri bir yapı içermektedir. Öneriler, bir ortaklık anlaşmasını meydana çıkaran liderlik vasfı ile seçime girecek bir CTP nin Türk tarafından birinci parti olarak çıkacağı varsayımı ile bu partinin, beşinci turda da ön plana çıkmasını sağlayacaktır. Genelde sağ partilerin, özelde ise UBP nin ortak listede kendisine partner olacak bir Rum senatör bulmak konusunda zorlanacağı ortadadır. Bakanların da başkanlık konseyi üyeleri tarafından atanacağı dikkate alınırsa, bu durumda Kıbrıs Türklerinin geleneksel olarak en güçlü partisi olan UBP nin federal yürütmede etkinliği tamamen ortadan kaldırılabilecektir.

18 104 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 Gözden Geçirilmiş Rum Önerileri: Çapraz Oy Projeksiyonu Türk tarafının ağırlıklı oy konusundaki itirazını dikkate alan Rum tarafı (Türklerin ve Rumların birbirlerinden oy almalarını gerektiren) çapraz oy ilkesine dayalı halkoyu sistemini masaya koymuşlardır. Çapraz oy, vatandaşların duble oy kullanmalarına olanak sağlayan bir uygulamadır. Böylece herhangi bir etnik gruba üye vatandaş, sadece kendi etnik grubunun adayları arasında değil, diğer etnik grubun adayları arasında da bir tercih yapma fırsatı bulmaktadır. Çapraz oy aynı zamanda ağırlıklı oy uygulaması ile birlikte hayata geçirilebilir. Ağırlık oy uygulamasında ise kullanılan oy, belli bir ağırlık katsayısı (Örn. %20) çarpılmak suretiyle diğer etnik grubunun adayları üzerindeki etkisi hesaplanmakta böylece nüfusları birbirlerinden farklı olan iki ayrı etnik grubun üyeleri birbirlerinin adayları üzerinde denkleştirişmiş bir siyasi etki sahibi olabilmektedirler (Loizides, 2009). Đsviçre de Uri den bir vatandaş, Zurih bölgesinden 34 vatandaşa eşitlenmektedir saptamasını yapan Loizides, dünyadan başka örnekler de sunmakta ve ağırlıklı oy uygulamasının bir istisna olmadığını; bilakis demokratik federasyonların kemikleşmiş bir normu olduğunu iddia etmektedir (Loizides, 2009). Çapraz oy fikri 1989 den beri fasılalarla Rum tarafınca masaya taşınmıştır (Loizides - Keskiner, 2004). Kıbrıs Türkleri ve Rumlarının bir bütün halinde Kıbrıs halkı olarak tasavvur edildiği bu sistemde seçmenler, hem başkan, hem de yardımcısı için aynı anda oy kullanacaklardır. Kıbrıs Türk adaylar için oy kullanacak Kıbrıs Rumlarının oyları, ağırlıklı olarak hesaplanacak ve böylece Kıbrıs Türklerinin kayıtlı seçmenlerinin Birleşik Kıbrıs Cumhuriyeti içindeki bütün seçmenlere oranları ile eşit düzeye gelmeleri sağlanacaktır. Mutlak çoğunluğu sağlayan aday veya adaylar seçimi kazanmış sayılacaklardır. Bu olmadığı takdirde ikinci tur oylamaya en çok oyu alan iki aday ile geçilecek ve aynı ilk turda olduğu gibi ağırlıklı oyların mutlak çoğunluğunu kazanan aday, seçilmiş olacaktır. Çapraz oya tabi tutulacak oyun ağırlık hesaplaması bir müzakere konusudur; ancak bunun %10 ila %30 arasında olması düşünülmektedir. Sayısal hesaba vurularak bir örnekleme yapmak gerekirse; Kıbrıs Türk Seçmen olduğu varsayılsın. Bu halde Kıbrıs Türk Seçmen + Ağırlıklı Kıbrıs Rum Seçmenin Oyu = ( ) olacak ve Türk adayın seçimi kazanabilmesi için ağırlıklı oylamadan sonra %50 ( ) oya ihtiyacı olacaktır. Buna karşılık eğer Kıbrıs Rum Seçmen olduğu düşünülecek olursa; Kıbrıs Rum Seçmen + Ağırlıklı Kıbrıs Türk Seçmenin Oyu = ( ) gibi bir rakam ortaya çıkacağından Rum adayın seçimi kazanabilmesi için ağırlıklı oylamadan sonra %50 ( ) gibi bir oy düzeyine ihtiyacı olacaktır. Kıbrıs ta yukarıda detaylandırılan şekilde mevcut oy dağılımına bakıldığında partilerin kendi taraflarında hitap ettikleri oy üzerinden çapraz oy uygulamasın-

19 Birleşik Kıbrıs ta Yönetim ve Güç Paylaşımı: Oydaşmacı ve Bütünleşmeci Yaklaşımların Geleceği 105 da diğer tarafta ne derece etkin olabileceklerine dair bir projeksiyon çıkarmak mümkündür. Türk tarafında %40 civarında oy potansiyeli olan bir siyasi parti, Rum tarafında eğer ağırlık %30 olarak hesaplanırsa- %10-12 civarında bir etkiye sahip olabilecektir. Geçen on yılın oy dağılımları dikkate alındığında böyle bir potansiyele Kuzey Kıbrıs ta iki partinin, UBP ve CTP nin sahip olduğu görülmektedir. Kuzey de geleneksel oy tabanı %10-15 olan diğer siyasi partilerin ise Rum Kesiminde etkileri ancak %3-5 arasında olabilmektedir. Kıbrıs Rum siyasi hayatı incelendiğinde partilerin üç aşağı beş yukarı sabit oy tabanları olduğu ve seçimden seçime %3 civarında bir dalgalanmanın olduğu tespit edilebilir. Bu şartlarda DĐSĐ ve AKEL in Türk tarafında etkisinin %10 lar civarında, DĐKO nun %5 civarında ve EDEK in %3 civarında olduğu görülebilir. Bu tip bir oy dağılımında Kıbrıs ta sol partilerin büyük avantaj sağlayacağı açıktır. Mevcut dağılımda herhangi bir siyasi partinin tek başına çoğunluğu birinci turdan sağlayabilmesinin zorluğu ortadadır. Đş ikinci tura kaldığında seçim koalisyonları ön plana çıkacaktır. AKEL ve CTP nin iki tarafta büyük partiler olarak Kuzey de TDP, Güney de ise DĐKO, EDEK veya her ikisi ile bir ittifaka gitmesi durumunda seçimleri kazanmaları matematiksel olarak mümkündür. Burada anahtar, kimin seçimlerde lider parti konumunda olacağıdır. Yine matematiksel olarak Kuzey de UBP nin %40 ve üzeri bir oyla birinci olması durumunda DP den alacağı destekle bıçak sırtı dahi olsa Rum tarafından oy alamadan seçimi kazanması mümkündür. Ancak Rum tarafında AKEL-DĐSĐ ittifakı dışındaki kombinasyonların mevcut oy dengesi sabit kalırsa Türk tarafından destek sağlayamadan seçimi kazanması mümkün gözükmemektedir. Çapraz oy uygulamasında özellikle Türk tarafının iki büyük partisi CTP ve UBP nin kilit rol oynaması söz konusu olacaktır. Kasım 2010 da Rum tarafınca masaya getirilen çapraz oy önerisine dönemin KKTC Cumhurbaşkanı Mehmet Ali Talat tarafından itibar gösterilmiş, hatta 4 Ocak 2010 tarihinde hazırlanan bir paket dahilinde Talat, çapraz oya dayalı modeli kabul edebileceğini ortaya koymuştur. Buna karşılık dönemin Başbakanı ve UBP lideri Dr. Derviş Eroğlu ise çapraz oya şiddetle karşı çıkmıştır. Bunun sebebi matematiksel dağılımın ötesinde CTP tabanı ve liderliğinin Rum tarafındaki seçimlere etkide bulunmayı büyük bir hevesle benimseyebileceği; buna karşılık geleneksel olarak Rum tarafı ile herhangi bir teması minimumda tutma yanlısı UBP tabanının Rum tarafında sonucu değiştirecek düzeyde etki sağlayabilecek durumda olsa bile Rum tarafında oy kullanmayı veya Rumların Türk tarafında etki sağlayabilecek olmaları fikrini benimsemekte güçlük çekeceği gerçeğidir.

20 106 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 46 Sayı 2 SO UÇ: KIBRIS TA OYDAŞMACI ve BÜTÜ LEŞTĐRĐCĐ EKOLLE- RĐ GELECEĞĐ ÜZERĐ E BĐR TARTIŞMA BM gözetiminde sürdürülmekte olan kapsamlı Kıbrıs müzakerelerinin temel felsefesi, kurumsal bir çatı altında mevcut antogonistik politik yapının agonistik bir demokrasiye (Mouffe, 2000) döndürülebileceği fikridir. Bu bağlamda müzakerelerin Başkanlık, Parlamenter, Yarı Başkanlık ve Đsviçre Sistemi olmak üzere dört yönetim sistemi üzerine yoğunlaşıldığı görülmektedir. Kıbrıs Rum tarafı pek çok değişik sistemden farklı unsurları topla-seç ve kes-yapıştır yaparak ortaya biricik, nevi şahsına münhasır, daha önce hiçbir yerde uygulanmamış ve test edilmemiş bir model çıkarmak konusunda büyük oranda isteksizdir. Eğer bir hibrit (ikili-karışım) modeli ortaya konulursa bunun nasıl bir tepki yaratacağı konusundaki muallâklık Rum tarafını daha önce bilinen sistemlerden birini seçmeye ve mevcut durum ve ihtiyaçlara göre uyarlamaya itmektedir. Rum tarafının bu şartlar altında tercihi başkanlık sistemidir. Türk tarafının ilk tercihi ise en azından başlangıçta- Rum tarafınca vatandaşlar tarafından kolayca anlaşılamadığı iddiası ile karşı çıkılan oydaşmacı (Beriker, 2009:171-2) sistemdir. Ancak burada dikkatle vurgulanmalıdır ki gerek Annan Planı nda, gerekse Türk tarafınca Eylül 2008 de masaya getirilip bir sene boyunca üzerinde müzakere edilen Başkanlık Konseyi modeli Đsviçre modelinden esinlenmiş olmakla birlikte birebir Đsviçre de uygulanan sihirli formül (Lehmbruch, 1993) yapısını getirmemektedir. Eğer Đsviçre oydaşmacılığının belkemiğini oluşturan sunduğu sihirli formül ün bir benzeri hayata geçirilecek olursa uygulamada Rum tarafı AKEL, DĐKO, DĐSĐ ve EDEK tarafından temsil edilirken, Türk tarafı CTP, UBP ile DP veya TDP temsiliyetine sahip olacaktır. Şimdiye kadar bu öneri masaya getirilmiş değildir. Buna ek olarak yarı-başkanlık veya 1960 Antlaşmalarında uygulanan Başkan ve Veto Yetkisine haiz Başkan Yardımcısı modelleri de müzakerelerinde tartışmaya açılmamıştır. Dolayısıyla oydaşmacı ekole dayalı modellerin tamamen tüketilmediği görülmektedir. Buna karşılık bütünleşmeci modelin iki sene boyunca Rum tarafının müteakip önerileriyle masaya getirildiği ve nihayetinde Talat tarafından da kabul edilme noktasına gelindiği görülmektedir. Rum tarafının temel iddialarından bir tanesi, her iki taraftaki politik dengenin tek bir Kıbrıs Rum ve/veya Kıbrıs Türk partisinin otonom seçimine müsaade etmediği ve bu nedenle gerekli çoğunluğun sağlanabilmesi için koalisyonların gerekli olduğudur. Bu iddia Rum tarafının bütünleşmeci model dâhilinde seçim sistemleri konusunda ısrarcılığını açıklar niteliktedir. Bütünleşmeci modelin Kıbrıs ta Hristofyas-Talat görüşmelerinde bir yakınlaşma noktası olarak belirginleşmesine rağmen uygulamada karşılaşılabilecek sorunlar konusunda şüpheler henüz ortadan kalkmış değildir. Burada en büyük