Dil - Kültür İlişkisi ORTAK DERSLER TÜRK DİLİ I. Yrd. Doç. Dr. Cafer ÖZDEMİR

Transkript

1 ORTAK DERSLER TÜRK DİLİ I Yrd. Doç. Dr. Cafer ÖZDEMİR 1

2 Ünite: 2 DİL KÜLTÜR İLİŞKİSİ Yrd. Doç. Dr. Cafer ÖZDEMİR İçindekiler 2.1. DİL-KÜLTÜR İLİŞKİSİ KÜLTÜRÜN ÖZELLIKLERI KÜLTÜR ÇEŞITLERI MEDENIYET-KÜLTÜR İLIŞKISI EDEBÎ ESERLERDE KÜLTÜR UNSURLARININ YAŞATILMASI KAYNAKÇA

3 2.1. DİL-KÜLTÜR İLİŞKİSİ Bir milletin fertlerini ortak bir çatı altında toplayan maddi ve manevi değerler bütününe kültür adı verilir. Örf, âdet, gelenek ve inançlar kültürün manevi kısmına; giyim kuşam, yemek, mimari, zanaat ve sanatlar maddi kısmına örnek olarak verilebilir. Birleştiricilik vasfı sayesinde toplum içindeki fertlere aidiyet duygusu vererek onları birbirine bağlar ve millet bütünlüğünün oluşmasında önemli bir fonksiyon üstlenir. Bu bağlamda kültürün bütün unsurlarının değerli ve fertler için vazgeçilemez olduğunu söylemek mümkündür. Uzun zaman sürecinde oluşumu tamamlanan, gelişime ve değişime açık olan kültür unsurlarının gelecek kuşaklara aktarımı ve yaşatılması, kültürün devamlılığı açısından büyük önem arz etmektedir. Hiç şüphe yok ki burada en önemli öge, geçmişin değerlerini yüzyıllar ötesine ulaştıran unsur, söz veya yazıyla kendisini gösteren dil dir. Kültür unsurları söz yoluyla nesilden nesile aktarılırken büyük değişiklikler göstermektedir. Çünkü sözün kalıcılığı kısa bir zaman dilimine sahip olmasından dolayı sınırlıdır. Aktarım esnasında temel unsurlar korunmak kaydıyla ayrıntıların yaşanılan ortamın özelliklerine göre değiştirildiği görülmektedir. Oysa yazılı ürünler, kalıcılık ve değişmezlik açısından daha değerli malzemeler içermektedir. Burada sözü, sözlü kültür; yazıyı ise yazılı kültür şeklinde anlamak mümkündür. Çünkü dil, kültürün neredeyse bütün unsurlarını içinde barındırır. Kültür kavramının çok çeşitli şekillerde tanımı yapılmıştır. En kısa tanımı ise bir milletin yaşam tarzı şeklinde yapılabilir. İnsanlığın dünya yaşamına verdiği ve tüm insanlığın hizmetine sunulmuş ortak özellikler vardır. Buna medeniyet denir. Her millet bu ortak özellikleri kendine has bir şekilde yaşar ve yaşatır ki kültür demek mümkündür. Kültür bir toplumun kimliği, karakteri, özgünlüğü, farklılığı, kısaca kendisidir. Bir milletin maddi ve manevi değerlerinin toplamı olarak da tanımlanabilen kültürü Atatürk şöyle açıklamaktadır: Bir insan cemiyetinin devlet hayatında; fikir hayatında yani ilimde ve güzel sanatlarda ve içtimaiyatta; iktisadî hayatta yani ziraatta, sanatta, ticarette yapabildiği şeylerin muhassalasıdır (toplamıdır). Dil, kültürün bütün unsurlarının kendisine yansıdığı bir alandır. Kültür unsurlarının dilden bağımsız olduğunu söylemek mümkün değildir. Dil-kültür ilişkisini Doğan Aksan şu sözleriyle açıklamaktadır: Bir ulusun yaşayış biçimi, inançları, gelenekleri, dünya görüşü, çeşitli nitelikleri ve hatta tarih boyunca bu toplumda meydana gelen çeşitli olaylar üzerinde hiçbir bilgimiz olmasa, yalnızca dilbilim incelemeleriyle, bu dilin söz varlığının, söz hazinesinin derinliğine inerek bütün bu konularda çok değerli bilgiler ve güvenilir ipuçları edinebiliriz. (1977: 65) Uzun zaman sürecinde oluşumu tamamlanan, gelişime ve değişime açık olan kültür unsurlarının gelecek kuşaklara aktarımı ve yaşatılması, kültürün devamlılığı açısından büyük önem arz etmektedir. Buradan hareketle dilin, bir toplumun kültürünün aynası olduğunu söylemek mümkündür. Bir dil içindeki yabancı unsurların incelenmesiyle, o dili konuşan milletin tarihi süreçte hangi dil/millet ile ilişki kurduğunu, hangi alanlarda yaptığını, bu etkileşimin derecesinin ve niteliğinin ne olduğunu saptamak mümkündür. Örneğin dilimizde Rumca kelimelerin varlığı Türk toplumunun Rum toplumu ile geçmiş dönemlerde bir etkileşim kurduğunu ispat etmektedir. Ayrıca bir dilde bir alanda mevcut kelimelerin çokluğu ve azlığı, o dili konuşan toplumun değerleri üzerinde de yorum yapmamıza olanak tanır. Örneğin Türkçede bacanak, baldız, elti, yenge, enişte, dayı, teyze, amca, görümce, dede vs. şeklinde akrabalık isimlerinin çokça bulunması bu dili konuşan Türklerin akrabalık bağlarının güçlü olduğunu göstermektedir. Bir toplumun kültürü oluşturma ve yaşatma konusundaki başarısını dilinde görmek mümkündür. Bu bakımdan diller, toplumların kültürlerinin aynasıdır. Toplumdaki bütün değişme ve gelişmeler dile yansır. Aynı dili konuşan fertler arasında bir köprü vazifesi gören dil, tarihi süreç içerisinde onların millî benliklerini korumasında önemli bir fonksiyon üstlenir. Orta Asya da yaşayan Türk toplulukları ile ilgili değerlendirmesinde Atatürk Türkçenin bu topluluklar arasındaki önemini şöyle dile getirmektedir: Bugün Sovyetler Birliği, dostumuzdur, komşumuzdur, mürtefimizdir. Bu dostluğa ihtiyacımız vardır. Fakat yarın ne olacağını kimse kestiremez. Tıpkı Osmanlı gibi, Avusturya-Macaristan gibi parçalanabilir, ufalanabilir. Bugün elinde sımsıkı tuttuğu milletler avuçlarından kaçabilir. İşte o zaman Türkiye ne yapacağını bilmelidir. Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inancı bir, özü bir kardeşlerimiz vardır. Onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız. Hazır olmak demek, yalnız o günü susup beklemek değildir. Hazırlanmak lâzımdır. Milletler buna nasıl hazırlanır? Manevi köprülerini sağlam tutarak. Dil, bir köprüdür inanç bir köprüdür Tarih bir köprüdür 3

4 TÜRK DILI KÜLTÜRÜN ÖZELLIKLERI 1. Millîdir : Her milletin kendisine has bir kültürü vardır ve milletler bu kültürel unsurları vasıtasıyla birbirlerinden ayrılır. Bu niteliği dolayısıyla kültürü, bir milletin kimliği olarak vasıflandırmak mümkündür. 2. Tarihîdir : Kültürler bir milletin tarihi kadar eskidir. Milletlerin tarih sahnesine çıktığı ilk zamanlardan itibaren vardır. Bu yüzden kültür unsurlarının kökenleri araştırılırsa tarihi süreçte çok eskilere kadar gidilir. Kültür unsurları yüzyıllar öncesinden varlığını devam ettirirken meydana gelen ekonomik, teknolojik değişme ve gelişmeler karşısında bazı unsurlarında değişiklikler meydana gelse dahi özü değiştirilemez. 3. Milletlerin ortak malıdır : Kültürler o milleti oluşturan fertlerin ortak malıdır. Herkes kültür unsurlarına serbestçe katılır veya onu yaşatır. Örneğin Türk düğünlerinde geline kına yakma âdeti bir kültür unsuru olarak herkesin ortak malı kabul edilir. Bütün gelinler kına gecelerinde kına yakınırlar. 4. Temel yapısı değişmez : Kültür unsurları yüzyıllar öncesinden varlığını devam ettirirken meydana gelen ekonomik, teknolojik değişme ve gelişmeler karşısında bazı unsurlarında değişiklikler meydana gelse dahi özü değiştirilemez. Temel yapısı varlığını devam ettirirken ayrıntıya ait unsurlar değişebilir. Örneğin eskiden Türk düğünlerde eğlence olarak at yarışları yapılır, güreşler tertip edilirken günümüzde bu şekil eğlenceler ortadan kalkmıştır. Fakat kültürün temel unsuru olan eğlence varlığını hala korumaktadır. 5. Bir bütündür : Kültür unsurları kendi içerisinde bir bütünlüğe sahiptir. Parçaların bir araya gelmesiyle oluşan bu bütünlükte bir anlam vardır. Milletin fertleri bu anlamı bilirler ve bütünlüğün verdiği hazzı ortaklaşa hissedebilirler KÜLTÜR ÇEŞITLERI Kültürler temsil edildikleri yerlere ve temsil biçimlerine göre şu şekilde çeşitlenir. Genel Kültür/Halk Kültürü: Bir toplumun üyesi olan fertlere toplumun çeşitli kurumları aracılığıyla verilen ortak kültürdür.herkesin kültürüdür, bireysel seçim mümkün değildir. Dil, gelenekler, örfler, yemekler, ahlak kuralları vs. genel kültür unsurlarındandır. Diğer kültür çeşitlerine göre daha kapsamlıdır. Halk kültürünü milli kültür olarak vasıflandırmak mümkündür. Bu yüzden bu kültür, bireyin kişilik kazanmasında ve sosyalleşmesinde önemli bir fonksiyon üstlenir. Alt Kültür : Genel kültüre sahip bireyler, yaşadıkları bölgenin özelliği veya mesleklerine göre genel kültürle çatışmayan bir kültüre de sahip olabilirler. Kapsamı oldukça sınırlı olan alt kültürler bir zenginlik olarak kabul edilir ve genel kültüre ters düşmediği sürece yaşamasına izin verilir. Örneğin Gecekondu kültürü gibi. Genel Kültür diğer kültür çeşitlerine göre daha kapsamlıdır. Popüler Kültür : Gündelik yaşam kültürü olarak bilinen, bir anda ortaya çıkan, kısa sürede halk tarafından benimsenip bir süre sonra ortadan kalkan kültür olarak adlandırılır. Kısa ömürlüdür. İspanyol paça pantolon bir dönemin popüler kültürüne örnek olarak verilebilir. Bireysel etki ve teknoloji yoluyla yayılır. Genel kültürün aksine bilinen bir kaynağı ve oluşturucusu vardır. Tüketiciye dönük olup kolaylıkla elde edilebilir. Kitle Kültürü : Sanayide ilerlemiş ülkelerde görülen tüketime yönelik kültürdür. Televizyon dizileri ve futbol kitle kültürüne örnek olarak verilebilir. Bir grup tarafından tasarlanır, düzenlenir ve insanlara sunulur. Yüksek Kültür : Bilgili ve yetişmiş insanlar tarafından üretilen kültürdür. Üst kültür adı da verilir. Özgürlükçüdür. Başarılı sanat eserleri ve düşünce ürünleri bu kültüre aittir. Bilinen ünlü bir oluşturucusu vardır. Tüketicileri yüksek eğitimli kişilerdir. Ortaya konulan ürünler değerlidir. 4

5 2.4. MEDENIYET-KÜLTÜR İLIŞKISI Medeniyet kelimesi köken olarak Medine kelimesinden gelmektedir. Bu kelime Arapçada şehir anlamına gelmektedir. Medenî şehirli, medeniyet şehirlilik demektir. Buradan hareketle medeniyetin şehirlerde ortaya çıkıp yaşandığını belirtmek mümkündür. Bu kelimenin Türkçe karşılığı ise uygarlık tır. Medeniyetin tanımını şöyle yapmak mümkündür: Bütün insanlığın yararı gözetilerek yapılan bilimsel ve teknolojik gelişmeler ile kültürlerden süzülerek oluşturulmuş insanî ve evrensel değerler bütünüdür. Evrensel kavramından hareketle medeniyetin bütün insanlığın birikimi olduğunu söylemek mümkündür. Bilimsel ve teknolojik gelişmeler, tarihin ilk döneminden itibaren bütün toplumlar tarafından ortaya konulmuştur. Bunlar zaman sürecinde aşama aşama gerçekleşmiştir. Medeniyet insanlığın ortak birikimi olduğu için tektir. Medeniyetler çatışması diye söylenilen olgunun kültür çatışması şeklinde adlandırılması daha doğrudur. Çünkü farklı olan medeniyet değil, kültürdür. Matbaa hangi millet tarafından icat edilirse edilsin bir medeniyet unsuru olarak bütün insanlığın malı kabul edilir. Bu şekilde insan yaşamını kolaylaştıran unsurların medeniyet unsuru olarak kabul edilmesi ve kullanılması gerekmektedir. Kültür ise milletlere özgüdür ve her milletin kültürü diğerinden farklıdır. Kültür ile medeniyet arasındaki farkları şöyle sıralamak mümkündür: Medeniyet insanlığın ortak birikimi olduğu için tektir. Kültür millidir; medeniyet ise evrenseldir, bütün insanlığı ilgilendirir. Kültür ayırıcıdır, bir milleti ve toplumu diğer bir millet ve toplumdan ayırır; medeniyet ise birleştiricidir. Kültür sert ve kıyıcıdır. Kültürel unsurlara uymamak toplum fertleri tarafından dışlanmaya ve ayıplanmaya neden olabilir. Örneğin düğün yapmadan evlenmek Türk toplumunda hoş karşılanmaz, hatta evlilikleri dahi kabul edilmez. Medeniyet anlayışlı ve hoşgörülüdür. Kültür bazen akıl dışı olabilir; fakat medeniyet aklı esas alır. Kültür toplumu; medeniyet bireyi ön plana çıkarır. Kültür yaşanılır; medeniyet öğrenilir. Kültür şehirlere uzak veya nüfus yoğunluğu az olan yerlerde canlı olarak yaşatılırken; medeniyet şehirlerde ortaya çıkar ve yaşama alanı bulur EDEBÎ ESERLERDE KÜLTÜR UNSURLARININ YAŞATILMASI Malzeme olarak dile dayanan ve dille ortaya konulan edebiyat, sanat dallarından biri olarak bilinir. Dil, kültürün yaşatıcısı ve taşıyıcısı olduğu için edebiyatı, dil vasıtasıyla kültürle ilişkilendirmek doğrudur. Edebiyat aynı zamanda kültürün de bir parçasıdır. Buradan hareketle edebi metinlerin kültürün aynası olduğunu söylemek mümkündür. Edebi eseri ortaya koyan sanatçı o toplumda yaşadığı için var olan kültürel değerleri dillendirmesi son derece doğaldır. Sanatçı hem bu toplum değerlerini ortaya koyar, hem de bunu estetik bir biçimde yaparak sanatını icra eder. Bu yüzden edebi eserlerden hem estetik zevk alırız, hem de dönemin kültürel durumunu öğreniriz. Her edebî tür imkanları nispetinde ve türün özellikleri çerçevesinde kültürel unsurları bünyesinde taşır. Bu durumu Kazak Abdal ın şu dörtlüğü ile örneklendirmek mümkündür: Edebiyat aynı zamanda kültürün de bir parçasıdır. Buradan hareketle edebi metinlerin kültürün aynası olduğunu söylemek mümkündür. Elin kapısında karavaş olan Burunu sümüklü gözü yaş olan Bayramdan bayrama bir tıraş olan Berbere gelir de dükkân beğenmez. Bu dörtlüğe şekil olarak bakıldığında nazım biriminin dörtlük olduğu, vezninin ise hece 11 li hece vezni olduğu göze çarpmaktadır. Dörtlük nazım birimi ve hece vezni, millî edebiyatımızın temel taşlarından biridir ve halk edebiyatında önemli bir role sahiptir. Bu yüzden bu şiirin dış yapısına bakan bir araştırmacı bu şiirin Türklere ait olduğunu söyleyebilir ve bu şiirin sahibinin halkın değerlerini bilen ve bunu başarıyla kullanan bir kimse olduğunu ifade edebilir. İçerik açısından bakıldığında ise bu dörtlüğün Türk kültürünün bazı önemli noktalarına değindiği görülür. Birinci mısrada geçen karavaş kelimesi köle,kul anlamlarında kullanılan Türkçe bir kelimedir. Eski Türkler halk tabakasına mensup kişilere kara diye hitap etmişlerdir.bu mısrada el/yabancı kelimesinin de kullanılması bu kelimenin köle anlamında kullanıldığını gösterir. Çünkü insanlar ancak başkalarının kapısında köle olurlar. Dolayısıyla başkalarının kapısında kul/köle olduğu için eleştirilen şahıs vasıtasıyla Türklerin köleliğe karşı bakış açıları ve zihniyetleri ortaya konmuş olmaktadır. Aynı zamanda karavaş kelimesi 5

6 TÜRK DILI 12 de bu dörtlük vasıtasıyla geçmişin bir değerini ve olgusunu günümüze taşımaktadır. Berberlik kurumu da geçmişi 17. Yüzyıllara kadar uzanan bir değer olarak varlığını bu dörtlükte hissettirmiştir. Şair, dükkân beğenmeyen bu kişinin bayramdan bayrama tıraş olduğunu ifade ederek hem mizah unsuruna başvurmuş, hem de bayram kelimesi ile dini bir unsurunu göz önüne sermiştir. Günümüzde dahi Türkler bayramdan bir gün önce tıraş olurlar.şair bu dörtlük vasıtasıyla Türklerde var olan bu geleneğin o dönemlerde de var olduğunu ortaya koymuştur. Bu dörtlüğü inceleyen bir araştırmacı, burada kullanılan dil/sözcükler vasıtasıyla o toplumun şu kültürel değerlere sahip olduğunu söyleyebilir: Bu toplumda kölelik olumsuz algılandığı için onlar karavaş olarak algılanmaktadır. Berberler esnaf olarak vardır ve dükkânları mevcuttur. Bayram kelimesinden hareketle toplumun dini değerlerine sahip olduğunu söylemek mümkündür. Bayramlara önem verdikleri için bayramlardan önce tıraş olup temiz olamaya dikkat ederler. En aşağı konumda olanlar bile bugünlerde tıraşa olurlar. Yukarıdaki çıkarımlardan hareketle dilin ve dildeki sözcüklerin edebi metinler vasıtasıyla kültürs unsurları yansıttığı söylenebilir. Bu toplumda kölelik olumsuz algılandığı için onlar karavaş olarak algılanmaktadır. Kara kavak yıkıntısı Dallarının döküntüsü Kozanoğlu düğün kurmuş Nerde bunun okuntusu Dadaloğlu na ait yukarıdaki dörtlükte ise en çok dikkatimizi çeken kelime okuntu dur. Bu kelime Anadolu Türklerinde hala yaşamaktadır ve düğünlerden önce akraba ve komşuları düğüne çağırma eylemi (bugünkü davetiye) anlamında kullanır. Dadaloğlu kültüre ait bir unsuru kullanarak bu unsurun günümüze kadar gelmesini sağlamıştır. Siz de Ruhî ye ait şu dörtlükten hareketle dilin kültürün hangi unsurlarını gelecek kuşaklara aktardığını belirleyiniz.: Ebe yur, arıtır tuzlanır masum Göbeği kesilir sarılır mahdum Tayeler emzirir ahvali malum Elden ele gezer alişan olur. Konumuzu Mehmet Kaplan ın dil-kültür ilişkisini değerlendirdiği şu sözleriyle bitiriyoruz: Dil kültürün temeli olduğuna göre, bir milletin dil ile ifade ettiği sözlü, yazılı her şey kültür kavramına girer. Ziya Gökalp, dili kültürün temel unsuru sayar. O, bu görüşünde haklıdır. Zira dil, duygu ve düşüncenin adete kabıdır. Bir milletin bütün duygu ve düşünce hazinesi, dil kabına veya kalıbına dökülür ve bu dil kabı ile yerden yere, nesilden nesle aktarılır. Yazı, dilin sesini kaydeden bir vasıta olarak dilin bir parçasıdır. Fakat kültür, söz ile de bir millet arasına yayılır. Dil kültürün temeli olduğuna göre, bir milletin dil ile ifade ettiği sözlü, yazılı her şey kültür kavramına girer. Sabahtan akşama kadar evde, sokakta, çarşıda, iş yerinde konuşan halk, farkında olmadan dil tarlasını eker, biçer. Dilin duygu ve düşünce ile dolmasının sebebi, günlük hayata çok yakın olmasıdır. Her millet dilini ve kültürünü yüzyıllar boyunca yoğurur. Bu esnada o, akan bir nehir gibi, içinden geçtiği her topraktan bazı unsurları alır. Her medenî milletin konuşma ve yazı dili, karşılaştığı medeniyetlerden alınma kelime ve deyimlerle doludur. Bu bakımdan her milletin dili, o milletin çağlar boyunca yaşadığı tarihin âdeta özetidir. Dile bu gözle bakılırsa mana kazanır. Kültür eserleri, dilin belli bir yer ve anda donmuş şekilleridir. Bu bakımdan onların abidelerden farkları yoktur. Kütüphaneler dil abidelerini toplayan müzelerdir. Dil, bir kap olduğuna göre onlara duygu, düşünce, hayal müzeleri demek gerekir. Biz eskiden yaşamış insanların hayat tecrübelerini, inanç ve değerlerini bu eserlerden öğreniriz. Aslında dili hem şekil, hem muhtevasıyla inceleyen filolojinin gayesi, insan kültürünü tanımaktır. Fakat bu görüşe ancak dil ile kültür arasındaki bağlantıyı görenler ulaşabilirler. 6

7 2.6. KAYNAKÇA AKSAN, Doğan, 1977, Her Yönüyle Dil, C.1, Ankara: Yayınları. AKTAŞ, Şerif; Gündüz, Osman, 2009, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Ankara: Akçağ Yayınları. ERGİN, Muharrem, 1993, Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım. GÖKER, Osman, Uygulamalı Türkçe Bilgileri. C.1. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları KAPLAN, Mehmet, 1986, Kültür ve Dil, İstanbul: Dergâh Yayınları. KARASOY, Yakup vd., 2005, Uygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Konya: Tablet Kitapevi YAKICI, Ali vd., 2004, Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Ankara: Bilge Yayınları. 7