ANTALYA DA ENGELLİ TURİZMİNİN GELİŞİMİ İÇİN ARZ VE TALEP ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 ANTALYA DA ENGELLİ TURİZMİNİN GELİŞİMİ İÇİN ARZ VE TALEP ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Adres : Akdeniz Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Zemin Kat, Kampüs, Dumlupınar Bulvarı, Konyaaltı/Antalya Telefon : (242) Faks: (242) E-Posta: apgem@akdeniz.edu.tr

2 1

3 Hazırlayanlar Doç. Dr. Beykan ÇİZEL Yrd. Doç. Dr. Nesrin SÖNMEZ Akdeniz Üniversitesi Turizm Fakültesi, Öğretim Üyesi Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Öğretim Üyesi Dr. Zeki AKINCI Akdeniz Üniversitesi Serik Meslek Yüksekokulu, Öğretim Görevlisi Yayına Hazırlık Prof. Dr. Cengiz SAYIN Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Hazırlık ve Baskı Yiğitler Grup Reklam, Matbaa Ankara 2

4 Bu yayın Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi nin Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı mali desteği ile Sanayi ve Turizm Sektörlerinde Rekabetçiliğin Artırılması 2010 yılı Mali Destek Programı kapsamında yürüttüğü TR61/10/KAMU/01-68 referans kodlu Engelsiz Antalya Engelsiz Turizm projesi çerçevesinde gerçekleştirilen araştırma çalışmalarının ürünüdür. Yayın Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı mali desteği ile hazırlanmış olup, yayının içeriğinden yalnızca Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi sorumludur. AĞUSTOS

5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... 4 ÖNSÖZ GİRİŞ ENGELLİLİK ÖZÜRLÜLÜK KONUSUNA YAKLAŞIMLAR Birleşmiş Milletler Sisteminde Özürlülük Yaklaşımları ve Uygulama Süreçleri Birleşmiş Milletler Özürlüler Programı Birleşmiş Milletler, Asya - Pasifik Özürlüler On Yılı Süreci Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı ( ) Kapanış Toplantısı Avrupa Birliği nde Özürlülük - Engelli Yaklaşımı Yaklaşımların Tarihsel Gelişim Süreci Özürlüler Konusunda Üye Ülkeler Arasında İşbirliği Geliştirme Avrupa Birliği nde Özürlüleri İlgilendiren Başlıca Finansman Araçları Engelli Turizmine İlişkin Yasal Yapı Dünyada Başlıca Ülkelerde Engelli ve Turizm Kapsamlı Yasal Düzenlemeler Türkiye de Engelli ve Turizm Kapsamlı Yasal Düzenlemeler NİCEL ARAŞTIRMA BULGULARI Yazın Taraması Araştırmanın Amacı, Kapsamı ve Yöntemi Araştırma Bulguları Görme, İşitme ve Bedensel Engellilere İlişkin Bulgular Sonuçlar ve Öneriler ENGELLİ TURİZMİNE YÖNELİK, NİTEL ALAN ARAŞTIRMASI BULGULARI Nitel Araştırmanın Amacı Nitel Araştırma Yöntemi

6 Ölçme Araçları Nitel Araştırma Verilerinin Analizi Nitel Araştırma Bulguları Katılımcılara ilişkin demografik göstergeler Engellilerin tatil yapma olanaklarına ilişkin katılımcı görüşleri (Amaç 1) Engellilerin tatil tercihlerine ilişkin katılımcı görüşleri (Amaç 2) Engellilerin tatil organizasyonu, seyahat ve konaklama süreçlerindeki taleplerine ilişkin görüşler (Amaç 3) Engellilerin tatil organizasyonu, seyahat ve konaklama süreçlerinde karşılaştıkları sorunlara ilişkin görüşler (Amaç 4) Engellilerin tatil yapabilmelerini sağlamak için turizm aracılarına, engelli STK na ve devlete düşen görevlere yönelik görüşler (Amaç 5) Engellilerin turizm hizmetlerinden yararlandırılması önerileri (Amaç 6) Nitel Araştırma Sonuçları ve Tartışma

7 ÖNSÖZ Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi (APGEM), üniversitemizin bilimsel bilgi birikiminin kamu yararına toplumsal yaşama aktarılması misyonuna paralel olarak, sosyal, kültürel ve teknolojik kalkınmaya dönük proje üretmekte ve alanda ilgili uzmanlardan aldığı danışmanlık hizmetleri ile bu çalışmaları hayata geçirmektedir. Bu misyon çerçevesinde APGEM, Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı tarafından Sanayi ve Turizm Sektörlerinde Rekabetçiliğin Artırılması 2010 yılı Mali Destek Programı çerçevesinde desteklenen TR61/10/KAMU/01-68 referans kodlu Engelsiz Antalya Engelsiz Turizm projesini yürütmüştür. Bu proje kapsamında destekçi sivil toplum kuruluşları Türkiye Sakatlar Derneği Antalya Şubesi ve Altı Nokta Körler Derneği Antalya Şubesi nin sağladığı katkılarla önemli bir araştırma çalışması gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma ile iç turizmde ana hedef alanı olan Ankara, İzmir ve İstanbul da yerleşik engellilerin (görme işitsel bedensel) turizm ürün ve hizmetlerinden beklentileri belirli bir örneklem çerçevesinde incelenmiş, bu çalışmanın sonuçları turizm hizmet sağlayıcı kurumlar ile gerçekleştirilen yüz yüze görüşmeler ile birlikte arz-talep mantığında değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçlarının orta vadede bölgede engelli turizminin gelişimine ve engellilerin sosyal hayata katılımı önündeki engellerle mücadele çalışmalarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde görev alan tüm uzman ve araştırıcılara katkılarından ötürü APGEM ve Akdeniz Üniversitesi adına teşekkür ederiz. Çalışma sonuçlarını kamuoyu ile paylaşmaktan mutluluk duyarız. Prof. Dr. Cengiz SAYIN Akdeniz Üniversitesi Proje Geliştirme Uygulama ve Merkezi Müdürü 6

8 1. GİRİŞ Dünya nüfusunun % 10 u, yaklaşık 650 milyon insan, çeşitli engeller ile yaşamaktadır. Ortalama ömrün 70 yıl olduğu ülkelerde insanlar ortalama 8 yıllarını engelli olarak geçirmektedir. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından 2002 yılında yapılan Türkiye Özürlüler Araştırması na göre Türkiye deki engellilik oranı % 12,29 dur ve ülkemizde yaklaşık 8,5 milyon engelli vardır. Toplam nüfusun % 2,2 si ( 1,5 milyon) ortopedik, görme ve işitme engellidir. Engelliler ve engelli yakınlarının yaşam kalitesini artırmaya yönelik adımlar aynı zamanda sosyal dışlanma ile mücadele için de önem arz etmektedir. Ancak, engellilerin ötekileştirilmesi esas alan yaklaşımlar kalıcı çözüm üretilmesine engel olmaktadır. Bu nedenle hedef kitlenin ihtiyaçlarının tespit edilmesi ve bu ihtiyaçları gidermeye yönelik sonuçlar üretilmesi hizmet sağlayıcı hizmet sağlayıcılara çözüm üreten araştırma kuruluşlarının esas görevi olmalıdır. Projemiz, turizm sektörünün hedef kitlesinin engellileri de kapsayacak şekilde genişletilmesine yönelik planlama yapmak hedefiyle geliştirilmiştir. Bu hedef iki temel ihtiyaçtan doğmuştur; birincisi, turizm sektöründe özellikle kış aylarında gözlemlenen yerli ve yabancı müşteri sayısındaki düşüş; ikincisi ise engellilerin turistik tesislerde gereksinim duydukları donanım ve insan temelli faktörlerdeki eksikliklerdir. Turizm Bakanlığı verilerine göre turistik tesislere 2009 yılı Nisan-Ekim ayları arasında gelen yerli ve yabancı toplam misafir sayısı 19,6 milyona yaklaşmaktadır. 7 ayın ortalaması yaklaşık 2,8 milyon olarak gerçekleşmiştir. Kasım Mart ayları arasında toplam sayı ise 7 milyonda kalmıştır ve bu 5 ayın ortalaması 1,4 milyon olarak gerçekleşmiştir. İstatistiklerden de anlaşılacağı üzere Ekim ayından sonra gelen turist sayısında yarı yarıya düşüş yaşanmaktadır. Son on yıllık dönemde ülkeye gelen yabancı turist sayısı 7,5 milyondan 27 milyona yükselirken, Kasım-Mart ayları arasında gelen yabancı turist sayısı 2,7 milyondan 7 milyona yükselmiştir. Ancak 1999 yılından beri gerçekleşen Kasım-Mart dönemi turist sayısı artışı, Nisan-Ekim döneminde gerçekleşen yükselişin gerisinde kalmıştır. Akdeniz Bölgesi nde konumlanmış turizm işletme belgeli 183 otelin toplam yatak kapasiteleri tür. Bu otellerin 2009 yılı doluluk oranı % 58 dir. Batı Akdeniz bölgesinde tesislerin doluluk oranı ise Antalya da % 58,9, Isparta da % 33,08 ve Burdur da ise, % 16,52 dir. Kapasitelerinin altında çalışan oteller sabit maliyetlerini düşürememekte, karlılık oranlarını yükseltmekte zorlanmaktadır. 7

9 Turizm talep cephesinde yer alan engellilerin, ihtiyaç duydukları temel donanımların bölgede yer alan turistik tesislerde bulunmayışı ise engellilerin turizm hareketliliğinden faydalanmalarının önüne geçmektedir. Engelliler tarafından hazırlanmış internet sitelerinde yapılan araştırmalarda engellilerin tavsiye ettikleri tesislerin bazı ortak özellikleri olduğu dikkat çekmektedir. Yürüme engelliler için tekerlekli sandalye ile girebilecekleri banyonun olması, odanın tüm kapılarından tekerlekli sandalyenin geçebiliyor olması, tek elle, sıkı sıkı kavramaya gerek kalmadan açılıp kapanabilen musluklar, kapı kolları, kilitler, görme engelliler tarafından fark edilebilecek veya görüşü zayıf kişiler tarafından okunabilecek şekilde yazılmış levhalar bu özelliklerden bazılarıdır. Bölgede bu özelliklere dikkat ederek tasarlanmış ve inşa edilmiş tesislerin yetersiz olması, engellilerin tatil olanaklarını kısıtlamaktadır. Tüm dünyada engellilerin maddi açıdan sıkıntı yaşadıkları bir gerçektir. Dünya Bankası dünyanın en fakir insanlarının % 20 sinin bir çeşit engele sahip olduklarını tahmin etmektedir. OECD ülkelerinde yaşayan iyi eğitim almış insanların % 11 i engelli iken, iyi eğitim almamış insanların engellilik oranının % 19 olduğu görülmüştür. Başbakanlık ÖZİDA araştırmasına göre Türkiye deki engellilerin % 61 inin kamu kurum ve kuruluşlarından en önemli beklentisi parasal katkıdır yılında engelli, aylık 422 TL eğitim desteği, engelli, ücretsiz taşıma desteği, engelli, evde bakım desteği, engelli 181 TL ile 272 TL arasında engelli aylığı almıştır engelli ise; işçi kadrolarında istihdam edilmiştir. Genel gelir düzeyinin düşüklüğüne rağmen özel düzenlemelerle Türkiye deki ve yurtdışındaki engellilerin turizm hizmetlerini erişimini artırmak Avrupa Komisyonu nun 2010 Avrupa Yoksullukla ve Sosyal Dışlanma ile Mücadele Yılı hedeflerine uygun bir yaklaşımdır. Konaklama ücretlerinde yapılacak düzenlemeler, engellilere yönelik promosyonlar, çeşitli indirim ve muafiyetler engellilerin de tatil yapma imkânına kavuşmalarını sağlayacaktır. Gelir durumu orta veya düşük olan engellilerin tatil ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için uygun kontenjan ve fiyat ayarlamalarının yapılması gereklidir. Bu düzenleme gereği, otellerin Kasım-Mart dönemi kapasite kullanımlarını artırma için de önemli bir adım olacak, uygun fiyatlandırma karşılığında sabit gider karşılama oranları yükselecektir. Bu bakış açısı ile engellilerin turizm hizmet taleplerinin değerlendirilmesi ve Antalya merkezinde engelli turizmine yönelik bir açılımın planlanabilmesi için, bu çalışma kapsamında mevzuatta engellilere yönelik yapılan güncel düzenlemeler incelenmiştir. Bununla birlikte, bölgede kilit kurum temsilcilerinin görüşlerine başvurulmuş, Ankara, İzmir ve İstanbul da üç temel engel grubundan (görme-bedensel-işitme) engelliler ve engelli yakınları ile ve Antalya bölgesinde ise turizm hizmet sağlayıcıları ile 8

10 görüşülmüştür. Bu çalışmanın sonuçlarına göre engelli turizm hizmet sağlayıcılarının gelişme kapasiteleri ve ek hizmetlerden beklentileri ile engellilerin beklentilerinin portresi oluşturulmak istenmiştir. Dolayısıyla, çalışmamız başta Antalya olmak üzere Batı Akdeniz bölgesinde engelli turizminin, hedef kitlenin beklentilerini esas alacak şekilde geliştirilmesi için yapılan masa başı ve saha araştırması sonuçlarını görüş ve değerlendirmelerinize sunmak üzere hazırlanmıştır. Elde ettiğimiz sonuçlara göre, öncelikli olarak engelli hedef kitle turistik ürün ve hizmetleri engelli olmayanlar ile birlikte almak istemektedir. Ayrıca, genel olarak bilinen altyapı ve üstyapı düzenleme taleplerinin yanında, hizmet sağlayıcı kurumların personelinin eğitim ihtiyacının da planlanması gerekmektedir. Yurtiçinden gelen talebin değerlendirilmesi, yurtdışı talebi ile ilgili olarak da öngörülerde bulunmamızı sağlamıştır. Buna göre, sivil toplum ve üniversite ile birlikte kamu desteğinin tesislerdeki düzenlemelerden de öncelikli olarak bilinç değişimine katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 9

11 2. ENGELLİLİK ÖZÜRLÜLÜK KONUSUNA YAKLAŞIMLAR 2.1. Birleşmiş Milletler Sisteminde Özürlülük Yaklaşımları ve Uygulama Süreçleri Dünya nüfusu göz önünde bulundurulduğunda yaklaşık 500 milyon kişinin özürlü olduğu ve bunun üçte ikisinin gelişmekte olan ülkelerde yaşadığı düşünülmektedir. Bu sayı dünyada yaşayan insan sayısı arttıkça artmaya devam edecektir. Dünya genelinde yaşayan bunca özürlü birey özür nedenleri ne olursa olsun ya da dünyanın neresinde bulunuyorsa bulunsunlar yaşadıkları toplum içerisinde çeşitli sosyal ve fiziksel engellerden dolayı sınırlılıklarla karşılaşmaktadır. Birleşmiş Milletler, kurulduğundan bu yana özürlü bireylerin sosyal durumlarını iyileştirmek ve yaşam kalitelerini yükseltmek için çaba göstermektedir. Birleşmiş Milletler in özürlülerin onurlarına ve haklarına yönelik çabalarının dayanağı Birleşmiş Milletler in kuruluş ilkeleridir. Bu ilkeler; insan haklarına saygı, temel özgürlükler ve tüm insanların eşitliği ilkeleridir. Herkes için eşitlik ilkesini benimseyen Birleşmiş Milletler (BM) belgelerinde özürlülük kavramı ilk kez 1948 yılında yayınlanan İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi nde dile getirilse de BM sistemi içerisinde özürlülükle ilgili çalışmaların başlama tarihi 1945 yılına dayanmaktadır. Çalışmalarda, özellikle görme ve işitme engelliler gibi bedensel engeller taşıyan bireylerin haklarının arttırılmasına odaklanılmış ve ayrıca özürlülüğü önleme ve rehabilitasyon çalışmalarına önem verilmiştir yılında Cenova Konferansı nda özürlülerin sosyal rehabilitasyonu dile getirilmiş ve bir komisyon kurularak eğitim, tedavi, mesleki rehabilitasyon ve istihdam konularında uluslararası standartlar belirlenmesi öngörülmüştür yılında Birleşmiş Milletler tarafından UNDP, ILO, WHO, UNESCO, UNICEF gibi uluslararası organizasyonların katılımının sağlandığı bir toplantı gerçekleştirilerek yeni bir bakış açısıyla eğitim ve rehabilitasyon programları geliştirilirken, özürlülerle ilgili konuların da bu kuruluşların programlarına dahil edilmesi istenmiştir. Daha sonraki yıllarda bu organizasyonların, özürlülerle ilgili konularda ülkelere proje ve teknik destek sağlamaları kararı alınmıştır yılında Birleşmiş Milletler Genel Konseyi Sosyal Kalkınma ve Kalkınma Sürecine Dair Bildirgesi ni yürürlüğe koymuştur. Bu beyannamenin 19. maddesi, zihinsel ve bedensel özürlülerin topluma tam 10

12 katılımının arttırılması amacıyla sağlık, sosyal güvenlik ve sosyal refah önlemleri alınmasını öngörmektedir. 20 Aralık 1971'de özürlülerin haklarının uluslararası ve ulusal eylem planlarında hükümetler tarafından çerçeve olarak kullanılması amacıyla Zihinsel Özürlülerin Haklarına Dair Bildirge yayınlanmıştır yılının Aralık ayında BM Genel Konseyi tarafından Özürlü Hakları Bildirgesi yayınlanmıştır. Burada tüm özürlülerin haklarının din, dil, ırk, cinsiyet, ideolojik ayrım yapılmaksızın garanti altına alındığı söylenmektedir yılı Birleşmiş Milletlerce Uluslararası Özürlüler Yılı olarak ilan edilmiştir. Aynı yıl Viyana'da "Özürlülerin Eğitimi, Özürlülüğü Önleme ve Sosyal Hayata Tam Katılım Konusunda Dünya Konferansı" gerçekleştirilmiştir yılında Özürlüler İçin Dünya Eylem Programı hazırlanmıştır. Bu programda özürlülükle ilgili oluşturulacak politikalar üç başlık altında toplanmıştır. Bunlar önleme; rehabilitasyon ve fırsat eşitliğidir. Aralığın üçünde düzenlenen Genel Konseyde ise her yıl 3 Aralık gününün Özürlüler Günü olarak kutlanmasına yönelik tavsiye kararı sunulmuştur. Aynı toplantıda Özürlüler İçin Dünya Eylem Planı nın tavsiye ettiği faaliyetlerin hükümetlerce uygulanmasını ve tüm dünyada özürlülerle ilgili global bir kalkınma sağlamak amacıyla Birleşmiş Milletler Özürlüler On Yılı ilan edilmiştir. 1989'da Özürlüler Alanında İnsan Kaynakları Geliştirme Eylem Planı İçin Tallinn Çerçevesi kabul edilmiştir. Bu çerçevede özürlülerin iş gücü piyasasında yer almaları ve mesleki istihdamları için eğitilmeleri gerektiği belirtilmektedir. 1991'de Akıl Hastalarının Korunmasına ve Akıl Sağlığının Geliştirilmesine Dair Prensipler yürürlüğe konulmuştur. Bu kapsamda, bireylerin temel hakları ve özgürlüklerinden bahsedilmektedir. 1992'de Birleşmiş Milletler Özürlüler On Yılı'nın kapanış toplantısında her yıl 3 Aralık gününün Özürlüler Günü olarak kutlanması kararlaştırılmıştır. Bu toplantıda ayrıca özürlülerin büyük bir kısmının gelişmekte olan ülkelerde yaşadığından hareketle yılı on yıl olarak ilan edilmiştir. Özürlüler İdaresi Başkanlığı nın 1998 yılında dâhil olduğu Özürlüler On Yılı sürecinin kapanış toplantısı 2002 yılında gerçekleştirilmiş ve Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı nın süreci için on yıl daha uzatılması kararlaştırılmıştır. 1993'de Özürlüler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar kabul edilmiştir. Bu kurallar, Özürlüler için Dünya Eylem Planı nı özetlemekte 11

13 ve ülkelere eşit fırsatlar sunma konusunda nasıl önlemler alınacağını bildirmektedir yılında Kopenhag da gerçekleşen Dünya Sosyal Kalkınma Zirvesinde Kopenhag Sosyal Kalkınma Bildirgesi ve Sosyal Kalkınma Eylem Planı hazırlanmıştır. Kopenhag Bildirgesi ve Eylem Programı karar 6 da, devletlerin özürlülere eşit eğitim fırsatı verilmesi konusunda garanti vermesi istenmektedir. Birleşmiş Milletler in bağlı organlarında da özürlülere yönelik çalışmalar bulunmaktadır. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Organizasyonu (UNESCO), özel eğitimle ilgili olarak yapılan ya da yapılacak faaliyetleri yürütmekle; Dünya Sağlık Örgütü (WHO), sağlık ve özürlülüğün önlenmesi konusu ile ilgili olarak teknik desteği vermekle; Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu (UNICEF), çocuklara yönelik hazırlanan programları destek sağlamakla sorumludur. Ayrıca Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), iş piyasasına özürlülerin erişimini, uluslararası çalışma standartları aracılığıyla ekonomik bütünleşmenin sağlanması ve teknik işbirliği sağlamaktadır Birleşmiş Milletler Özürlüler Programı Birleşmiş Milletler sistemi içerisinde özürlülere yönelik hazırlanan temel programdır ve bu program Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği Ekonomik ve Sosyal İşler Bölümünün, Sosyal Politika ve Kalkınma Birimi tarafından yürütülmektedir. Programın genel çerçevesi ve hedefleri, Özürlüler için Dünya Eylem Programı ve Özürlüler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar belgelerine dayanmaktadır. Bu programın temel amaçları; a) Özürlü bireylerin sosyal hayata ve kalkınma sürecine tam ve etkin katılması konusunda destek sağlanması; b) Özürlülere sağlanan haklarının ve onurlarının korunmasına yönelik çabaların arttırılması; c) Eğitim, istihdam, bilgi edinme, ürün ve hizmetlere erişimlerinin arttırılmasıdır. Birleşmiş Milletler Özürlüler Programı ayrıca özürlülerin onurlarının ve haklarının korunması ve arttırılması konusunda kapsamlı ve uluslararası çalışma yürüten Genel Sekreterlik, Özel Komite ye sekretarya hizmeti vermektedir. Bu program kapsamında, ülkelerin özürlülükle ilgili politikalarını belirlerken başvuru kaynağı olarak kullanabilecekleri özürlülükle ilgili uluslararası ve bölgesel yasal düzenleme, belgeler ve 12

14 standartların yer aldığı Bölgesel ve Uluslararası Yasal Düzenlemeler Derlemesi hazırlanmıştır Birleşmiş Milletler, Asya - Pasifik Özürlüler On Yılı Süreci Özürlüler İçin Dünya Eylem Planı nın tavsiye ettiği faaliyetlerin hükümetlerce uygulanmasını sağlamak ve tüm dünyada özürlülerle ilgili global bir kalkınma sağlamak amacıyla Birleşmiş Milletler Özürlüler On Yılı ilan edilmiştir yılları arasındaki süreçte gerçekleşen Birleşmiş Milletler Özürlüler On Yılı çalışmalarının sona erdirilmesinin ardından, dünya genelinde yaşayan özürlülerin üçte ikisinin yaşadığı Asya ve Pasifik Bölgesi nde bölgesel hareketleri planlamak amacıyla Özürlüler On Yılı süreci başlatılmıştır Nisan ayında gerçekleştirilen kırk sekizinci Birleşmiş Milletler, Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Komisyonu (UN-ESCAP) oturumuna otuz üç ülke katılmıştır. Toplantıda alınan 48/3 sayılı karar uyarınca, arasındaki süreç Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı olarak ilan edilmiş ve bu sürecin teması Özürlülerin Tam Katılımı ve Eşitliği olarak belirlenmiştir. Bu faaliyetler dahilinde 1993 Aralık ayında Pekin de düzenlenen bir toplantı ile Asya- Pasifik Bölgesindeki Özürlülerin Tam Katılımı ve Eşitliği Hakkında Bildiri ilan edilmiştir. Ülkemiz de yakın tarihte bu bildiriyi imzalayan ülkeler arasına girmiştir. Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı, ulusal seviyede ilerlemeyi destekleyen, bunu yaparken diğer ülkelerle işbirliği içinde çalışma olanağı sunan ve Birleşmiş Milletler Özürlüler On Yılı nın ( ) bölgesel devamı niteliğini taşıyan bir çalışmadır. Bu çalışma özürlülere yönelik sürdürülen faaliyetlerin bir program dâhilinde yürütülmesi için Asya-Pasifik Bölgesi ndeki 56 ülkeyi bir araya getirmektedir. Özellikle özürlülerin yaşamlarını etkileyecek ana sorunların çözümünde, bölgenin gelişmekte olan ve gelişmiş ülkeleri arasında işbirliğinin güçlendirilmesi için çaba sarf etmektedir. Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı nın ana amacı, özürlülerin toplumsal hayata tam katılımı ve kendilerini geliştirmeleri sürecinde her alanda eşit fırsatlardan yararlanmalarını sağlayacak olanakların arttırılmasıdır. Bu ana hedefe ulaşmak amacıyla Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı Eylem Gündemi oluşturulmuştur. Eylem Gündemi, Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı hedeflerinin kapsamında özürlülerin sosyal hayata tam katılımını ve her alanda eşit fırsatlardan faydalanmalarını sağlamak için ülkelere bir çalışma çerçevesi sunmaktadır. Bu başvuru kaynağında nihai amaca ulaşılması için gerçekleştirilmesi gerekenler ve gösterilecek çabalar birtakım politika alanları altında toplanmıştır. Bu çalışma çerçevesini oluşturan kategorilerin her biri, 13

15 Asya-Pasifik Bölgesi ndeki özürlülerin tam katılımının ve her alanda eşitliğin sağlanması konusunda politikalar geliştirilmesiyle doğrudan ilgili alanların bir listesini içermektedir. On Yıl faaliyetleri sürecinde gerçekleştirilen geleneksel ara toplantılarda ve bölgedeki 15 ülkenin temsilcilerinin oluşturduğu Konusal Çalışma Grubu (TWG) toplantılarında, bölgedeki ülkelerin tümünde bu amaçlara tam olarak ulaşılamadığı ve özürlülerin toplumsal yaşama tam katılımını sağlamak ve her alanda eşit haklardan faydalanmalarını sağlamak için çok daha fazla şey yapılması gerektiği belirtilmiştir. İzleyen toplantılarda yasal düzenlemelerin tümünün hayata geçirildiği, herkes için bütünleştirici eğitim uygulandığı, mesleki eğitim ve iş edindirme çalışmalarının arttırıldığı, erken tanı ve erken müdahale programlarının yaygın olarak kullanıldığı, yoksulluğa ve yoksul özürlülere yönelik çalışmaların başlatıldığı ve engelsiz, hakka dayalı bir toplum yaratılması için yeni öncelikler belirlenmesi gerektiği dile getirilmiştir. Mayıs 2002 de gerçekleştirilen ESCAP toplantısında 21. Yüzyılda Asya- Pasifik Bölgesinde Özürlüler İçin Engelsiz, Hakka Dayalı ve Bütünleştirici Bir Toplum Geliştirilmesi teması dâhilinde yeni bir on yıl için uzatma önerisinde bulunulmuştur. Bu teklifte ayrıca yılları arasında gerçekleştirilecek çabalar için bir çalışma çerçeve önerisi de sunulmuştur. Sunulan Biwako Binyıl Eylem Çerçevesi Taslağı nda yeni ana politika alanları çerçevesinde başlıklar oluşturulmuştur. Eylem Çerçevesi, anılan kapanış toplantısında tüm katılımcı ülkelerin görüş ve önerileri dâhilinde tartışılarak son halini almıştır. Özürlüler için engelsiz, hakka dayalı ve bütünleştirici bir toplum yaratma konusunda çalışmalar başlatılmak üzere 21 hedef ve bunların gerçekleştirilmesinde izlenebilecek 17 strateji önerilmektedir. Bu Eylem Çerçevesi, bölgedeki üye ülkelerde yaşayan özürlüler için tasarlanan bu hedeflerin gerçekleştirilmesine yönelik olarak ülkelere rehberlik etmekte ve faaliyetlerin yönlendirilmesi için başvuru kaynağı olmaktadır Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı ( ) Kapanış Toplantısı Süreç içerisinde yapılan çalışmaların değerlendirildiği Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı Kapanış Toplantısı na Türkiye de bir delegasyonla (Türkiye Sakatlar Konfederasyonu temsilcileri vd.) temsil edilmiştir. Toplantı, süreci sonlandırmak üzere Komisyonu nun 58/4 no lu kararıyla ve 21. Yüzyılda Asya-Pasifik Bölgesinde Özürlüler İçin Engelsiz, Hakka Dayalı ve Bütünleştirici Bir Toplum Geliştirilmesi teması çerçevesinde Japonya nın Otsu kentinde gerçekleştirilmiştir. Toplantı kapsamında, Asya- 14

16 Pasifik Özürlüler On Yılı Eylem Gündemi nin uygulanmasıyla elde edilen başarılar ile plan çerçevesinde geliştirilen en başarılı politika ve programların gözden geçirilmiştir. Böylece, bir sonraki on yıl içinde Asya- Pasifik Bölgesi nde özürlüler için engelsiz, hakka dayalı ve bütünleştirici bir toplum geliştirilmesi için yapılması gereken yeniliklerin tartışılarak fikir birliğine varılması amacıyla yapılmıştır. Anılan 58/4 sayılı bu karar, birinci on yılın bitişi yanında aynı zamanda Asya-Pasifik Özürlüler ikinci on yılının ( ) başlangıcını ifade etmektedir. Bu sürece 1999 yılından beri dahil olan ülkemiz de, belirli aralıklarla istenen raporları hazırlayarak ve ayrıca gönderilen anketleri cevaplandırarak istenen dokümanları ESCAP sekretaryasına iletmiştir. Ayrıca kapanış toplantısında katılımcı ülke heyetlerine dağıtılmak üzere Türkiye Cumhuriyeti Asya-Pasifik Özürlüler On Yılı ( ) Çalışma Raporu hazırlamıştır. Kapanış toplantısında, ayrıca Asya- Pasifik bölgesinde engelsiz, hakka dayalı ve bütünleştirici bir toplum yaratma amacıyla hazırlanan Biwako Binyıl Eylem Çerçevesi Taslağı üzerinde tartışılmıştır. Ülke temsilcileri, bölgesel konuma göre belirlenmiş dört ayrı alt bölgesel gruba ayrılarak toplantılarını gerçekleştirmiştir. Bu gruplardan, kendi alt bölgelerinde, özürlülük açısından kendi öncelliklerini ve buna göre hedeflerini belirlemeleri istenmiştir. Hazırlanan raporlar toplantı sekretaryasına iletilmiştir. Ülkemiz temsilcilerince, özürlülere hizmet verme alanında yaşanan personel sıkıntısını dile getirerek özellikle özel eğitimde görev alacak öğretmen ve diğer uzman personelin yetiştirilmesi konusunun Eylem Taslağında özellikle yer alması gerektiğini önerilmiştir. Bu toplantı sonucu ortaya çıkan bildirinin Türkiye Cumhuriyeti tarafından imzalanması için Özürlüler İdaresi Başkanlığı (ÖİB) tarafından başlatılan süreç yakın zamanda sonuçlandırılarak ilgili bakanlıkça imzalanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti, Asya Pasifik On Yıl sürecinde önemli rol oynayan ve bölgedeki 15 ülkenin temsilcilerinin oluşturduğu Konusal Çalışma Grubu (TWG) toplantılarına katılmak üzere üye ülke seçilmiştir. 15

17 2.2. Avrupa Birliği nde Özürlülük - Engelli Yaklaşımı Yaklaşımların Tarihsel Gelişim Süreci Avrupa Birliği son yirmi yıldır özürlülüğü farklı bir biçimde anlamlandırmaya başlamıştır. Bu yeni yaklaşımda özürlüler pasif ve yardıma muhtaç bireyler olarak değil, toplumda diğer bireylerle eşit haklara sahip ve bu haklar doğrultusunda toplumla bütünleşmek için mücadele eden bir topluluk olarak görülmektedir. Bu yaklaşımın dayandığı en belirgin temel, insanlığa özgü farklılıklara verilebilecek en önemli değerin toplumsal ve ekonomik süreçlerin tüm insanları içine alacak şekilde yapılandırılması ile mümkün olacağı düşüncesidir. Avrupa Birliği nin özürlülere yönelik yeni yaklaşımı, fırsat eşitliği ilkesinden yola çıkan haklar temeline dayanmaktadır. Bu yaklaşım kendini özürlülerin haklarını tanıma ve koruma biçiminde gerçekleşmektedir. Özürlüler için fırsat eşitliği kavramı son yıldır uluslararası düzeyde Birleşmiş Milletler ve ona bağlı örgütlerin gündeminde yer almaktadır yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu nun İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ne ek olarak yayımladığı Özürlü Hakları Bildirgesi ile özürlülerin diğer insanlarla eşit hak ve sorumluluklara sahip oldukları vurgulanmıştır yılının uluslararası özürlüler yılı ilan edilmesinin ardından 1982 yılında Özürlüler İçin Dünya Eylem Programı kabul edilmiştir. Dünya özürlüler yılı ve ardından kabul edilen Dünya Özürlüler Eylem Programı Avrupa Topluluğu nu da harekete geçirmiş ve bu sürece katılımını teşvik etmiştir. Bu kapsamda Avrupa Konseyi tarafından 1980 ve 1990 larda çeşitli bildirgeler ve kararlar yayımlanmıştır. Bu çerçevede Avrupa Birliği Konseyi tarafından 21 Aralık 1981 tarihinde Avrupa Topluluğu düzeyinde özürlülerin sosyal entegrasyonuna ilişkin bir karar alınmıştır. Bu kararın ardından 24 Temmuz 1986 tarihinde Avrupa Topluluğu Düzeyinde Özürlülerin İstihdamına İlişkin Konsey Tavsiye Kararı alınmıştır. Bu tavsiye kararı, üye ülkelerin özürlülere mesleki rehabilitasyon ve istihdam alanlarında fırsat eşitli sağlamak için gerekli tüm önlemleri almaları ve özürlü çalışanların karşılaştıkları engellerin ortadan kaldırılmasına yönelik oluşturulan politikaları izlemeleri gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu karar aynı zamanda bu alanda alınabilecek tedbirlere yönelik bir çerçeve kılavuzu da içermektedir. Diğer bir karar 31 Mayıs 1990 tarihinde Avrupa Konseyi ve Eğitim Bakanlarının aldıkları Özürlü Çocuk ve Gençlerin Genel Öğretim Sistemi İçinde Kaynaştırılmalarına Yönelik Karardır. HELIOS ( ) ve HELIOS II ( ) programları üye ülkelerin ekonomik ve sosyal entegrasyon, fırsat eşitliği ve bağımsız 16

18 yaşam konularında bilgi paylaşımında bulunmaları için bir platform oluşturmak amacıyla tasarlanmıştır. Konsey ve hükümet temsilcileri 20 Aralık 1996 tarihinde özürlüler için fırsat eşitliği konusunda bir karar almıştır. Avrupa Komisyonu bu kapsamda aynı yıl Özürlüler İçin Fırsat Eşitliği-Topluluğun Yeni Özürlülük Stratejisi 1996 başlıklı bir tebliğ yayımlamıştır. Bu tebliğ, Birleşmiş Milletler in Özürlüler için Standart Kurallar ile ortaya koyduğu yaklaşımı yansıtmaktadır. Bu strateji, Özürlülerin toplumsal yaşamın tüm alanlarında karşılaştıkları engellerin tanımlanması gerekliliğini ve özürlülerin fırsat eşitliğinden yararlanması önündeki engellerin ortadan kaldırılmasını vurgulamaktadır. Avrupa Birliği nin temel hedefi bütünleşmiş bir Avrupa toplumu yaratmaktır. Bu kapsamda ayrımcılıkla mücadele ve ekonomik ve sosyal yaşama özürlülerin tam katılımı temel ilkedir. Avrupa Topluluğu nca 1999 yılında imzalanan Amsterdam Antlaşması nın ayrımcılıkla mücadele kapsamında olan 13. maddesinde: Avrupa Konseyi, Komisyondan gelen öneriler doğrultusunda Avrupa Parlamentosu nun görüşünü alarak cinsiyet, ırk ya da etnik köken, din ya da inanç, özürlülük, yaş ya da cinsel tercihe dayalı olarak karşı karşıya kalınan ayrımcılıkla mücadele konusunda gerekli tedbirleri alır hükmü yer almaktadır. Bu hüküm ile Avrupa Birliği nde özürlülere ilişkin olarak gerçekleştirilecek faaliyetlerin dayanağı daha güçlü hale gelmiş ve özürlülerin karşılaştıkları güçlükler görünürlük kazanmıştır. Amsterdam Antlaşması nda istihdamla ilgili yeni bir başlık oluşturulmuştur. Bu başlık altında yeni bir Avrupa İstihdam Stratejisi oluşturulması öngörülmüştür. Bu strateji istihdam edilebilirlik, girişimcilik, uyum, uyarlama ve fırsat eşitliği olmak üzere dört boyuttan oluşmaktadır. Bu stratejiye dayalı olarak Avrupa Çalışma ve Sosyal İşler Konseyi her yıl, üye ülkelerin yıllık ulusal eylem planları çerçevesinde uygulamakla yükümlü oldukları ve çeşitli ilkelerden oluşan bir yönerge hazırlamaktadır. Bu yönerge içerisinde özürlülerin, etnik azınlıkların ve diğer dezavantajlı grupların durumlarına özel önem verilmekte ve işgücü piyasasına dâhil olmaları yönünde gerekli teşvik edici tedbirlerin alınması gerektiği yer almaktadır. Avrupa Topluluğu Amsterdam Antlaşması nın ayrımcılıkla mücadele kapsamında olan 13. maddesinde dayanarak Avrupa Komisyonu 25 Kasım 1999 tarihinde ayrımcılıkla mücadele konusunda öneri paketi hazırlamıştır. Bu öneri paketi içerisinde, yılları arasını kapsayan ayrımcılıkla mücadele konusunda Topluluk Eylem Programı oluşturulması ve özürlülerin istihdam edilme ve iş hayatında karşılaştıkları ayrımcılığa yönelik AB genelinde bir direktif yayımlanarak, önleyici tedbirler alınması yönünde eylem planı hazırlanması yer 17

19 almaktadır. Avrupa Konseyi ayrımcılıkla mücadele konusunda yıllarını kapsayan Topluluk eylem programı oluşturulması kararını 27 Kasım 2000 tarihinde almıştır. Bu programın amaçları; a) Ayrımcılık olgusu hakkında bilgi verilmesi ve bu konudaki politikaların ve uygulamaların etkinliğinin değerlendirilmesi yoluyla ayrımcılık hakkındaki anlayışın geliştirilmesi, b) Ayrımcılığı önlemek ve ayrımcılığa etkin şekilde dikkat çekmek için değişik ayrımcılık türlerinin kendilerine özgü niteliklerinin göz önünde bulundurularak özellikle organizasyonların, eylem araçlarının güçlendirilmesi, bilgi alışverişinin ve iyi uygulamaların desteklenmesi ve Avrupa düzeyinde ağ kurulması, c) Farkındalık oluşturma kampanyalarını da içine alan ayrımcılıkla mücadele uygulamalarının yaygınlaştırılmasıdır. Avrupa Komisyonu tarafından 27 Kasım 2000 tarih 2000/78/EC sayı ile yayımlanan İstihdamda ve İşte Eşit Muamele Direktifi ni kabul etmiştir. Direktif eşit muamele ilkesinin üye ülkelerde uygulamaya konulacağı görüşüne bağlı olarak istihdam ve çalışma konularında din veya inanca, özgürlüğe, yaşa veya cinsel yönelime dayanan ayrımcılık ile mücadele için genel bir çerçeveyi ortaya koymaktır. Direktifte 2003 yılı sonuna kadar Avrupa Birliği ne üye ülkelerin bu direktifi ulusal yasalarına uyarlamaları öngörülmüştür. Avrupa Birliği nin özürlülük politikasına yeni bir boyut kazandıran bu direktif, özürlülere yönelik özel düzenlemeler yapılması yerine özürlülerin haklarını kullanırken karşı karşıya kaldıkları engellerin ortadan kaldırılmasını böylece özürlülerin topluma tam katılımlarının sağlanmasını hedeflemektedir. Avrupa Komisyonu 12 Mayıs 2000 tarihinde Özürlü Bireyler İçin Engelsiz bir Avrupa ya Doğru başlıklı bir tebliğ yayımlamıştır. Bu tebliğde özürlü kişilerin sosyal ve ekonomik olanaklara ulaşmalarını kısıtlayan sosyal, mimari ve tasarım engellerinin ortadan kaldırılmasına yönelik kapsamlı ve bütüncül bir stratejiye vurgu yapılmaktadır. Bu tebliğ, özürlülerle ilgili AB politikalarını gözden geçirerek özürlü bireylerin ulaşılabilirliğini artırmaya yönelik olarak Avrupa genelinde çaba sarf edilmesini öngörmektedir. Özürlü bireyler için engelsiz Avrupa yaratmaya odaklanmış olan bu tebliğ ile meslek edinme, eğitim, mesleki eğitim, ulaşım, iç piyasa, bilgi toplumu ve yeni teknolojilerle ilgili olarak Avrupa düzeyinde bir sinerji yaratılmaya çalışılmıştır. 7-9 Aralık 2000 tarihleri arasında Nice de toplanan Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı nı kabul etmiştir. Bu belge ile uluslararası, Avrupa ve ulusal düzeydeki kaynaklarda yer alan sivil, 18

20 politik, ekonomik, sosyal ve toplumsal haklar tek bir belgede bir araya getirilmiştir. Avrupa Komisyonu bu belgenin mümkün olduğunca fazla Avrupa vatandaşına ulaşmasını istemektedir. Bu belgenin ayrımcılıkla ilgili olarak düzenlenen 21. maddesinin 1. paragrafında: Cinsiyet, ırk, renk, etnik veya toplumsal köken, genetik özellikler, dil, din veya inanç, siyasal veya başka konulardaki görüşler, ulusal bir azınlığın üyesi olmak, mal, doğum, engellilik/özürlülük, yaş, cinsel eğilimler gibi hususlara dayanılarak ayrımcılık yapılamaz denilmektedir. Özürlülerin topluma katılımlarına ilişkin 26. madde de ise Avrupa Birliği, özürlü kişilerin bağımsızlıklarını, sosyal ve mesleki açıdan içinde yaşadıkları topluma katılıp katkıda bulunmalarını sağlayacak önlemlerden yararlanma haklarını tanır ve bu haklara saygı duyar hükmü yer almaktadır. Avrupa Konseyi, 2003 yılının Avrupa Özürlüler Yılı Olarak Saptanması konusunda 3 Aralık 2001 tarihli bir karar almıştır. Bu karar ile Avrupa Özürlüler Yılı sürecinde bilinç düzeyinin güçlendirilmesinin esas olarak üye ülkeler düzeyinde gerçekleştirilecek etkin faaliyetlere bağlı olduğu ve bu faaliyetlerin de Topluluk düzeyindeki ortak çabalar ile desteklenmesi gerektiği ortaya konulmuştur. Avrupa Özürlüler Yılı nın bilinç düzeyini yükseltmede ve bu faaliyetlere hız kazandırmada itici güç olabileceği düşünülmüştür. Avrupa Özürlüler Yılı nın hedef ve amaçları aşağıdaki gibi saptanmıştır: (a) Özürlülerin hakları ile ilgili bilinç düzeyini arttırmak, bunların ayrımcılığa karşı korunmalarını ve özürlülerin haklarını tam ve eşit şartlarda kullanmalarını sağlamak, (b) Avrupa da yaşayan özürlülere fırsat eşitliği sağlamak için gerekli önlemlerin ele alınıp tartışılmalarını teşvik etmek, (c) Yerel, ulusal ve Avrupa ölçeğinde gerçekleştirilmiş olumlu uygulamaların, etkin stratejilerin ve edinilmiş deneyimlerin paylaşılmasını teşvik etmek; (d) İlgili tüm taraflar arasında, yani hükümetler, sosyal taraflar, sivil toplum örgütleri, sosyal hizmet kuruluşları, özel sektör, özürlüler ve bunların aileleri arasında işbirliğini güçlendirmek, (e) Özürlülük ile ilgili iletişimi geliştirmek ve özürlü kişiler hakkında olumlu bir imaj oluşturulmasını teşvik, (f) Özürlülerin farklı özellikleri ile değişik tipteki özürlülükler hakkındaki bilinç düzeyini yükseltmek, (g) Özürlülerin karşı karşıya kaldıkları çok yönlü ayrımcılık hakkında bilinçlendirmeyi sağlamak, 19

21 (h) Özürlü çocuk ve gençlerin eşit öğrenim haklarının benimsenmesine özel önem vermek, böylece bunların tam katılmalarını teşvik etmek ve desteklemek, özel gereksinimleri olan öğrencilerin genel veya özel kurumlara ve Avrupa değişim programlarına katılmalarını geliştirmek üzere çocuk ve gençlerin eğitimi ile ilgilenen meslek kişi ve grupları arasında Avrupa çapında işbirliğini oluşturmaktır. Avrupa Komisyonu nun 2010 yılına kadar olan dönemi kapsayan Avrupa Özürlülük Eylem Planı, Avrupa Özürlüler Yılı nın başarıları ve İstihdamda ve İşte Eşit Muamele Direktifi nin üye ülkeler tarafından etkili bir şekilde uygulanıp uygulanmadığını değerlendirmek üzerine oluşturulmuştur. Bu eylem planının üç temel amacı bulunmaktadır. Birincisi, direktifin uygulanmasıdır. İkincisi, ilgili Topluluk politikalarına özürlülük boyutunun dahil edilmesi ve diğeri ise herkes İçin ulaşılabilirliğin iyileştirilmesidir Özürlüler Konusunda Üye Ülkeler Arasında İşbirliği Geliştirme a) Özürlülük Konusunda Üye Ülke Temsilcilerinden Oluşan Üst Düzey Grup: Bu grubun amacı, hükümetler düzeyinde özürlülere yönelik var olan politikaları ve öncelikleri gözden geçirmek, bu konudaki bilgileri ve deneyimleri bir araya getirmek ve özürlülük konusunda geleceğe yönelik olarak Avrupa Birliği düzeyinde raporlama yöntemlerine ilişkin danışmanlık yapmaktır. b) Politika oluşturma süreçlerine özürlülük boyutunun dâhil edilmesi c) Hizmetler Arası Özürlülük Grubu (Inter-service Disability Group): Avrupa Komisyonu bünyesinde, özürlülük konularında politika oluşturma süreçlerinde sektörler arası işbirliği ve koordinasyonu sağlamak, özürlülük konularında farkındalık ve duyarlılığı arttırmak, bilgi paylaşımı sağlamak ve özürlülerin toplumsal bütünleşmelerinin teşvik edilmesi amacıyla ilgili tüm Genel Müdürlüklerin temsil edildiği Hizmetler Arası Özürlülük Grubu kurulmuştur. Bu oluşumla özürlülük boyutunun tüm sektörlere dâhil edilmesi planlanmıştır. Bu grup her Genel Müdürlükten temsilcilerin yer aldığı toplam 35 üyeden oluşmaktadır. d) Özürlülerin politika oluşturma süreçlerine katılımının arttırılması e) Avrupa Özürlüler Forumu (European Disability Forum): Avrupa Komisyonu, özürlülere yönelik hizmet veren sivil toplum örgütlerinin aktif katılımına önem vermektedir. Bu nedenle Avrupa Birliği düzeyinde özürlülerin çıkarları için mücadele eden tüm üye ülkelerden özürlülere 20

22 yönelik hizmet veren sivil toplum örgütlerin bir araya geldiği Avrupa Özürlüler Forumu nu teşvik etmektedir Avrupa Birliği nde Özürlüleri İlgilendiren Başlıca Finansman Araçları a) Avrupa Sosyal Fonu: Bu fon, Avrupa Komisyonu nun, Avrupa Birliği ne üye ülkelerde özürlülerin işgücü piyasasına entegrasyonunu teşvik etmek üzere kullanılabilmektedir. Bu kaynak iş deneyimleri, çalışma biçimleri, ücret destekleme, geçici korumalı istihdam ve işgücü piyasasına yönelik diğer faaliyetler için kullanılabilmektedir. Bunların yanında özürlülerin işlerini kurabilmeleri için de bu fondan yararlanılabilmektedir. Bu kapsamda zihinsel ve ağır derecede fiziksel özrü bulunan kişilere yönelik kooperatifler kurma da yer almaktadır. Avrupa Sosyal Fonu Avrupa da özürlülerin fırsat eşitliğini teşvik etmek için yararlanılabilen önemli bir finansman aracıdır. b) Topluluk İstihdam Girişimi (Employment Community Initiative - EQUAL): EQUAL Girişim, işte ve iş arama sürecinde özürlülerin karşı karşıya kaldıkları ayrımcılık uygulamalarını ortadan kaldırma amacına yönelik yeni yollar geliştirilmesini vurgulamaktadır. İş ve istihdam yaratılması, ortaklıkların geliştirilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Ortaklıklarda, istihdama ilişkin olarak ayrımcılığa maruz kalan grupların temsilcileri de yer almaktadır. Bu kapsamdaki diğer önde gelen girişim ve programlar arasında; Socrates (okullar ve uzmanların değişimi ve işbirliği), Leonardo da Vinci (mesleki eğitim programı) sayılabilir Engelli Turizmine İlişkin Yasal Yapı Ülkemizde ve gelişmiş ülkelerde temel insan hak ve özgürlüklerine verilen önemin ışığında engellilerin toplumsal hayata daha rahat katılabilmeleri için yasal düzenlemeler yapılmıştır. Yapılan bu yasal düzenlemeler, hem engellilerin toplumsal hayata uyum sağlamaları hem de turizm faaliyetlerine katılmaları açısından oldukça önemlidir. Özellikle, 1990 da ABD de çıkartılan Engelli Amerikalılar Yasası (ADA: The Americans With Disabilities Act) ve 1995 de İngiltere de yürürlüğe giren Engelliler Ayrımcılıkla Mücadele Yasası (DDA: Disability Discrimination Act) engelli turizmi konusunda sektörde önemli rol oynamışlardır (Öztürk vd., 2008:382). 21

23 Dünyada Başlıca Ülkelerde Engelli ve Turizm Kapsamlı Yasal Düzenlemeler ABD de Engellilere Yönelik Yasal Düzenlemeler ABD, dünyanın engellilere yönelik en gelişmiş, en detaylı yasalara ve kurumsal hizmetlere sahip ülkesidir. Bu gelişmişlik, rakamsal verilerinin zenginliğinden de kolayca anlaşılabilir (Küçükoğlu, 2000) Engelli Amerikalılar Yasası da bu konuda bir dönüm noktası olarak nitelendirilmekte, hatta engelli insanların Serbest Bırakılma Bildirisi (Emancipation Proclamation) olarak görülmektedir. Bu yasa; engellilerin istihdam, barınma ve ulaşımla ilgili haklarını garanti altına almakta, engellilerin de diğer Amerikalılarla aynı haklara sahip olduğu konusunda toplumsal farkındalık uyandırmaya çalışmakta ve kendilerine eşit muamele yapılması için çalışan güçlü, etkili ve düşüncelerini savunan engellilere özgü yeni bir kültür oluşturmaktadır (Çakmak, 2008: 53). Engellilere yönelik mevzuatın ana çerçevesini oluşturan ve en etkili düzenleme olan Engelli Amerikalılar Yasası beş temel bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölüm, işverenler tarafından yapılan ayrımcılık ile ilgilidir. İkinci bölüm, engellilerin kamu hizmetlerini alırken karşılaşabilecekleri engelleri ortadan kaldırmaya yönelik uygulamaları içermektedir. Üçüncü bölüm özel ve devlete ait birimlerde engellilerin korunması ile ilgilidir. Dördüncü bölüm, işitme ve görme engelli bireyler için haberleşme olanakları ile ilgilidir. Beşinci ve son bölümde ise toplumun diğer alanlarında engellilere yönelik ayrımcılıkların önlenmesi ve engellilerin korunmasına yönelik uygulamalara yer verilmiştir (ADA, 1990) Avrupa Birliği Genelinde Engellilere Yönelik Yasal Düzenlemeler Temelleri 1957 yılında Roma Anlaşması ile atılan Avrupa Birliği (AB) 1 Ocak 2007 tarihi itibariyle 27 üyeli, 450 milyon nüfuslu bir topluluk haline gelmiştir. Üye devletler; Almanya, Avusturya, Birleşik Krallık, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Kıbrıs, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya ve Yunanistan'dır. AB'nin üst çatısı ile ulusal yönetimler üstü bir mekanizma oluşturulmuştur. Birlik üyelerinin ortak olarak yürüttüğü pek çok politika olduğu gibi, tavsiye amacıyla sunulan ve ulusal uygulamaların farklılık gösterdiği durumlar da vardır. Bu alanlardan birisi de engelli hakları ile ilgili mevzuattır. 22

24 AB Antlaşması nın 13. maddesinde, Avrupa Konseyi nin cinsiyet, ırk, etnik köken, din, engellilik durumu, yaş ve cinsel eğilime dayalı ayrımcılığa karşı mücadele edeceği belirtilmiştir. Diğer taraftan, AB nin 2000 yılında kabul ettiği Temel Haklar Şartı nın 26. maddesi engelli hakları ile ilgilidir. Şartın 26. maddesinde birliğin engelli haklarını kabul ettiği ve bu haklara saygı duyduğu belirtilmektedir (Disabled People s International, 2000). AB de engelli hakları, "Sosyal Politika" kapsamında değerlendirilmektedir. Sosyal Politika, AB de tüm vatandaşlara iş yaşamında ve sosyal yaşamda eşit muamele edilmesi gerekliliğini ön plana çıkaran bir uyum aracı olarak değerlendirilmektedir yılında bu politika kapsamında ilk sosyal eylem planı oluşturulmuş ve böylece ülkeler arasında sosyal uygulamaların birbirine yaklaştırılması faaliyetleri başlamıştır. Engelliler için sosyal ve mesleki uyum hakkı 1989 yılında Avrupa Sosyal Şartı'nda yer almıştır. Böylece engellilerin toplumun her alanında eşit hizmet alma hakları AB üyeleri tarafından tanınmıştır. Avrupa Konseyi nin 2000 yılı Mart ayında gerçekleştirilen toplantısında 2010 yılına kadar sosyal politikanın her alanında hedeflerin belirlenmesine karar verilmiştir. Zirvede, sosyal dışlamayla mücadele amacıyla Ulusal Eylem Planları nın hazırlanmasına karar verilmiş ve her türlü ayrımcılıkla mücadele Avrupa Sosyal Politikası'nın temeline yerleşmiştir. Bu eylem planının ana hedefi; engellilerin topluma tam katılımlarının sağlanması ve nihayetinde engellilikle ilgili konuların üye devletlerin bütün politika alanlarına dâhil edilmesine yönelik uygulanabilir stratejilerin hayata geçirilmesi için pratik bir araç sunmaktır. Eylem Planı, bazı üye devletlerde gerçekleşmekte olan geçiş süreçlerini ve ülkelerin kendine özgü koşullarını karşılayabilmeyi amaçlamaktadır. AB'nin engelliler ile ilgili uzun vadeli politikası fırsat eşitliğinin sağlanmasına odaklanmıştır. Engellilerin topluma dâhil edilmesi stratejisi doğrultusunda engelli kişilerin saygın ve eşit muamele görme, yaşamlarını bağımsız idame ettirerek toplumsal yaşama katılma haklarına erişimlerinin sağlanması hedeflenmektedir. Bu hedeflere engellilerin yeteneklerini kullanabilmeleri ve topluma katılımlarına olanak sağlayıcı çalışmalar ile ulaşılabilecektir. Engelli turistlerin turizm olanaklarından daha iyi yararlanabilmeleri için ihtiyaçlarını ve beklentilerini karşılayabilecek mevcut turizm olanakları hakkında bilgi sahibi olmalarında büyük yarar bulunmaktadır. Avrupa Komisyonu engelli turistlerin ihtiyaçlarını karşılayabilecek şekilde düzenlenebilen mevcut olanakların listesini içeren bir Turizm Endüstrisi El Kitabı hazırlamıştır. Bu el kitabı engelli vatandaşlar için Avrupa nın nasıl erişilebilir hale getirileceğine ilişkindir. 23

25 Bakanlar Konseyi nin 3 Aralık 2001 tarihli ve O.J. L 335 (2001) sayılı kararı ile 2003 yılı Engelliler İçin Avrupa Yılı olarak kabul edilmiştir. Buna ek olarak Avrupa Komisyonu, İşletme Genel Müdürlüğü ne bağlı Turizm Bölümünün internet sitesinde engelli turistler için 18 Avrupa ülkesini kapsayan bir dizi seyahat rehberi yayımlamıştır. Bu seyahat rehberleri engelli turistlerin taleplerini karşılayacak bilgiler içermektedir (TYD, 2003). Bu bölümde AB ye üye devletlerin engellilere yönelik eşitsizliği ortadan kaldırmaya yönelik, onların toplumun her alanındaki hizmetlere erişebilmelerini kolaylaştıracak düzenlemelerine yer verilmiştir. İngiltere de Engellilere Yönelik Yasal Düzenlemeler İngiltere de 1995 de kabul edilen Engelliler Ayrımcılıkla Mücadele Yasası (DDA) özellikle servis sağlayıcılar ve turizm sektörü tarafından engelli insanların durumuna politik ve ekonomik açıdan verilen önemi artırmıştır. Yasa ile engelli insanlara çekim yerleri ve konaklama tesislerini de içererek ayrımcılık yapmak kanuna aykırı hale getirilmiştir (Shaw ve Coles, 2004: 397). Engelliler Ayrımcılıkla Mücadele Yasası 8 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, engelli tanımı ve kavramsal çerçeve oluşturulmuştur. İkinci bölüm, engellilere yönelik işyerlerinde yapılan ayrımcılık ve buna karşı yapılması gerekenler, sigorta, emeklilik gibi konuları kapsamaktadır. Üçüncü bölüm, mal ve hizmet sunumunda ayrımcılık konusuna değinilmiştir. Dördüncü bölüm, engellilerin eğitimi, beşinci bölüm ise toplu taşıma araçlarında engellilerin de yararlanabilmesi için yapılması gereken düzenlemeleri içermektedir. Altıncı bölümde, Ulusal Engelli Konseyi nin görev ve sorumlulukları belirlenmiştir. Yedinci bölüm; işveren sorumlukları, ayrımcılık mağdurlarına yapılacak yardımlar konusunu, sekizinci ve son bölüm ise kanunun parlamentoya ve kraliyetin onayına sunulması konularını içermektedir (DDA; 1995). Almanya da Engellilere Yönelik Yasal Düzenlemeler AB`nin ayrımcılığı önleyici yönetmelikleri 18 Ağustos 2006 tarihinde yürürlüğe giren Genel Eşit Muamele Yasası ile Almanya da ulusal yasal düzenlemelere dönüştürülmüştür. Almanya bu yasa ile AB nin dört eşit muamele direktifini Alman mevzuatında uygulamaya geçirme yükümlülüğünü yerine getirmiş bulunmaktadır. Bu yasanın hedefi; ırkçılığa bağlı ayrımcılık ya da etnik kökeni, cinsiyeti, dini ya da dünya görüşünden ötürü, engelli olunduğu için, yaş itibariyle ya da cinsel kimlikten ötürü mağdur bırakılma durumlarını engellemek ya da ortadan kaldırmaktır. 24

26 Engelli insanlar bu kanundan sonra paket tur seyahatlerde veya bir restoranda alacağı yiyecek içecek hizmetinde, özel sigorta antlaşmaları yaparken veya bir evi kiralarken ayrımcılıkla karşılaştıklarında, bu ayrımcılığa neden olanlar hakkında dava açmaya ve tazminat taleplerinde bulunmaya hak kazanmışlardır. Genel Eşit Muamele Yasası, Almanya nın Sosyal Yasası nın dokuzuncu başlığı (Engelli İnsanların Rehabilitasyonu ve Katılımı Hakkında) hükümleri ve Almanya genelinde ve eyaletlerde geçerli eşit muameleyi öngören yasalarının yanında, medeni hukukta engelli insanların eşit muamele mevzuatının üçüncü temel direğini oluşturmaktadır. Çıkartılan bu yasa ile engelli insanların eşit muamele hakları medeni hukuktaki yerini almıştır ( Almanya daha çok sayıda, yüksek oranda engelli olan bireylerin istihdamı için politikalar geliştirmiştir. Federal hükümetin çabaları sayesinde yılları arasında yaklaşık ciddi ölçüde engelli istihdam edilmiş ve böylece kayda değer bir gelişme ile engelliler arasındaki işsizlik oranı % 24'e düşürülmüştür. Bu hedefe ulaşmak için çeşitli medya kampanyaları yürütülmüş ve bu kampanyalar başarıya ulaşmıştır yılında kabul edilen bir başka düzenleme ile özellikle genç engellilerin istihdam olanaklarını arttırmak için eğitim ve çalışma programları düzenlenmiştir. Ülkede 1998 yılından beri sürdürülen engellilerin iş piyasasına erişimini arttırma faaliyetleri sonrasında engelliler arasındaki işsizlik oranı % 18'den 2002 yılında % 15,4'e düşmüştür. Finlandiya da Engellilere Yönelik Yasal Düzenlemeler AB üyesi ülkeler arasında Finlandiya % 32,2 lik oranla engelli nüfusun en yoğun olduğu ülke konumundadır. Bu oran ülkede engelli bireylere yönelik yasal mevzuatı daha da önemli kılmaktadır. Haziran 11 de ve 1999 tarihinde kabul edilen Finlandiya Anayasası nda engellilere yönelik ayrımcılığın kabul edilemez olduğu belirtilmiştir. Anayasanın Temel Hak ve Özgürlükler başlığı altındaki Eşitlik bölümünde toplumda yaşayan herkesin eşit olduğu, kimseye cinsiyeti, yaşı, dili, dini, görevi, sağlık durumu veya engeli nedeniyle diğerlerinden farklı davranılamayacağı belirtilmiştir ( İtalya da Engellilere Yönelik Yasal Düzenlemeler İtalya da engellilere yönelik mevzuat anayasa temellerine dayanmaktadır. İtalya Anayasası engellilerin temel insan haklarından doğan haklarını garanti 25