ANKARA ORAN SAĞLIK OCAĞI BÖLGESİNE BAĞLI İLKÖĞRETİM OKULLARINDA ÇALIŞAN KADIN ÖĞRETMENLERDE OSTEOPOROZ RİSK FAKTÖRLERİNİN BOYUTUNUN SAPTANMASI

Transkript

1 ANKARA ORAN SAĞLIK OCAĞI BÖLGESİNE BAĞLI İLKÖĞRETİM OKULLARINDA ÇALIŞAN KADIN ÖĞRETMENLERDE OSTEOPOROZ RİSK FAKTÖRLERİNİN BOYUTUNUN SAPTANMASI Dr. Sabahat TEZCAN Dr. K. Hakan ALTINTAŞ Int. Dr. Yeşim AYDIN Int. Dr. İrem ÇIKRIKÇI Int. Dr. Burcu B. DOĞU Int. Dr. Güliz ERDEM Int. Dr. Ebru KUTSAL GİRİŞ Osteoporoz metabolik kemik hastalıklarının en sık görülen şekli olup, kemiğin mineral ve matriksinde birbirine paralel bir azalma ile karakterizedir 1. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından dünyadaki 50 yaş üzeri postmenopozal kadınların %30'unun osteoporoz tanımı içine girdiği ve oluşabilecek kırıklar için çok belirgin artmış risk taşıdıkları bildirilmiştir 1. Osteoporoz belirgin kemik kaybı oluşmadan teşhis edilebilirse önlenebilir bir hastalıktır. Günümüzde etkin tedavisi ve korunma yolları belirlenmiştir. Riskler belirlenip, tıbbi veya davranışsal risk etkenleri kontrol altına alınırsa, akut ve kronik dönem sorunları, ayrıca osteporoza bağlı gelişebilecek sakatlıklar engellenebilmektedir. Günümüzde gelişmiş ülkeler hastalıkları önlemeye ve erken tanı koyulmasına yönelik çalışmalara önemli miktarlarda kaynak ayırmakta ve daha etkin önleyici ve tanı koydurucu yöntemler geliştirmeyi amaçlayan projeleri desteklemektedirler. Asya kökenli beyaz ırktan olan Türk kadınlarının osteoporoz risk faktörlerinden birkaçını birarada taşıdıkları gözlenmektedir. Yüksek doğurganlık hızı, az bedensel aktivite, kalsiyumdan fakir beslenme alışkanlığı, sigara ve kahve tüketiminin yaygınlığı, vitamin D eksikliği sık rastlanılan risk faktörlerindendir2,3. Osteoporozun erken tanısı ve koruyucu tedavisi mümkün, kırık ve kırığa bağlı önemli komplikasyonları olan yaygın bir hastalık olması ve Türk kadınlarının bir çok risk faktörünü beraber taşımaları sebebiyle Türkiye'de önemli bir halk sağlığı sorunu olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle Oran Sağlık Ocağı Bölgesi'ne bağlı ilköğretim okullarında görev yapan kadın öğretmenler arasında osteoporoz risk faktörlerini saptama araştırmasının yapılmasına karar verilmiştir. MATERYAL VE METOD Oran Sağlık Ocağı Bölgesi ilköğretim okullarında görev yapan kadın öğretmenler arasında; 1. Bazı sosyodemografik özelliklerin belirlenmesi (yaş, medeni hal, eğitim durumu, evlenme yaşı, eğinin eğitim durumu ve mesleği, gelir dızeyi, doğurganlık öyküsü), 2. Osteoporoz ile ilgili olduğu düşünülen risk faktörleri ile sağlık ile ilgili bazı davranış ve alışkanlıkların (yaş, doğurganlık öyküsü, emzirme süresi, kalsiyumdan zengin gıda tüketim alışkanlıkları, çay, kahve, kafein içeren ürünlerin tüketimi, sigara, alkol tüketim alışkanlıkları, spor yapma alışkanlıkları, düşük beden ağırlığı, sağlık durumları (geçirilen hastalıklar ve ameliyatlar, kullanılan ilaçlar), sağlık kurumlarını kullanma alışkanlıkları kombine oral kontraseptif kullanımı, erken menapoz, premenopozal ooferektomi) saptanması, 3. Bu konuda öneriler geliştirmek, 4. Osteoporozun yaygınlığına, risk faktörlerinin kontrol altına alınması ile önlebilir bir hastalık olduğuna, erken tanı ve tedavinin ileride karyılayılabilecek komplikasyonları önlemekte etkin olduğuna dikkat çekerek, kadınlarda osteoporoza yönellik tarama çalışmalarının artmasını sağlamak,

2 5. Konu ile ilgili ilerde yapılacak çalışmalar için bir kaynak oluşturmak amacıyla bu çalışma gerçekleştirilmiştir. Oran sağlık ocağı bölgesi'ndeki ilköğretim okulları araştırma yerini oluşturmuştur (Tablo 1). Araştırmada bir örneklem seçilmemesi, evrenin tümünün (254 kadın öğretmen) çalışmaya dahil edilmesi planlanmıştır, ancak kadın öğretmenlerin %67'sine (170 kadın öğretmen) ulaşılabilmiştir. Araştırma tanımlayıcı tipte epidemiyolojik bir araştırmadır. Araştırmanın değişkenleri aşağıda verilmiştir: 1. Tanıtım ile ilgili değişkenler: Yaş, öğrenim durumu, medeni durumu Doğurganlık öyküsü ile ilgili değişkenler: Çocuk sayısı, gebelik sayısı, doğum sayısı... Tablo 1: İlköğretim Okullarında Görev Yapan Kadın Öğretmenlerin Sayıları ve Araştırmaya Katılma Durumları (Ankara Oran Sağlık Ocağı Bölgesi, Nisan 1999) Okulun Adı Toplam Kadın Araştırmaya Katılan Araştırmaya Öğretmen Sayısı Öğretmen Sayısı Öğretmenlerin Yüzdesi Akşemşettin İ.O Başkent İ.O Kıymet Necip İ.O Oran İ.O Özel Sevgi İ.O Rauf Orbay İ.O Süleyman Uyar İ.O Yüce İ.O Toplam Katılan 3. İşi ile ilgili değişkenler: Branşı, ders saati, çalıştığı okul Beslenme durumu ile ilgili değişkenler: Kilo, boy, öğün sayısı.. 5. Alışkanlıklar ile ilgili değişkenler: Kalsiyumdan zengin besin tüketimi, sigara kullanımı, kafein içeren gıdaların tüketimi Fizik aktivite ile ilgili değişkenler: Hangi sıklıkla spor yaptığı, hangi sporu yaptığı, 7. Hastalıklar ile ilgili değişkenler: Hastalığı, uzun süreli yatak istrahati Kullanılan ilaçlar ile ilgili değişkenler: Kullandığı ilaç, ne kadar süre kullandığı, oral kontraseptif kullanımı Kazalar ile ilgili değişkenler: Sık düşme, kırık öyküsü, ailede kırık öyküsü Adet düzeni ile ilgili değişkenler: ilk adet yaşı, adet düzeni, menapoz yaşı... Çalışmada 71 soruluk anket formu kullanılmıştır. Öndeneme için farklı ilköğretim okullarında görev yapan 9 kadın öğretmene gözlem altında anket uygulanmıştır. Anketin yanıtlanması ortalama 20 dakika sürmüştür. Veriler gözlem altında anket uygulama yöntemi ile araştırıcılar tarafından toplanmış, SPSS 7.5 bilgisayar paket programı kullanılarak veri girişi, kontrolleri ve analizleri yapılmıştır. İstekli olanlara kemik mineral densitesi (KMD) ölçümü uygulanacak, osteoporoz tanısı alanlara tedavide yol gösterilecektir. Araştırmanın ilgili tetkik (KMD) kısmı halen devam etmektedir. Anket uygulamaları sonunda öğretmenlere osteoporoz ve korunması hakkında bilgi verilmiştir. Ankara Milli Eğitim Müdürlüğü Sağlık Daire Başkanlığı'ndan yazılı izin alınmıştır. Ayrıca anket öncesi öğretmenlerden sözlü izinleri ve rızaları alınmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılan kadın öğretmenlerin %33,8'inin (57 öğretmen) yaşları arasında olduğu (ortalama = 39.8, SS = 7, alt-üst = 24-53, ortanca = 41), %51,8'inin (88 öğretmen) fakülte mezunu olduğu ve %93,5'inin (159 öğretmen) evli olduğu saptanmıştır. Kadın öğretmenlerin %68,3'ünün (112 öğretmen) ilk evlenme yaşı yaşları arasında bulunmuş (ortalama = 22.9, SS = 3.4, ortanca = 22.0), eşlerinin %90,1'inin (145 öğretmen)

3 fakülte veya yüksekokul mezunu olduğu görülmüştür. Kadın öğretmenlerin eşlerinin %28,6'sı (46 öğretmen) ordu mensubudur. Kadın öğretmenlerin %24,7 sinin (42 öğretmen) Rauf Orbay İlköğretim Okulu'nda çalıştığı, %53,5'inin (90 öğretmen) branşının sınıf öğretmenliği olduğu belirlenmiştir. Kadın öğretmenlerin %32,4'ü (55 öğretmen) haftada saat (ortalama = 20.7, SS = 9.0, alt-üst = 2-42, ortanca = 23) ders verdiklerini beyan etmişlerdir. Kadın öğretmenlerin %45,3'ü (77 öğretmen) kendilerine ait evlerde oturmaktadırlar. Kadın öğretmenlerin %94,7'si (161 öğretmen) hayatlarında en az bir kez, %28,6'sı (46 öğretmen) iki kez gebe kaldığını ve %57,8'si (93 öğretmen) iki kez doğum yaptıklarını ifade etmişlerdir. Kadın öğretmenlerin %47,6'sının hayatlarının bir döneminde en az bir kez kürtaj yaptırdığı saptanmıştır. Kadın öğretmenlerin %87,1'inin (148 öğretmen) çocuklarını emzirdikleri, 1. çocuklarını emzirme sürelerini belirten 144 öğretmenin %26,4'ünün (38 öğretmen) 3 aya kadar, 2. çocuklarını emzirme sürelerini bildiren 101 öğretmenin %25,4'ünün (26 öğretmen) 6 aya kadar çocuklarını emzirdikleri öğrenilmiştir. Kadın öğretmenlerin %29,3'ünün (50 öğretmen) ilk adetini 13 yaşındayken gördüğü (ortalama = 13.4, SS = 1.3, alt-üst = 9-17, ortanca = 13), öğretmenlerin %50,9'unun (87 öğretmen) günde bir düzenli olarak adet gördüğü ortaya çıkmıştır. Kadın öğretmenlerin beslenme alışkanlıklarının düzenine bakıldığında %93,5'inin (159 öğretmen) kahvaltı, öğle yemeği veya akşam yemeklerinden birini atladıkları görülmüştür. Kadın öğretmenlerin %95,3'ünün (162 öğretmen) çay içtiği, bu öğretmenlerin de %27,5'inin (45 öğretmen) günde 5-6 bardak çay tükettiği (ortalama = 5.4, SS = 3.7, alt-üst = 0-20, ortanca = 5), öğretmenlerin %57,7'sinin (98 öğretmen) kahve içtiği (ortalama = 1.5, SS = 1.2, alt-üst = 0-8, ortanca = 1), bu öğretmenlerin de %65,3'ünün (64 öğretmen) günde 1 fincan kahve tükettiği görülmüştür. Kadın öğretmenlerin %41.2'sinin (70 öğretmen) hastalandıklarında ilk önce sağlık ocağına başvurduğu bulunmuştur. Bir sağlık kuruluşu ya da doktora genelde başvurma nedenleri içinde birinci sırayı hastalık %77.8 (113 öğretmen) almıştır. Kadın öğretmenlerin %69.4'ünün (118 öğretmen) geçmişte uzun süre tedavi almayı gerektiren bir hastalık geçirmediği, öğretmenlerin %80.7'sinin (138 öğretmen) halen devam eden uzun süreli tedavi almayı gerektiren bir hastalığı olmadığı tespit edilmiştir. Kadın öğretmenlerin %70,0'inin (119 öğretmen) bir sağlık kurumuna başvurduğunda doktor gerekli görürse tansiyon ölçtürdüğü ve yine kadın öğretmenlerin %59,1'inin (101 öğretmen) son tansiyon ölçümünün normal sınırlarda bulunduğu beyanlarından anlaşılmıştır. Kadın öğretmenlerin %69,1'i (118 öğretmen) son bir yıl içinde diş doktoruna başvurmuş, tüm kadın öğretmenlerin %42,6'sı (71 öğretmen) son başvurularında dolgu yaptırmıştır. Kadın öğretmenlerin %16,3'ünün (28 öğretmen) trafikte, evde veya iş ortamında en az bir kez kaza geçirdiği bulunmuştur. Kadın öğretmenlerin %13,5'inin (23 öğretmen) sık sık düşme veya düşecek gibi hissetme durumlarının olduğu ortaya çıkmıştır. Kadın öğretmenlerin %75,7'sinde (129 öğretmen) sırt/bel ağrısı olduğu saptanmıştır. Kadın öğretmenlerin %54,6'sı (93 öğretmen) sağlık durumlarını iyi ve çok iyi olarak nitelendirmiştir. Kadın öğretmenlerin %71,8'i (122 öğretmen) kemik mineral densitesi ölçtürmeyi kabul etmiştir. Kemik mineral densitesi ölçtürmeyi kabul etmeyenlerin %57,1'i (28 öğretmen) gerekli görmediği için reddettiğini belirtmiştir. Tablo 2: Kadın Öğretmenlerin Daha Önceden Osteoporoz Tanısı Almış Olma Durumlarının Dağılımı (Oran S.O.B.'ndeki İlköğretim Okulları, Ankara, Nisan 1999) Osteoporoz tanısı (n=170) Sayı Yüzde Yok ,7 Var 12 7,3

4 Kadın öğretmenlerin %7,3'ü (12 öğretmen) daha önce osteoporoz tanısı almıştır (Tablo 2). Tablo 3: Kadın Öğretmenlerin Taşıdıkları Osteoporoz Risk Faktörü Sayısı Ve Yaşlarına Göre Yüzde Dağılımları (Oran S.O.B.'ndeki İlköğretim Okulları, Ankara, Nisan 1999) Risk Faktör Sayısı 40 yaş altı (n=68) 40 yaş ve üstü (n=102) %Toplam %Kümülatif 1 1,6 0,9 1,2 1,2 2 5,9 2,9 4,1 5,3 3 20,6 18,7 19,4 24,7 4 29,5 31,5 30,6 5,3 5 28,1 18,7 22,4 77,7 6 8,1 13,7 11,8 89,5 7 3,1 8,8 6,5 96,0 8 3,1 3,9 3,5 99,5 9-0,9 0,5 100,0 Kadın öğretmanlerin %5,3'ü (9 öğretmen) risk faktörlerinden 1-2'sine, %84.1'i (143 öğretmen) 3-6 risk faktörüne, %10.6'sı (18 öğretmen) 7-9 risk faktörüne sahip oldukları ortaya çıkmıştır (Tablo 3). Kadın öğretmenlerin kendi ifadelerine göre %69,8'inin (119 öğretmen) vücut kitle indeksi normal sınırlarda (18,5-25) bulunmuştur. Bu özellik yönünden (vücut kitle indeksi<18.5) osteoporoz riski taşıyan iki öğretmen (%1.2) çıkmıştır. Kadın öğretmenlerin %30,3'ünün (34 öğretmen) sigara içmeye adölesan çağda başladığı tespit edilmiş, öğretmenlerin %50,6'sının (86 öğretmen) sigarayı bıraktıkları bulunmuştur. Halen sigara içen ve sigarayı bırakmış olan toplam 112 öğretmenin %46,4'ünün (52 öğretmen) sigaraya yaşları arasında başladığı (ortalama = 22.4, SS = 5.6, alt-üst = 15-51, ortanca = 20) ve %35,7'sinin (40 öğretmen) günde 5-9 sigara içtikleri (ortalama = 9.2, SS = 6.1, alt-üst = 1-30, ortanca = 8) bulunmuştur. Sigarayı bırakan 86 öğretmenin sigarayı bırakma yaşını belirten 26'sının; %26,9'unun (7 öğretmen) sigarayı yaşları arasında (ortalama = 31.3, SS = 7.1, alt-üst = 21-45, ortanca = 29.5) bıraktıkları bulunmuştur. Sigarayı bırakma nedenini belirten 27 kadın öğretmenin %70,4'ünün (19 öğretmen) sigarayı kendi isteğiyle bıraktığı anlaşılmıştır. Kadın öğretmenlerin %49.4'ü (84 öğretmen) hiç alkol kullanmadığını ifade etmiştir. Kadın öğretmenlerin %31.8'i (54 öğretmen) spor yaptığını belirtmiş, yürüyüş, %24.3 (41 öğretmen) ile en sık yapılan spor tipi olarak bulunmuştur. Kadın öğretmenlerin %45,9'unun (78 öğretmen) en az bir kez ameliyat olduğu bulunmuştur. Osteoporoz riski yaratacak ameliyat olanlar ise %5.9 (10 öğretmen) çıkmıştır. Kadın öğretmenlerin %14,7'sinin (25 öğretmen) hipertiroidi tanısı aldığı, öğretmenlerin %1,8'inin (3 öğretmen) diabet hastası olduğu ve bu öğretmenlerden birinin insülin kullandığı bulunmuştur. Kadın öğretmenlerin %7,1'inin (12 öğretmen) hayatlarının bir döneminde uzun süreli yatağa bağımlı kaldığı ve bu öğretmenlerin %54,6'sının (6 öğretmen) 5-8 hafta süreyle yatağa bağımlı kaldıkları bulunmuştur. Kırık geçiren kadın öğretmenlerin %75'inde (15 öğretmen) nedenin minör travma olduğu saptanmıştır. Kadın öğretmenlerin %17,8'inin (30 öğretmen) yakınında kırık geçirme öyküsü saptanmıştır. Kadın öğretmenlerin %87,7'sinin (150 öğretmen) hergün düzenli olarak süt ve süt ürünlerinden en az birini tükettiği; %19,4'ünün süt, %28,2'sinin yoğurt, %78,2'sinin peynir, %28,8'inin kaşar, %8,8'inin ayran ve %1,2'sinin sütlü tatlı tükettiği bulunmuştur. Kadın öğretmenlerin %12,5'inin (21 öğretmen) menapoz döneminde olduğu öğrenilmiştir.

5 TARTIŞMA Öğretmenlerin %33,8'i (57 öğretmen) yaşları arasında (ortalama = 39.8, SS = 7, ortanca = 41) bulunmuştur.meslekte yılını doldurmuş daha deneyimli öğretmenlerin Oran Sağlık Ocağı bölgesinde yoğun olduğu görülmüştür.öğretmenlerin %75,6'sının (127 öğretmen) 35 yaş ve üstünde olduğu gözönüne alınırsa %53,5 gibi yüksek bir yüzdenin evli olması açıklanabilir. Öğretmenlerin %68,3'ünün (112 öğretmen) evlenme yaşının yaşları arasında (ortalama = 22.9, SS = 3.4, ortanca = 22) olması bu grubun %51,8'inin fakülte mezunu olması ve mezuniyet yaşının ortalama 22 olmasına bağlı olabilir. Öğretmen eşlerinin %28,6'sı (46 öğretmen) ordu mensubu çıkmıştır.diğer mesleklere göre yüksek olan bu yüzde araştırma bölgesindeki askeri lojmanların varlığı ve araştırmaya katılan 170 öğretmenin %24,8'inin bu lojmanların içinde yer alan Rauf Orbay İlköğretim Okulunda çalışmasına bağlanabilir. Öğretmenlerin yaşayan çocuk sayısına bakıldığında sadece %6,8'inin (11 öğretmen) 3 ve daha fazla çocuğa sahip olduğu dikkat çekmektedir. %32,3'ünün bir, %59,0'ının iki yaşayan çocuğa sahip olması eğitim düzeyi yüksek kadınların daha az sayıda çocuk tercih etmeleriyle açıklanabilir. Öğretmenlerin %47,6'sı (81 öğretmen) hayatının bir evresinde bir veya daha fazla kez kürtaj yaptırmıştır.bu yüksek oran öğretmenlerin eğitim düzeylerine rağmen kürtajı yanlış bir şekilde aile planlaması yöntemi gibi kullandığını düşündürmektedir. 45 yaş üstünün perimenapozal olduğu ve öğretmenlerin %25,7'sinin 45 yaş üstünde yer aldığı gözönüne alınınca %12,5'inin (21 öğretmen) menapoza girmiş olması makul bulunmuştur. Öğretmenlerin %87,7'sinin (150 öğretmen) süt ve bazı süt ürünlerinden en az birini hergün tükettiği saptanmıştır. Osteoporoz açısından koruyucu olan bu beslenme alışkanlığı öğretmenlerin sosyoekonomik ve eğitim düzeylerinin yüksek olmasıyla açıklanabilir. Sigara ve alkol tüketiminin osteoporoz gelişiminde etkili olduğu bilinmektedir. Sigaranın etkisi miktar ve süre ile ilişkilidir. Valimaki ve arkadaşlarının yaptığı bir çalışmada adolesan dönemde sigara tüketimi ile düşük kemik kütlesi arasında ilişki olduğu saptanmıştır. Kadın öğretmenlerin de %30,3'ünün (34 öğretmen) adolesan dönemde (15-19 yaş) sigara içmeye başlamış olması ve %35,7sinin (40 öğretmen) günde ortalama 5-9 sigara içmekte olduğu gözönüne alındığında sigara ve düşük kemik kütlesi ilişkisi nedeniyle risk altında oldukları düşünülmektedir. Öğretmenlerin %50,6'sının sigaraya başladıktan sonra sigarayı bırakması yüz güldürücüdür. Bu yüksek oran 5-10 yıldır yapılmakta olan sigara bırakma kampanyalarına, sigaranın zararlarını halka anlatan yayınların artmasına ve insanların sigaraya daha bilinçli yaklaşmasına bağlı olabilir. Dupplte H, Gardsell'in bir çalışmasında bildirildiği üzere yaşları arasında değişen 332 öğretmenin kemik mineral dansiteleri ve fiziksel aktivite düzeyleri değerlendirilmiş ve fiziksel aktivite düzeyi yüksek olan öğretmenlerde kemik mineral dansitesinin daha yüksek olduğu bulunmuştur. Araştırma grubumuz olan kadın öğretmenlerin de %31,8'lik kısmının spor yaptığı tesbit edilmiştir.bu öğretmenler için osteoporoz açısından koruyucu bir faktörün olması memnuniyet verici olmakla birlikte daha çok sayıda öğretmenin fiziksel aktivitede bulunuyor olması beklenirdi. Kadın öğretmenlerin %41,2'sinin (70 öğretmen) hastalandıklarında ilk olarak sağlık ocağına başvurduğu bulunmuştur. Bu yüksek sağlık ocağı başvuru oranı, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı sağlık güvencesi bulunan öğretmenlerin birinci basamak sağlık hizmeti veren bir kurumdan sevk almalarının gerekliliğine bağlı olabilir. Kadın öğretmenler arasında kırık geçirenlerin %75'inde (15 öğretmen) kırığa minor travma neden olmuştur. Ross P D ve arkadaşlarının 1996'daki çalışmasına göre kalça ve elbileği kırıklarının %90'ı hafif ve orta derecede travma ile oluşur. DSÖ raporlarında dünyadaki 50 yaş üzeri postmenapozal populasyonun %30'unun osteoporoz tanımı içine girdiği ve kırık için çok yüksek risk taşıdığı bildirilmiştir4. ABD genelinde kadınların %40'ında hayatı boyunca osteoporoza bağlı kırık riski vardır4. Araştırma grubumuzdaki kadın öğretmenlerin minor travma ile kırık geçirme oranının yüksek olduğu göz önüne alınırsa osteoporoza yönelik önemli bir risk faktörü taşıdıkları düşünülebilir. Kadın öğretmenlerin %7,3'ü (12 öğretmen) daha önceden osteoporoz tanısı almıştır. Araştırma grubumuzda menapoz tanısı alan 21 öğretmenden 12'si aynı zamanda osteoporoz tanısı da almıştır. Menapoz tanısı alan ve replasman tedavisi başlanan öğretmen sayısı 12'dir. Osteoporozun sinsice ilerleyen ve genelde kırık oluştuktan sonra tanı alan bir hastalık olduğu düşünülünce tanı alan öğretmen sayısından daha fazla osreoporozlu öğretmen olduğu

6 düşünülmektedir. Ancak daha çok menapoza girdikten sonra gerekli tetkikleri yaptıran ve bu şekilde tanı alan öğretmenlerle karşılaşılmıştır. Kadın öğretmenlerin %71,8'i (122 öğretmen) kemik mineral dansitesi ölçtürmeyi kabul etmiştir. Kabul etmeyenlerin %32,7'si (16 öğretmen) yakın geçmişte yaptırdığı veya yakında yaptıracağı için reddettiğini belirtmiştir. Bu sonuç araştırma yaptığımız gruptaki öğretmenlerin sağlık ile ilgili davranış alışkanlıkları açısından olumlu bir tablo çizmektedir. Kadın öğretmenlerin %84.1'i (143 öğretmen) araştırdığımız 16 risk faktörü arasından 3 ila 6 risk faktörüne sahiptir. Ancak şu anda belirlediğimiz risk faktörlerinin öğretmenlerin osteoporoz durumlarını yansıtıp yansıtmadığı hakkında somut bilgimiz olmadığı için kemik mineral dansitesi ölçülmesinden sonra bu durumun değerlendirilmesinin ve tartışılmasının uygun olduğu düşünülmüştür. ÖNERİLER Menapoz öncesi ve menapoz dönemindeki tüm kadınlar; bu dönemin özellikleri, karşılaşılabilinecek sorunlar, komplikasyonlar konusunda bilgilendirilmelidirler. Menapoz dönemi komplikasyonlarından en önemlisi olan osteoporozun oluşmasını kolaylaştıracak risk faktörlerini azaltıcı önlemler alınmalıdır. Örneğin: sigara/alkol tüketiminin azaltılması, fizik aktivitenin artırılması, sağlıklı ve dengeli beslenme, osteoporoza yol açabilecek hastalıkların erken tanısı, düzenli izlem ve tedavisi, gibi. Menapoz döneminde kalsiyum desteği ve östrojen yerine koyma tedavisinin uygulanması yaygınlaştırılmalıdır. Sağlık eğitimi konusunda ilgili tüm kurumlar, kuruluşlar özellikle gönüllü kuruluşlar, yazılı sözlü ve görüntülü basın ile işbirliği yapılmalı, doğru bilgi ve mesajın hedef kitlelere ulaştırılmasına çalışılmalıdır. Menapoz dönemindeki kadınlara birinci basamak ve hastane düzeyinde erken tanı ve tedavi hizmetlerini verecek birimler oluşturulmalıdır. Sağlık personeli menapoz tanı-tedavi ve komplikasyon-larından korunma konusunda eğitilmeli, en güncel bilgilerle hizmet vermelidir. Konu ile ilgili araştırmalar desteklenmeli, teşvik edilmelidir. Araştırıcılar arasında bilimsel iletişim kurulmalıdır. KAYNAKLAR 1. Bennett J.C., Plum F.(eds), Cecil Textbook of Medicine, 20th edition, W.B. Saunders Company, Osteoporoz, Osteoporoz Konseyi. 3. Harrison's Principles Of Internal Medicine, 14th edition, CD Edition, Wolf A.D., Delmas P.D., "How Can We Reduce The Burden Of Osteoporosis?", Bailliere's Clinical Rheumatology 1997; 11(3):