T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI ÜNİVERSİTE GENÇLERİNİN SAĞLIKLI YAŞLANMAYA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI ÜNİVERSİTE GENÇLERİNİN SAĞLIKLI YAŞLANMAYA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN BELİRLENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ AYŞEGÜL ÖZTÜRK TEZ DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. SEVİNÇ KUTLUTÜRKAN ANKARA Haziran 2009

2 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI ÜNİVERSİTE GENÇLERİNİN SAĞLIKLI YAŞLANMAYA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN BELİRLENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ AYŞEGÜL ÖZTÜRK TEZ DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. SEVİNÇ KUTLUTÜRKAN ANKARA Haziran 2009

3 İÇİNDEKİLER Sayfa No Kabul ve Onay ı İçindekiler ıı Tablolar ıv 1. GİRİŞ Problemin Tanımı ve Önemi Araştırmanın Amacı 11 2.GENEL BİLGİLER Yaşlılık Yaşlılık Demografisi Yaşlılığın Sınıflandırılması Sağlıklı Yaşlanma Sağlıklı Yaşlanmayı Etkileyen Faktörler Yeterli ve Dengeli Beslenme Sigara ve Alkol Kullanımı Sosyal Yaşam Aktiviteleri ve Sosyal Destek Egzersiz ve Fiziksel Aktivite Stres ve Stresle Başa Çıkma Yöntemleri Üniversite Gençliği, Sağlıklı Yaşlanma ve Hemşirelik GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmanın Şekli Araştırmanın Yapıldığı Yer Ve Özellikleri Araştırmanın Evreni Ve Örneklemi Araştırmanın Evreni Araştırmanın Örneklemi Verilerin Toplanması Veri Toplama Aracının Hazırlanması Veri Toplama Aracının Ön Uygulaması 45 II

4 Sayfa No Veri Toplama Aracının Uygulaması Verilerin Değerlendirmesi Araştırmanın Etik Yönü BULGULAR TARTIŞMA SONUÇ Sonuçlar Öneriler ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR EKLER 115 Ek 1. Gönüllü Denek Bilgilendirme ve Onay Formu 115 Ek 2. Anket Formu 116 Ek 3. Stresle Başa Çıkma Tarzı Ölçeği 124 Ek 4 İzin Yazıları 127 Ek 5 Ek Tablolar TEŞEKKÜR ÖZGEÇMİŞ 156 III

5 TABLOLAR Tablolar Sayfa No Tablo 3. 1 Gazi Üniversitesi Fakülte ve Yüksekokullarında 34 Öğrenim Gören Son Sınıf Öğrenci Sayısı Dağılımı Tablo Örnekleme Alınan Üniversite Öğrencilerinin 39 Sağlıkla İlgili Bölümlere Göre Dağılımı Tablo 3. 3 Örnekleme Alınan Üniversite Öğrencilerinin 40 Sağlık Dışı Bölümlere Göre Dağılımı Tablo 4. 1 Üniversite Gençlerinin Sosyodemografik 48 Özelliklerine Göre Dağılımı Tablo 4. 2 Üniversite Gençlerinin Sağlık 51 Durumunu Gösteren Özellikler Tablo 4. 3 Üniversite Gençlerinin Yaşlılıkla 53 İlgili Olumlu Görüşlere Katılma Durumu Tablo 4. 4 Üniversite Gençlerinin Yaşlılıkla 55 İlgili Olumsuz Görüşlere Katılma Durumu Tablo 4. 5 Üniversite Gençlerinin Sağlıklı Yaşlanmayla 58 İlgili Görüşlere Katılma Durumu Tablo 4. 6 Üniversite Gençlerinin Sağlıklı 62 Yaşlanmada Beslenme Faktörünün Etkisine Yönelik Görüşlerinin Dağılımı Tablo Üniversite Gençlerinin Sosyodemografik 63 Özelliklerine Göre Sağlıklı Yaşlanmada Beslenmenin Etkisine Katılma Durumu Tablo 4. 7 Üniversite Gençlerinin Beslenme 65 İfadelerine Verdikleri Yanıtların Dağılımı Tablo 4. 8 Üniversite Gençlerinin Sağlıklı Yaşlanmada 66 Sosyal Yaşamın Etkisine Katılma Durumu IV

6 Sayfa No Tablo Üniversite Gençlerinin Sosyal 67 Yaşam Aktivitelerini Gerçekleştirme Sıklıklarının Dağılımı Tablo 4. 9 Üniversite Gençlerinin Sosyodemografik 69 Özelliklerine Göre Sağlıklı Yaşlanmada Sosyal Yaşamın Etkisine Katılma Durumu Tablo Üniversite Gençlerinin Sağlıklı 70 Yaşlanmada Egzersiz Yapmanın Etkisine Yönelik Görüşlerinin Dağılımı Tablo Üniversite Gençlerinin Sosyodemografik 71 Özelliklerine Göre Sağlıklı Yaşlanmada Egzersiz Yapmanın Etkisine Katılma Durumu Tablo Üniversite Gençlerinin Egzersiz 73 Yapma Durumlarına Yönelik Dağılımı Tablo Üniversite Gençlerinin Sosyodemografik 74 Özelliklerine Göre Düzenli Egzersiz Yapma Durumu Dağılımı Tablo Üniversite Gençlerinin Egzersiz 76 İfadelerine Verdikleri Yanıtların Dağılımı Tablo Üniversite Gençlerinin SBTÖ 77 Alt Ölçek Puan Ortalaması Dağılımı Tablo Üniversite Gençlerinin SBTÖ Alt Ölçek Puan 79 Ortalamalarının Sosyodemografik Özelliklerine Göre Dağılımı V

7 1. GİRİŞ Problemin Tanımı ve Önemi Yaşlanma her canlıda görülen, tüm işlevlerde azalmaya neden olan evrensel bir süreç olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaşlanma intrauterin dönemden başlamaktadır 1,2. Dünya Sağlık Örgütü nün 1998 yılı raporu nda ise yaşlılık; özürlülüklerin artması ve başkalarına daha fazla bağımlılaşma şeklinde tanımlanmıştır. Başka bir tanımda yaşlılık; zamana bağlı olarak, kişinin değişen çevreye uyum sağlama yetisi ve organizmanın iç-dış etkenler arasında denge sağlama potansiyelinin azalması; ölüm olasılığının yükselmesi şeklindedir. Hukuk ve çalışma yaşamı bakımından yaşlılık bir insanın çalışma performansının ve verimliliğinin azaldığı ve emekli olduğu dönem olarak ifade edilmektedir 2,4,6,14. Son yüzyılda ortalama yaşam süresinin uzaması ile tüm dünyada yaşlı nüfus oranı giderek artmıştır. Dünya nüfusunda yaşlı oranındaki belirgin artışın nedenleri şu şekilde sıralanmaktadır: Sosyal şartların düzelmesi, tıbbi bakım, beslenme, eğitim olanaklarının artması ve barınma koşullarının iyileşmesidir 4,3. Bir başka görüşe göre yaşlı nüfusundaki artışın nedeni, bebek ve çocuk ölümlülüğündeki azalma; bağışıklaşmada ve çevre koşullarında elde edilen başarılar ve bu başarıların sürekliliğinin sağlanması ile antibiyotiklerin gelişimidir 2,3,4,5. Nüfusun yaşlanmasına etki eden en önemli etken, doğumdan beklenen yaşam süresinin uzamasıdır. Türkiye de doğurganlık hızına bakıldığında 1955 yılında her bir kadına 5 çocuk düşerken, bu oran 1995 yılında 2,9 a düşmüştür. Doğumdan beklenen yaşam süresi ise 2000 yılı içinde kadında 1

8 71,5 yıl, erkekte ise 66,9 yıldır yılı için kadında 72,7 yıl, erkekte 68 yıl, 2010 yılı için ise kadında 73,8, erkekte 69 yıl olması beklenmektedir 3. Bir ülkenin yaşlı nüfusunun toplam nüfus içindeki oranının %4 ün üzerinde olması o ülkenin yaşlı nüfusunun artığını gösterir. Türkiye de 1985 yılında %4,2 olan 65 yaş ve üzeri nüfusun, 2000 de %5,6 olduğu görülmektedir yılında ise bu oranın %7,7 ye yükselmesi beklenmektedir 2,3. Yaşlanma, fizyolojik olarak kaçınılmaz bir olgudur. İlerleyen yaşla birlikte insan organizmasında meydana gelen değişiklikler yaşlının yaşam kalitesini de önemli şekilde etkiler. Bunların büyük bir bölümü fizyolojik olarak meydana gelen değişikliklerdir. Bununla birlikte önceki yıllarda geçirmiş olduğu sağlık sorunları veya sağlıkla ilgili davranışları, yaşlıda ortaya çıkan fizyolojik değişiklikler üzerinde, dolayısıyla yaşlının yaşam kalitesi üzerinde etkilidir 1,3,4,5. Küreselleşme, bilim ve teknolojinin gelişmesi, anne, bebek ve çocuk ölümlerinin azalması, yeterli ve dengeli beslenme alışkanlığının kazanılması, eğitim düzeyinin yükselmesi, enfeksiyon hastalıklarının görülme sıklığının azalması ve sağlıklı yaşam alışkanlıklarının kazanılmasıyla bireyin yaşam kalitesi artmaktadır 6. Yaşam kalitesinin artması sağlıklı bir yaşamı ve yaşlanmayı beraberinde getirmektedir. Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1999 yılında Sağlıklı Yaşlanma Deklerasyonu yayınlanmış, Herkes İçin Sağlık Hedefleri listesinde Sağlıklı Yaşlanma/ Yaşanan Yıllara Yaşam Katılması hedefi yer almıştır 7,10,26. Yaşlılığa biyolojik bakış açısı, yaşlılığın olumsuz olarak ele alınmasındaki temel nedenlerden biri olmuştur. Yaşlanma gerileme ve 2

9 hastalanma ile eşdeğer tutulmuş ve patolojik bir durum olarak algılanmıştır. Yaşlılık bilimi (geriatri) ile ilgilenen araştırmacılar yaşın ilerlemesiyle ortaya çıkan değişmelerle, herhangi bir hastalık sonucu ortaya çıkan patolojik değişiklikleri birbirinden ayırmanın önemini fark etmişler ve normal yaşlanmayı da olağan ve başarılı olmak üzere ayrıştırmışlardır. Bu ayrıma göre patolojik olmayan, yaşa bağlı değişiklikleri gösteren kişiler olağan yaşlı, kendi yaş grubuna göre ortalama olarak çok az veya hemen hemen hiç işlev kaybı göstermeyen ve yaşamla ilişkisini kaybetmeyen kişiler ise başarılı yaşlılar olarak tanımlanmaktadır. Bu yaklaşımda uygun diyet uygulama, egzersiz yapma, dengeli beslenme, sosyal destek ağı gibi aracı faktörlerin önemi vurgulanmaktadır 3,7,8,27,28. Sağlıklı yaşlanma, sağlığın ve fiziksel, sosyal, ruhsal iyilik halinin, bağımsız yaşayabilme yetisinin, yaşam kalitesinin korunması ve daha iyi hale getirilmesi; ayrıca yaşam süreçleri arasında başarılı geçişlerin sağlanması için imkanların ömür boyu optimize edilmesi olarak tanımlanmaktadır 1,22. Diğer bir tanımlamada ise sağlıklı yaşlanma, bireye özgü olan, devamlı adaptasyon ve değişim süreci gerektiren bir durumdur. Sağlıklı yaşlanma sürecini etkileyen faktörler 3 başlık altında toplanmıştır. Sağlıklı yaşlanma; fizyolojik sağlık( beslenme, yaşam biçimi, genetik, egzersiz, kronik rahatsızlık), bilişsel/mental sağlık ( eğitim, bilgi, beceri, hafıza) ve sosyal sağlık (aile, din, toplum, öz saygı, ideolojik özellikler) şeklinde sınıflandırılmıştır 22. Gelişmiş ülkelerde yaşlı nüfus çoğunlukta olmasına rağmen, gelişmekte olan ülkelerde genç nüfus çoğunluktadır. Bunun nedenlerinden en önemlisi, gelişmiş ülkelerde milli gelirin yüksek oluşunun yaşam düzeyini olumlu etkileyerek insanların ihtiyaçlarının giderilmesi ve bunun 3

10 sonucu olarak insanların uzun ömürlü olmalarıdır. Gelişmekte olan ülkelerde ise, milli gelirin dağıtımında önceliklerin üretken yaş gruplarına tanınması; işsizlik problemi, ekonomik güvensizlik, sağlık vs. problemleri gündeme getirdiğinden sosyal refah hizmetleri ikinci planda kalmaktadır. Bunun sonucu olarak da, insanların ömürleri kısalmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde bir yandan erken yaşta ölümler, diğer yandan da aşırı nüfus artışı genç nüfusun çoğalmasına neden olmaktadır 11,12,21. Yapılan çalışmalarda, yıllık ölümlerin yarısının çocuk, adölesan ve yetişkin dönemlerinde sağlığa zararlı yaşam biçimi seçilmesinden kaynaklandığı bildirilmektedir. Literatürde, yetişkinlikte yaşam biçiminin bir parçası olan davranışların genellikle adölesan döneminde kazanıldığı bilinmektedir. Adölesan dönemde kazanılmış davranışlar gençlik döneminde yeni bilgilerle değiştirilip, pekiştirilerek yetişkinlik ve yaşlılık döneminin yaşam biçimini belirlemektedir 10,12,20. Gençlik, çocukluk ile orta yaşlılık arasındaki devredir. Bir tanıma göre gençlik, ergenliğe ulaşma sebebiyle, biyolojik ve psikolojik bakımdan çocukluğun sonu ile toplum hayatında sorumluluk alma dönemi olan yaş arası gruptur. UNESCO nun tanımına göre genç, öğrenim yapan ve hayatını kazanmak için çalışmayan, kendine ait konumu olmayan kişidir. Gençlik çağını UNESCO, olarak belirlerken, Birleşmiş Milletler Teşkilatı olarak kabul etmektedir 11,12. Yaş gruplaması üniversite gençliği (19 24) ve genç yetişkinlik (25 30) dönemi olarak iki şekilde sınıflandırılmıştır 12. Fiziksel, biyokimyasal, ruhsal ve sosyal yönden hızlı büyüme, gelişme ve olgunlaşma süreçleriyle çocukluktan yetişkinliğe geçiş süreci olan gençlik döneminde kazanılan doğru/yanlış alışkanlıklar bireyin yaşam boyu sağlığını etkileyebilmektedir 21. Gençlik döneminde yanlış diyet 4

11 uygulamaları ile sağlıksız zayıflamalar, obezite, sigara ve alkol kullanımının yaygınlaşması, sedanter yaşamın benimsenmesi, stres ile başa çıkamama gibi durumlar sağlıksız bir yaşlanmaya neden olabilmektedir. Sağlıklı yaşlanma, yaşamın erken dönemlerinde başlar. Çoğu insan göze çarpan fizyolojik değişimler başlamadığında orta yaşa gelene kadar, yaşlılığın etkilerini düşünmemektedir 17. Ancak çocukluk çağında başlayan sağlıklı yaşlanma davranışları gençlik döneminde oluşur, güçlenir ve yaşam biçimi haline gelir. Yaşam biçimi, geniş toplum kesimlerini etkilemesi ve değiştirilmesi mümkün unsurlardan oluşması nedeniyle sağlıklı yaşlanma hedeflerine ulaşmada önemli rol oynamaktadır. Bu unsurlar arasında beslenme, fiziksel aktivite, sigara ve alkol kullanımı, stresle başa çıkma, sosyal destek ve sosyal aktivitelere katılım sayılabilir 8,10,17,22. Yaşam beklentisinin giderek arttığı günümüzde, önemli sorunlardan biri yaşanacak sağlıklı yılların süresinin ve kalitesinin nasıl arttırılabileceğidir. Kötü sağlığın davranışsal belirleyicileri ile ilgili araştırmaların çoğu sigara kullanımı, kötü beslenme, fiziksel inaktivite ve alkol kullanımı üzerine yoğunlaşmıştır, Dünya Sağlık Örgütü bu nedenlere bağlı ölümlerin dünya çapında kronik hastalık yükünün üçte birinden sorumlu olduğunu bildirmektedir 8. Toplumumuzda görülen en yaygın ölüm nedenlerine bakıldığında etkenler, genetik olabileceği gibi daha çok benimsediğimiz yaşam biçiminden kaynaklanır. Sağlıklı bir yaşlanma biçimini benimseyen genç toplum hem sağlıklı yaşlanacak hem de toplumun yaşam kalitesi artacaktır. Yaşlılık hastalık ile eş anlamlı değildir ve sağlıklı bir yaşlanma mümkündür. İleri yaşlarda görülen birçok bozukluk dış etkenlere bağlı ve önlenebilir faktörlerin bir sonucudur. Sağlıklı 5

12 yaşlanmayı etkileyen faktörler literatür taramaları sonrasında 5 önemli konu analını kapsamaktadır. Bunlar, düzenli egzersiz yapmak, yeterli ve dengeli beslenmek, sigara ve alkolden kaçınmak, sosyal destek sistemlerinin yeterli olması ve sosyal yaşam aktivitelerine katılmak ve stresle baş etme yöntemlerini bilmek ve uygulamaktır 1,3,6,7,8,10,17,22. Sağlıklı yaşlanmayı etkileyen faktörlerden biri düzenli olarak yapılan fizik aktivitelerdir. Düzenli fiziksel egzersiz haftada en az üç kez dakika süre ile yapılan fizik aktiviteye işaret eder. Düzenli olarak yapılan fizik egzersizin hem bedensel, hem de ruhsal ve sosyal sağlık bakımından olumlu etkileri vardır. Sedanter yaşamın kardiyoasküler hastalıklarla ilişkisi eskiden beri bilinmektedir. Fizik egzersizinde kardiyovasküler performansı artırdığı ve bu nedenle koruyucu rol oynadığı ortaya konmuştur. Bunun dışında düzenli olarak yapılan egzersizin kasiskelet sistemi üzerinde olumlu etkileri vardır ve osteoporoz gelişmesini önleyici rol oynamaktadır 6,8,13,14,17. Yetersiz fiziksel aktivite ise sağlığın korunmasında olumsuz etkilere yol açan bir risk faktörü olarak kabul edilmektedir. Yaşlanma sürecinde fonksiyonel yeteneklerdeki azalmaya bağlı olarak fiziksel bağımlılık artmakta, sonuç olarak yaşam kalitesi azalmaktadır. Sağlıklı beslenme alışkanlığı sağlıklı yaşlanmanın bir diğer unsurudur. İyi beslenme alışkanlığı, optimal sağlığı koruyan ve geliştiren bir durumdur. Bu nedenle diyetteki değişimler yaşlanma sürecini değiştirmeyebilir ancak yetişkinlikte sağlıklı kalma süresini uzatmaya yardımcı olur 6,8,13,14,17. İnsanlarda pek çok hastalığın oluşunda beslenme ile ilgili faktörler önemli rol oynamaktadır. Beslenmedeki yetersizlik ya da fazlalıklar bazı hastalıkların oluşması bakımından önemlidir. Örneğin günlük olarak alınan toplam kalorinin fazla olması şişmanlığa yol açar ki 6

13 şişmanlığın bazı sağlık sorunlarının oluşunda doğrudan veya dolaylı olarak rol oynadığı bilinmektedir. Bunlar arasında kalp-damar sistemi hastalıkları, kas-iskelet sistemi ile ilgili hastalıkları, bazı kanserler, sindirim sistemi hastalıkları vs. sayılabilir 14,15,16. Türkiye genelinde yapılan araştırmalar erişkinlerde obesitenin (beden kitle indeksi>30 kg/m2) kadınlarda %29 35, erkeklerde %13 22 oranlarında önemli bir sorun olduğunu ortaya koymuştur 1. Sağlıklı yaşlanmanın önemli unsurlarından olan sigara ve alkolden kaçınma sağlığı koruyan ve geliştiren bir durumdur. İnsanlardaki bütün ölümlerin üçte birinin sigaraya bağlı hastalıklar nedeniyle olduğu ifade edilmektedir. Akciğer kanserinin çok büyük bir bölümü doğrudan sigara nedeniyle meydana gelmekte ve bu kanserler sigaraya atfedilmektedir. Akciğer kanseri dışında larinks kanseri, mesane kanseri, uterus serviks kanseri, mide kanseri de sigara ile ilişkilidir. Pankreas kanserinin oluşunda da sigaranın rol oynadığı şeklinde bilgiler bulunmaktadır 15,16. Sigaranın neden olduğu hastalıklar içerisinde kalpdamar sistemi hastalıkları kanserlerden daha büyük bir yer tutar. İnsanlardaki ölüm nedenleri arasında ilk sırada yer alan koroner kalp hastalığının meydana gelmesinde de sigara başlıca etyolojik faktörlerden birisidir. Koroner kalp hastalığı dışında genel anlamda arterioskleroz ve periferik damar hastalıkları da sigara içilmesi ile ilişkilidir 3,8,14. Bunun yanında Dünya genelinde alkolün neden olduğu morbidite ve mortalite dünya hastalık yükünün %4,1 ini teşkil etmekte ve sigara ve hipertansiyonun neden olduğu morbidite ve mortaliteye yaklaşmaktadır. Alkol tüketiminin, toplumsal ve sosyal sonuçları dışında içlerinde karaciğer sirozu, gastrointestinal kanserler, pankreatit ve ülserinde bulunduğu 60 ın üzerinde tıbbi durumla nedensel ilişkisi bilinmektedir 9,14,49,50,51. 7

14 Sağlıklı yaşlanmanın bir diğer unsuru da sosyal destek sistemlerinin yeterli olması ve sosyal yaşam aktivitelerine katılmadır. Her birey mutlaka bir gruba ait olmak ister. Kendisini anlayan, karşılıklı paylaşımlarda bulunan, sevildiğini ve sayıldığını hissettiği bir ortam kişinin sosyal destek sistemlerini oluşturur. Destek sistemleri önemli sorunlarda akıl danışabilecek, rahatlatacak, onu sakinleştirebilecek yaşam görüşü olan kişilerdir. Bu destek sistemlerinin başında da aile en ön sırada yer alır. Arkadaş, dost, akraba, komşular, özel kuruluşlar, hayvanlar bu grup içerisinde yer alır 6,14. Yapılan çalışmalar göstermektedir ki, daha fazla sosyal destek sistemi morali yüksek tutmakta, yaşamdan zevk almayı sağlamakta, kişilerle uyumlu ilişkilerin gelişmesini sağlamakta ve mental sağlığı korumaktadır 6,10,17,43. Sosyal desteğin yanında soysal yaşam aktivitelerine katılmak ta beden ve ruh sağlığını koruyucu ve geliştirici olmaktadır. Stres ve stresle başa çıkma ruh ve beden sağlığını etkilemesi açısından sağlıklı yaşlanma sürecinde önemli bir yere sahiptir. Stresle etkin başa çıkamama fizyolojik sorunlara neden olabildiği gibi ruhsal sağlığı da olumsuz etkileyebilmektedir. Stres yaşamın her döneminde olmakla birlikte üniversite gençliğinin de yoğun yaşadığı bir durumdur 54,55,66,67. Tüm bu sağlıklı yaşlanma unsurları hayatın her döneminde öğrenilebilir ve geliştirilebilir. Ancak yetişkinlerin kazandıkları yaşam biçimlerini değiştirmek ve yeni, yararlı şeyler öğrenmek gençlere göre daha zordur. Gençler öğrenmeye daha açık oldukları gibi zararlı davranışları kazanmaya da açıktırlar. Bu nedenle sağlıklı bir yaşlanma sürecinde gençlik döneminin sağlıklı geçirilmesi önemlidir. 8

15 Gençlik, gelişme, bütünsel olgunlaşma ve yaşama hazırlık dönemidir. Yaşamın tehlikeli olarak nitelendirilen ilk beş yılını geçirmiş ve henüz yetişkinlere özgü sağlık sorunlarıyla doğrudan karşılaşmamış olan bu grup bütün yaş grupları arasında en sağlıklı fakat en riskli olan gruptur. Bu dönem sağlıklı olarak geçirildiği zaman sağlıklı yetişkin olma olasılığı yüksektir. Bağımsız davranma çabasında olan bu grubun kararlarındaki, ilişkilerindeki, tutum ve davranışlarındaki bilinçlilik ve duyarlılık düzeyi sağlık ve gelişim özelliklerini belirler 8,29. Gençlik döneminin en önemli özelliklerinden biri de riskli davranışlara yönelmedir. Riskli davranışların pek çoğu yetişkinlik döneminde de devam edecek ve sakatlık, ölüm getirecek alışkanlıklar kazanılması ile sonuçlanabilir. Sağlıklı bir intrauterin dönem ve bağışıklanma süreci, genetik özellikler, sağlıklı ebeveynler, güvenli bir çevre sağlıklı doğumu getirmekte ve sağlıklı yaşlanma faktörleri daha sonra bireyin yaşam biçimini belirleyerek yaş dönemlerinin sağlıklı geçirilmesini ve beraberinde başarılı bir yaşlanmayı getirmektedir. Bu yaşam biçimi unsurları yaşamın her döneminde geliştirilmekle birlikte daha çok adölesan dönemde şekillenmekte ve gençlik döneminde de pekiştirilmektedir. Bu nedenle hemşirelik mesleğine önemli görevler düşmektedir. Hemşireler, mesleki sorumlulukları ve sosyal rolleri gereği sürdükleri yaşam biçimleri ile rol modeli olma ve sağlık eğitimi yönünden hizmet verdikleri grubu etkileme özelliğine sahiptir. Gençlere yönelik sağlık programları geliştirmede disiplinler arası işbirlikleri sağlanarak hemşirenin bu programlara getirileri ile koruyucu, eğitici ve danışmalık rolünü kullanarak gençlerin sağlıklı yaşlanma sürecinde bilinçlenmesi ve olumlu davranış değişikliklerinin sağlanması mümkün olabilir. 9

16 Sağlıklı yaşlanma sağlıklı yaşam biçimi davranışlarından önemli derecede etkilenmektedir. Sağlıklı yaşam biçimini etkileyen faktörlerin en başında eğitim gelmektedir. Eğitim kişide istenilen davranışları kazandırmayı amaçlamaktadır. Üniversite gençleri belli bir eğitim düzeyinden geçmiş bir grup olması ve mezuniyetleri sonrası mesleklerini uygularken çevresindeki insanları etkilemeleri bakımından önemli bir gruptur. Üniversite gençlerinin sağlıklı yaşlanmaya ilişkin görüşlerini belirlemek ve kendi sağlık alışkanlıklarını saptamak onların düşündüklerini yapıp yapmadıklarını göstermesi açısından yol gösterici olacaktır. Üniversite gençlerinin kendi sağlığıyla ilgili farkındalık durumu, düşündükleri ve yaptığı davranışlar sağlıklı yaşlanma sürecini etkileyecektir. Kişinin kendi sağlık durumunun farkında olması, olumlu sağlık davranışları kazanması, doğru bildiklerini uygulamaya dönüştürebilmesi ve yanlışlardan uzak durması sağlıklı bir yaşamı ve beraberinde sağlıklı bir yaşlanmayı getirecektir. 10

17 1. 2. Araştırmanın Amacı Bu araştırma, üniversite gençlerinin sağlıklı yaşlanmaya ilişkin görüşlerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. 11

18 2. GENEL BİLGİLER Yaşlılık Yaşlılık her canlıda görülen tüm işlevlerde azalmaya neden olan sürekli ve evrensel bir süreç olarak tanımlanmaktadır 1,3,4,25. Yaşlanma, insan yaşamının doğal bir sürecidir. Ancak "yaşlılık" ve "yaşlanma" "doğal" ve "olağan beklenen" bir durum olsa bile kaçınılması gereken istenmeyen bir durum olma özelliğini her zaman taşımıştır. Bu durumun ise ruhsal, psikolojik nedenlerin yanı sıra çoğunlukla da güçsüzlük, işe yaramazlık, hastalıklara yatkın olma ve ölüme olan varsayımsal yakınlığından kaynaklandığı düşünülmektedir 3, Yaşlılık Demografisi Gelişmiş ülkeler başta olmak üzere tüm toplumlarda gelişen tıp ve teknoloji sayesinde yaşlı nüfusun oranı giderek artmaktadır. Yaşlılığın başlangıcını belirlemede değişik ölçütler kullanılsa da kanuni emeklilik yaşı olan yaş, yaşlılığın başlangıcı olarak ele alınmaktadır 3,7. Ancak 65 yaş ve üzeri nüfus yaşlı sayılmakla birlikte, yaşlı nüfus oranı düşük (% 4 7) olan ülkelerde bu sınır 60 yaş olarak kabul edilmektedir 31,33. Yaşlılıkta 60 yaş üstü bireyler genel olarak yaşlı kabul edilmekle birlikte, yaşlılık sınıflandırılması ülkelerin içinde bulunduğu koşullar, sağlık güvence sistemleri, doğuştan yaşam beklentisine göre değişiklik göstermektedir. 12

19 Dünya Sağlık Örgütü ne göre; 0 10 yaş arası dönem = çocukluk (erken-okul) yaş arası dönem = gençlik yaş arası dönem = yetişkinlik yaş arası dönem = yaşlılık yaş arası dönem = ihtiyarlık evresi olarak tanımlanmaktadır 2,6, Yaşlılığın Sınıflandırılması Yaşlılık değişik şekillerde sınıflandırılmaktadır. Bir yaklaşımda yaşlılık beş ana grupta ele alınmıştır. 1-Moleküler yaşlanma: Yaşlılık, kollajen makro moleküllerinin birikimi ile oluşan intra-intermoleküler köprülerin tendon, deri ve kan damarlarının elastikiyetinde azalmaya yol açması ile olmaktadır. 2- Hücresel yaşlanma: Mutasyona uğramış hücrelerde artış olarak kabul edilmektedir. 3- Doku ve organ yaşlanması: Birçok organda yapısal ve işlevsel değişikliklerin ortaya çıkmasıdır. Hücre işlevlerinde ilerleyen bir azalma, stres durumlarında devreye giren yedek kapasitenin azalması, sinirsel işlevlerde azalma ve duyusal değerlendirme yetisinde azalma olmaktadır. 4- Bireysel yaşlanma: Kişinin çevreye uyum yeteneğinin azalması ile birlikte giderek ölümle sonuçlanacak şekilde canlılık fonksiyonlarının bozulmasıdır. 5- Toplumsal yaşlanma: Bir toplumdaki 64 yaş üzeri nüfusu gösteren bir özelliktir 6,31. Farklı bir yaklaşımda ise yaşlanma kronolojik ve biyolojik anlamda ikiye ayrılır: Kronolojik yaşlanma; insanın oluşumuyla başlayan 13

20 ve gelişen bir yaşlanmayı anlatırken; biyolojik yaşlanma, daha çok kalıtım, sağlık ve iş gücüne göre saptanan görünüşteki yaşlanmadır. Biyolojik yaş kimyasal, psikolojik ve çevresel etmenlerin bir arada yaşam tarzının etkilenmesiyle kişiden kişiye farklılaşmaktadır. Bu nedenle biyolojik yaşlanma her zaman takvim yaşıyla örtüşmemektedir 6,30,35,87, Sağlıklı Yaşlanma Sağlıklı yaşlanma, sağlığın ve fiziksel, sosyal, ruhsal iyilik halinin, bağımsız yaşayabilme yetisinin, yaşam kalitesinin korunması ve daha iyi hale getirilmesi, ayrıca yaşam süreçleri arasında başarılı geçişlerin sağlanması için imkanların ömür boyu optimize edilmesi olarak tanımlanmaktadır 7,8,14,17,18,19. Sağlıklı yaşlanmanın önemli göstergeleri arasında yaşam doyumu, iyimser kişilik, düşük depresyon düzeyi ve kontrol becerisi yer almaktadır 7,8,17,18,19. Sağlıklı yaşlanma; Yaşama sağlıklı bir şekilde başlanma Sağlıklı büyüme ve gelişmenin sağlanması Yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması Sağlıklı temizlik anlayışı Düzenli egzersiz yapma Sigara, alkol ve madde bağımlılığından kaçınma Stresle baş etmeyi öğrenme Aktif yaşam ve sosyal destek kaynaklarının kullanılması Sağlıklı bir çevrenin oluşturulması Hastalıklardan korunma ve düzenli sağlık kontrolleri yaptırma gibi durumların sağlanması ile gerçekleşir 3,7,8,17,18,19,27,28,89,90,91. 14

21 Sağlıklı yaşam koşullarının sağlanması ve bunun sürdürülmesi için gerekli olan çabalar 2000 yılında Herkes İçin Sağlık bildirgesinde tartışılmıştır. Sağlıklı çevre koşullarından, sağlıklı besin kaynaklarının sağlanmasına kadar birçok çalışmaya bu hedefin içinde yer verilmiştir 7,10, yılında Herkes İçin Sağlık bildirgesi Türkiye nin Hedef ve Stratejileri nin 11. maddesinde; 2015 yılına kadar toplumdaki insanlar sağlıklı yaşam biçimlerini benimsemelidirler. Sağlıklı yaşam biçimini sağlamak için: Beslenme, fiziksel aktivite ve cinsellikle ilgili sağlıklı davranışlar önemli ölçüde arttırılmalıdır. Sağlıklı ve güvenilir gıda maddelerinin mevcudiyetinde, ulaşılabilirliğinde ve elde edilebilirliğinde önemli ölçüde artış sağlanmalıdır. Sağlıklı yaşam ve yaşlanma koşullarının sağlanmasında Herkes İçin Sağlık hedeflerinin yanı sıra, 12 Nisan 2002 de toplanan Uluslararası Yaşlanma Asamblesinde hazırlanan raporda ise, Yaşlanma 2002 Uluslararası Eylem Planı 3 temel alana yoğunlaşmıştır. Bu temel alanlar: 1. Yaşlılar ve kalkınma 2. Yaşlılıkta sağlık ve refahın sağlanması 3. Olanaklar sunan destekleyici ortamların sağlanmasıdır Sağlıklı Yaşlanmayı Etkileyen Faktörler Yeterli ve Dengeli Beslenme Beslenme; sağlığı korumak geliştirmek ve yaşam kalitesini yükseltmek için vücudun gereksinimi olan besin öğelerini yeterli 15

22 miktarlarda ve uygun zamanlarda almak için bilinçli yapılması gereken bir eylemdir 15,36,37,38,39. Yaşam boyu yeterli ve dengeli beslenmenin hedefi; enerji ve diğer besin öğelerinin vücuda yeterli miktarda alınması, sağlığın korunması, iyileştirilmesi, geliştirilmesi ve kronik hastalıkların oluşumunun önlenmesidir 37,38,39. Beslenmedeki yetersizlik ya da fazlalıklar bazı hastalıkların oluşması bakımından önemlidir. Günlük olarak alınan toplam kalorinin fazla olması obeziteye yol açar ve obezitenin bazı sağlık sorunlarının oluşunda doğrudan ya da dolaylı olarak rol oynadığı bilinmektedir. Bunlar arasında kalp- damar sistemi hastalıkları, kas iskelet sistemi ile ilgili hastalıklar, bazı kanserler ve sindirim sistemi hastalıkları sayılabilir 3,36,38,39. Yeterli ve dengeli beslenmede dikkat edilmesi gereken ilkeler; Besin çeşitliliği sağlanmalı Günde en az üç öğün beslenilmeli İdeal vücut ağırlığı ve kas gücü korunmalı Besinler doğru hazırlanmalı, doğru pişirilmeli ve doğru saklanmalı Sebze ve meyveler bol ve çeşitli tüketilmeli Doymuş yağ tüketimi azaltılmalı Ekmek ve diğer tahıllar yeterli miktarda tüketilmeli Su ve diğer sıvılar yeterli miktarda tüketilmeli Posa tüketimi arttırılmalıdır 3,37. Besin çeşitliliği biyolojik olarak veya besin değeri birbirinden farklı besinlerin tüketilmesi olarak tanımlanmaktadır. İnsan yaşamı için elzem olan besin öğeleri farklı besinlerde değişik miktarlarda bulunur. Bu 16

23 besin öğeleri karbonhidrat, protein, yağlar, vitaminler, mineraller, posa ve sudur 37,40. Merkezi Amerika da olan Besin ve Beslenme Konseyi, 1958 yılında besinleri dört grup altında toplamıştır. Bu besin öğeleri; süt ve süt ürünleri, et, yumurta, kuru baklagiller, sebze ve meyveler, ekmek ve tahıl grubudur. Bu dört besin grubundaki besinler her öğünde bireyin gereksinimine uygun olarak tüketilmelidir. Besin grupları: 1. Süt grubu besinler sağlıklı kemik gelişimi için gerekli olan kalsiyum yönünden en zengin besinlerdir. Kalsiyum kemiklerin ve dişlerin sağlıklı gelişiminde ve hücre çalışmasında önemli rol oynar. Tüketilmesi gereken miktar; yaş, cinsiyet ve fizyolojik duruma göre değişmektedir. Yetişkinlerde günlük süt tüketimi en az 500 gram olması önerilmekte, yağsız veya yağı azaltılmış pastörize sütler tercih edilmelidir. 2. Et yumurta kuru baklagiller grubu besinler büyüme ve gelişmeyi, hücre yenilenmesi, doku onarımı ve görme işlevinde görev alan besin öğelerini sağlar ve kan yapımında, sinir, sindirim sistemi ve deri sağlığında görev alan besin öğeleri en çok bu grupta bulunur ve bağışıklık sistemini kuvvetlendirir. Etler iyi kalitede protein kaynağıdır. Kırmızı etlerin doymuş yağ ve kolesterol içeriği daha yüksek olduğu için koroner arter hastalıklarından, hipertansiyonda ve diyabetten korunmak için kırmızı yağlı et yerine derisiz beyaz eti (tavuk, hindi) ve balık eti tercih edilmelidir. Pişirmede ise haşlama, ızgara gibi yöntemler tercih edilmeli, kızartmadan kaçınılmalıdır. Et ilave edilen yemeğe yağ eklenmemelidir. Posa alımını artırmak için haftada en az iki kez kurubaklagil tüketilmelidir. 3. Sebze ve meyve grubu besinlerin bileşimlerinin önemli kısmı sudur. Bu grup günlük enerji, yağ ve protein gereksinmesine çok az katkıda bulunur. Mineral ve vitaminler yönünden zengindirler. Sebze ve meyveler 17

24 çiğ tüketilmelidir. Taze sebzeler önce ayıklanmalı, akan bol su altında iyice yıkanmalı sonra doğranmalı ve yeteri kadar su ile pişirilmelidir. 4. Tahıl ve tahıl ürünleri vitamin, mineral ve karbonhidrat gibi besin öğelerini içermeleri nedeniyle sağlık açısından önemli besinlerdir. Tahıllar protein de içerir. Ekmek ve tahıl grubu besinlerden kepekli rafine edilmemiş olanlar tercih edilmelidir 3,15,36,37,40. Beslenmede doğru besinlerin seçilmesi, yeterli beslenildiğini göstermemektedir. Her gün en az üç öğünde besin çeşitliliği sağlanarak, gereksinim duyulan miktarlarda besin tüketilmelidir 37. Öğünler içinde en önemlisi sabah kahvaltısıdır. Güne istekli başlamada ve elverişli bir biçimde sürdürmede yenilen sabah kahvaltısının miktarı ve içeriği büyük önem taşır. Dengeli bir kahvaltı günlük enerjinin 1/4 ü ya da en az 1/5 inin karşılanması gerekmektedir. Günlük enerji gereksinimi yaş gruplarına göre farklılık göstermektedir. Bireyin enerji gereksinimi kilokalori olduğunda kahvaltıda alması gereken enerji miktarı kilokalori kadardır. Kahvaltıda meyve ve sebze yenilmesi bu öğünü besin öğeleri bakımından dengelediği gibi içerdikleri posa nedeniyle de emilimi düşürerek doygunluğu daha uzun süre sağlamakta, kan şekerinin de daha geç düşmesine yardımcı olmaktadır 15. İdeal vücut ağırlığı ve kas gücü korunması için yeterli ve dengeli beslenmeye egzersizinde eşlik etmesi gerektiği belirtilmektedir. Kilolu ve şişman olmak özellikle kalp ve damar sağlığını olumsuz etkilerken çok zayıf olmakta vücudun bağışıklık sistemini bozan bir durumdur. Beden Kitle İndeksine göre vücut ağırlığının değerlendirmesi Türkiye ye özgü beslenme rehberinde (2004); 18

25 BKİ: Ağırlık (kg) / Boy Uzunluğu (m) 2 formülü ile hesaplanmaktadır. Zayıf: BKİ < 18,5 olmasıdır. Daha fazla besin tüketilmesi, yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması gerekir. Sağlıklı Ağırlık (Normal): BKİ 18,5 25,0 arasında olmasıdır. Yeterli ve dengeli beslenmenin göstergesidir. Ancak besin seçiminin sağlıklı olması denetlenmelidir. Kilolu, Toplu, Hafif Şişman: BKİ nin arasında olmasıdır. Sağlıklı yaşam için vücut ağırlığının normal değerlere inmesi önem taşır. Şişman: BKİ nin arasında olmasıdır. Şişmanlık kronik hastalıkların erken dönemde görülmesi ve hastalık derecesinin artmasında önemli bir risk etmenidir. Obez: BKİ > 40 ve üzerinde olmasıdır. Sağlık durumu ciddi düzeyde olumsuz etkilenir. Bu durumda ağırlık kaybı hekim ve diyetisyen denetiminde yapılmalıdır Bireylerin ve toplumların sağlıklı olarak yaşamasında, ekonomik ve sosyal yönden gelişmesinde, refah düzeyinin artmasında, yeterli ve dengeli beslenme temel koşullardan biridir 41. Gençlik dönemi, sağlıklı yaşam tarzı ve beslenme alışkanlıklarının kazanılması ve geliştirilmesinde özel bir öneme sahiptir. Nitekim son yıllarda yapılan çalışmaların sonuçları bu dönemlerdeki yanlış beslenme alışkanlıklarının yaşamın ileri dönemlerinde ortaya çıkan kronik hastalıkların kaynağı olduğunu ileri sürmektedir. Ancak yapılan araştırmalar erişkinliğe geçiş dönemindeki gençlerin yetersiz ve dengesiz beslendiklerini dolayısıyla kronik hastalıklar için risk grubu olabileceklerini göstermektedir 36,37,38,41. Gençlik döneminde kazanılan doğru, yanlış alışkanlıklar, bireyin yaşam boyu sağlığını etkileyebilir. Hızlı büyüme ve gelişme, besin gereksinimlerini arttırır. Bunun yanında gencin artan bu gereksinimleri 19

26 karşılamasında çeşitli sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Bu sorunların bir bölümü, gencin yaşam şekliyle, diğer bir bölümü, bilinçsizlik sonucu kazanılan alışkanlıklar nedeniyle oluşmaktadır 21,41,42,43,44, Sigara ve Alkol Kullanımı Yaşlanma ile meydana gelen değişikliklerin önlenmesi için sağlıklı yaşam ilkelerinin uygulanması gereklidir. Bu ilkelerden biri de sigara içmemedir. Yaşlanmanın kaçınılmaz bir süreç olmasına karşılık sağlıklı yaşam ilkeleri ve sigara içilmesi kontrol edilebilir, korunulabilir ve değiştirilebilir bir durumdur. Sigaranın yaşlılıkla birlikte gelişen pek çok sağlık sorununda artırıcı rol oynadığı dikkate alındığında, sigara içiminin kontrol edilmesinin gerekli olduğu ortaya çıkmaktadır 5,46,47,86. Yazıcı Dünyada her yıl yaklaşık 4,9 milyon insanın sigara içme nedeniyle yaşamının sonlandığını belirtmiştir. Sigara sadece 2000 yılı içinde dünyada yaklaşık 4.83 milyon insanın ölümüne yol açmıştır. Bu eğilimin sürmesi halinde, sigara içme 30 yıldan daha kısa bir sürede dünyada erken ölümlere yol açan en önemli neden durumuna gelebilecektir. Gelişmiş ülkelerdeki alkol ve sigara tüketiminde son yıllarda belirgin azalmalar gözlenirken, gelişmemiş ya da gelişmekte olan ülkelerde yaygınlığın artmasının sürdüğü ve bazı ülkelerdeki yetişkin popülasyonunda sigara içme oranı azalma eğilimine girerken, genç yetişkinler arasında artış olduğu belirlenmiştir 47. Kişioğlu nun yaptığı bir çalışmada sigaraya başlama yaşının 17 olduğu ve ilk başlama nedeninin genellikle özenti olduğu 20

27 bulunmuştur 86. Sigara içme, üniversite öğrencilerinin geleneksel sağlık problemlerinden biridir. Yazıcı nın da belirttiği gibi (Özbay, Y.,Yazıcı, H. ve Şahin, B. 1998). Üniversite öğrencilerinin yaşadıkları stres ve depresyonla başa çıkmak için sigara içmeye yöneldikleri belirlenmiştir 48. Sigara, erken çocukluk ve ergenlik dönemlerinde belirgin bir sağlık sorunu yaratmazken, yaşın ilerlemesi ile birlikte sigara içme süresinin ve içilen sigara miktarının artışına bağlı olarak sigaranın neden olduğu çeşitli sağlık sorunları ortaya çıkmaya başlamaktadır. Sigara içilmesi her şeyden önce insanların daha erken dönemde özellikle yüzlerinin sağlıksız ve yaşlı görünmesine neden olmaktadır. Sigara dumanı içinde bulunan ve sayıları 4000 dolayında olarak ifade edilen çeşitli maddeler vücut metabolizmasını olumsuz etkilemekte ve böylece organizmada çeşitli sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır 46,47,48. Bu nedenle sağlıklı yaşama ve yaşlanmada sigara içmemeye özen göstermek gerekmektedir. Sağlıklı yaşlanmayı etkileyen önemli faktörlerden biri de alkol bağımlılığıdır. Alkol bağımlılığı, gençlerin beden ve ruh sağlığını, aile ilişkilerini, sosyal ve okul uyumunu bozacak derecede alkol alma ve alkol alma isteğini durduramama şeklinde ortaya çıkan bir ruhsal sorundur 8,49. Alkol bağımlılığında tüketim miktarı ve sıklığı bazı hastalıkların oluşmasında belirleyicidir. Düşük miktarlarda alkol tüketimi koroner kalp hastalıkları riskini azaltmaktadır 8. Riskteki en büyük azalma her gün ortalama 10 gr alkol (bir standart içki) alınmasıyla gerçekleşmektedir. Günde 20 gr alkolün üzerindeki alkol tüketimi koroner kalp hastalığı riskini artırmaktadır. Çok ileri yaşlarda riskte azalma görülmemektedir. Kalp hastalığı riskini azaltan ana neden içilen içki 21

28 çeşidinden çok, alkolün kendisidir. Düşük miktarlarda alkol alımının, vasküler nedenli bunama, safra kesesi taşı ve diyabeti azaltabildiğine dair kanıtlar vardır. Ancak bu bulguların tüm benzer çalışmalarla tutarlı olmadığı belirtilmiştir 49,50,51. Alkol bağımlılarında tüketim miktarı ve sıklığı arttıkça, yaralanmalar, ruhsal ve davranışsal hastalıklar, gastrointestinal rahatsızlıklar, kanserler, kalp damar hastalıkları, immünolojik bozukluklar, akciğer hastalıkları, kas ve iskelet sistemi rahatsızlıkları, düşük doğum ağırlığı ve artmış düşük riskini içeren üreme ile ilgili bozukluklar ve doğum öncesi hasarlar gibi hastalıkların görülme sıklığı artmaktadır 8,49,50,51. Gençlerde alkol kullanımı ciddi bir sorundur. Sigara içimi gibi alkol kullanımı da ergenlik çağında başlamaktadır 8. İçki içme yaşı 15 yaş ve altında olan gençlerde ileride alkol bağımlısı olma riski 21 yaş ve sonrasında başlayanlara göre dört kat daha fazladır 51. Özyurt un 2004 öğrenci üzerinde yapmış olduğu çalışmada alkol kullanmaya başlama yaşının kız ve erkeklerde 12 yaş olduğu ve yaş ilerledikçe alkolü denemenin de arttığını bulmuştur. Özellikle sigara içen çocuklarda alkol kullanımının içmeyenlere göre daha fazla olduğu belirlenmiştir 51. Buna göre; gençlerin alkole başlama yaşı düşerken alkol kullanım oranlarının artmasının, sağlıklı yaşlanma sürecini olumsuz etkileyebileceği söylenebilir. 22

29 Sosyal Yaşam Aktiviteleri ve Sosyal Destek Sosyal destek, stres ve uyum arasındaki ilişkiye aracılık eden bir değişken olup; baş etme kaynağı ve hastalıklara karşı koruyuculuğu da önemli bir yere sahiptir. Sosyal desteğin fiziksel ve ruhsal sağlığı olumlu etkilediğini gösteren çok sayıda çalışma yapılmıştır. Sosyal desteğe ilişkin üzerinde tam anlamıyla görüş birliği sağlanmış bir tanım bulunmamakla birlikte; sosyal destek bireyin ait olma, sevgi, takdir ve kendini gerçekleştirme gibi temel ihtiyaçların başka bireylerle (aile, arkadaş v.b.) kurduğu etkileşimle karşılanması olarak tanımlanmaktadır. Sosyal desteğin, sağlığı farklı biçimlerde etkilediği belirtilmektedir. Bu etkiler, düşünce, duygu ve davranışları, sağlığı kalkındıracak yönde düzenlemek; gencin, yaşama ilişkin bir anlam oluşturmasına yardımcı olmak; sağlığa katkı sağlayan davranışları kolaylaştırmak biçiminde sıralanmaktadır 43,52,53,54,85. Sosyal destek bireye çevresindeki insanlar tarafından yapılan yardımlardır. Kriz ve duygusal gerginlik durumlarında bireyler, doğal yardımcı olarak görülen aile üyeleri ve arkadaşlarına dayanma gereksinimi duyarlar. Gereksinim duyulan destek ağı bireyin uyum süreci ve sağlığı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Sosyal desteğin tanımı ve yaklaşımı konusunda görüş ayrılıkları olmuştur. Sosyal destek ve sağlık ilişkisi konusunda destek mekanizmasının işleyişine ilişkin hipotezler ve boyutlarının araştırılmasında desteğin doğası, hafifletici etkisi ya da iyileştirici etkisinin olup olmadığı tartışmalarına yol açmıştır. Sosyal desteğin doğasına ilişkin kuramsal yaklaşımlardan bazıları desteğin temel etkisini dikkate almaktadır. Bu tür destek kişinin yaşam olayları, kendini kabulü ve değeri üzerindeki etkisiyle psikolojik iyilik durumunda rol oynar. Ayrıca sosyal ağı ile bütünleşme ruhsal ya da bedensel sağlığın 23

30 bozulmasına yol açabilecek olumsuz davranışlardan da kaçınmaya hizmet eder. Yetersiz sosyal destek ise, madde kullanımı, suça yönelik davranışlar, kaygı ve olumsuz duygulanımın artmasına sebep olmaktadır 53,54,55. Bu nedenle sağlıklı yaşlanma sürecinde hem fiziksel hem de ruhsal boyutta sağlıklı olmak ve sağlığı geliştirmek için sosyal desteğin önemi büyüktür. Sağlıklı yaşam ve yaşlanma sürecini etkileyen faktörlerden birisi de sosyal yaşam etkinlikleridir. Sosyal yaşam aktiviteleri ruhsal ve bedensel sağlığı korumakla birlikte özellikle toplumun çeşitli kesimlerinden üniversiteye gelen gençlerin sosyalleşme sürecinde önemli bir yer tutmaktadır. Üniversite gençleri eğitimleri süresince arkadaş, spor ve çalışma gruplarındaki etkileşimleriyle bir dizi sosyalleşme evresi geçirirler. Üniversite öğrencilerinin spor aktiviteleri gibi sosyal sürece katılımla sosyalleşme, rekabet, sağlık, zinde kalmak ve liderlik gibi özellikleri kazandıkları belirlenmiştir 24,56,57,58. Tiyatro sinema gibi kültürel etkinlikler, dans, spor etkinlikleri, gezi ve seyahat gibi aktiviteler ve kitap, gazete okuma, sudoku, satranç oynama gibi entelektüel aktiviteler sosyal yaşam aktivitelerinden sadece birkaçıdır. Selekler in de belirttiği gibi NEJM dergisi nde 2003 yılında yayınlanan bir araştırmada, kitap-gazete okuma, zevk için yazma, bulmaca çözme, kağıt oyunu oynama, bir müzik aleti çalma ve grup tartışmalarına katılma gibi 6 zihinsel aktivite ile tenis-golf oynama, yüzme, bisiklete binme, dans etme, grupla yapılan egzersizlere katılma, takım oyunlarına iştirak, egzersiz için yürüme, iki kat merdiven çıkma, ev işleri yapma ve bebek bakma gibi 11 fiziksel aktivite değerlendirilmiş ve kitap-gazete okuma, zeka çalıştıran kağıt oyunu oynama, bir müzik aleti çalma ve dans etmenin demans riskini azalttığı belirtilmiştir 59. Yaşın 24

31 ilerlemesi ile birlikte Alzheimer tip demans hastalığının görülme sıklığı da artmaktadır; yaş aralığında %0,3 1 sıklığında görülürken, yaş aralığında %6 7, yaş aralığında %22, yaş aralığında %40 50 sıklığında, 95 yaş üstünde %68,3 sıklığında görülmektedir 60.Yaşlılığın önemli sorunlarından olan Alzheimer hastalığının önüne geçebilmek ve sağlıklı yaşlanmak için zihinsel işlevleri aktif tutan etkinliklere katılmak gerekir Egzersiz ve Fiziksel Aktivite Sağlıklı yaşlanmayı etkileyen faktörlerden birisi de düzenli olarak yapılan fizik aktivitelerdir. Düzenli olarak yapılan fizik egzersizin hem bedensel, hem de ruhsal ve sosyal sağlık bakımından olumlu etkileri vardır 3. Fiziksel aktivite, enerji harcamasını artıran tüm faaliyetler ve hareketler olarak tanımlanır. Fiziksel aktiviteler planlı egzersizleri (ağırlık kaldırma, aerobik), spor ve günlük yaşamda yapılan olağan aktiviteleri (yürüme, bahçe işleri, ev işleri vb.) içermektedir 61. Amerika Egzersiz Konseyi (ACSM) tarafından önerilen egzersiz; haftada en az 3 4 kez, en az 20 dakika süren yürüme, koşma, yüzme, bisiklete binme gibi tekrarlı ve ritmik kas hareketlerini içermektedir 33,61. Teknolojik ilerlemelerle birlikte, fiziksel aktivitelerde azalma meydana gelmiş ve fiziksel aktivite ile ifade edilen etkinlikler değişime uğramıştır. Günümüzde fiziksel inaktivite büyük bir halk sağlığı sorunudur. Bireylerin fiziksel aktivite düzeylerinin belirlenmesi ve düşük düzeylerde aktif olan bireylerin fiziksel aktiviteye yönlendirilmesi açısından fiziksel aktivite ölçümleri önem taşımaktadır. Yapılan araştırmalara göre orta ve yüksek düzeyde fiziksel aktivite bazı kronik hastalıklara yakalanma riskini ve ölümleri azaltabilmektedir 62,80,89. 25

32 Dünya Sağlık Örgütü nün 2002 raporuna göre, hareketsiz yaşam dünya çapında yılda 1,9 milyon kişinin ölümüne neden olmaktadır. Dünya genelindeki meme kanseri, kolon kanseri ve diyabet vakalarının yaklaşık olarak %10-16 sına ve kalp hastalıklarının %22 sine hareketsiz yaşam neden olmaktadır 15,61. Egzersiz ve fiziksel aktivitenin yararları: Fiziksel aktivitenin hem vücut ağırlığının kontrolü ile hem de diğer mekanizmalarla kronik hastalık gelişim riskini azalttığı bilinmektedir. Fiziksel inaktivite kardiovasküler hastalık için bilinen bir risk faktörüdür. Haftanın en az 5 günü yapılan ve sadece 30 dakika süren hafif fiziksel aktiviteler bile kardiovasküler sorunları azaltmaktadır 62. Beden sağlığını etkilemesinin yanı sıra ruh sağlığını da olumlu etkilemektedir. Bu nedenle sağlıklı yaşlanma sürecinde egzersiz yapmak önemli bir yer almaktadır. Egzersiz ve fiziksel aktivitenin yararları: Düzenli fiziksel aktivite biyokimyasal yönden olumlu etkiler yapar. Egzersiz, zihinsel uyanıklılık sağlayan katekolamin hormonlarının salınımını artırır. Egzersizin sürdürülmesi kişinin kendini iyi hissetmesini sağlayan beyindeki endorfin hormonu seviyesini artırır. Düzenli egzersiz sigara içmeyi bırakırken uygulanabilecek en iyi kilo kontrol yöntemidir. Düzenli egzersiz, sigara içme ve yemek yeme arzusunun önüne geçilmesine yardımcı olur ve daha sağlıklı yiyecek seçenekleri için isteği artırır. Egzersize zaman ayırmak stresi engelleyebilir. 26

33 Düzenli egzersiz omurga ve kasları kuvvetlendirir, zihni açar, hormonları düzenler, bağışıklık sistemini geliştirir ve hastalıklara karşı dirençli olmayı sağlar. Düzenli egzersiz sakin olmaya ve odaklanmaya yardımcı olur; stresle başa çıkmayı kolaylaştırır. Düzenli egzersiz, olumlu düşünceler üretilmesini sağlar ve kişiyi psikolojik açıdan olumlu yönde etkiler. Düzenli egzersiz yapanlar yaşamları boyunca başarı, özgüven ve kendini kontrol hissi kazanırlar. Aynı zamanda daha azimli, duygusal olarak dengeli ve yaratıcı olurlar. Düzenli egzersiz kasların gevşeyebilmesine yardımcı olur ve uyku kalitesini artırır. Her yaştan bireyler için sosyal uyum ve kabul görme oranını artırır. Olumlu düşünebilmeyi sağlar. Kendini iyi hissetme ve mutluluk oluşturur. Bunlara ek olarak fizyolojik boyuttaki yararları ise: Sistolik kan basıncında düşme, Dinlenmede kalp hızında azalma, Vücut yağ kitlesinde azalma, Myokardın performansında ve atım volümünde artma, Kan profilinde düzelme, HDL (yüksek yoğunluklu lipoprotein) oranı artma ve LDL (düşük yoğunluklu lipoprotein) düzeyinde düşme, Kaslarda aerobik enzim aktivitesinde artma, Serbest yağ asitlerinin kullanımında azalma olur. Glikoz metabolizmasını düzenler. Kas, kemik ve tendonları güçlendirme şeklinde sıralanabilir 3,15,16,56,57,61,63. Dünya Sağlık Örgütü, hastalıkları önleme ve kontrol merkezine göre fiziksel aktivitenin artması, sağlıklı yaşama süresinin uzamasına ve yaşam kalitesinin geliştirilmesine yardımcı olmaktadır. 27

34 Yetersiz fiziksel uygunluk sağlığın korunmasında olumsuz etkilere yol açan bir risk faktörü olarak kabul edilmektedir 64. Dünya nüfusunun %60 ının yeterli fiziksel aktivitede bulunmadığı düşünülmekte ve özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki yetişkinlerin yaşamlarının daha hareketsiz olduğu bilinmektedir. İnsanlar için çocukluk ve genç erişkinlik dönemi kişilere fiziksel aktivite alışkanlığının kazandırılması ve yaşam boyu devam ettirilmesi için en uygun dönemdir. Genç yaşta edinilen hareketsiz bir yaşam alışkanlığını daha sonraki dönemlerde değiştirmek çok zor olmaktadır 15,39. Yaşla birlikte fiziksel aktivite düzeyi azalmakta ve özellikle kadınlar arasında hareketsiz yaşam daha fazla görülmektedir. Orta yaş ve sonrası kabul edilebilir düzeyde fiziksel aktivite yapan bireylerde erken ölümlerin ve ciddi hastalıkların önlenmesinde aktivitenin iki kat daha etkili olduğu gösterilmiştir. Kalp hastalıklarının önlenmesi için, dördüncü temel risk faktörü olarak, kabul edilen hareketsizliğin ortadan kaldırılmasının yüksek tansiyon, yağ metabolizması bozukluklarının ve sigara içmenin engellenmesiyle eşit yarar sağladığı bilinmektedir 15,16, Stres ve Stresle Başa Çıkma Yöntemleri Stres organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanması ile ortaya çıkan bir durumdur 52. Organizmanın iç ya da dışından gelen, organizmayı tehdit eden ve organizmada uyum reaksiyonlarını başlatan uyaranlara stresör denir. Stres, evrensel bir deneyimdir ve yaşamın doğal bir parçasıdır. Stres uygun düzeyde olduğu 28

35 sürece gelişmeye yardımcı, aşırı olduğu durumlarda ise fizyolojik ve psikolojik hastalıklara yol açarak bireyin, mutluluğunu ve sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir 52,65,66,67. Birey strese uyum sağlayamadığı zaman uyum hastalıkları ortaya çıkmaktadır. Bunlar; ishal, kabızlık, kusma ve ülser gibi sindirim sistemi hastalıkları, zayıflık ya da şişmanlık gibi metabolizma hastalıkları, yüksek tansiyon, kalp hastalıkları ve migren gibi dolaşım sistemi hastalıkları, sedef, egzama, kurdeşen ve kaşıntı gibi deri hastalıkları, diyabet, kanser, alerjiler ve cinsel yetersizliklerdir 52,67. Sağlıklı yaşamak için stresi olmayan bir yaşam dilemek, stresin yol açtığı zararlardan ve olası tehlikelerden uzak durmak oldukça güçtür. Çünkü hem stres kaynağı pek çok şey yaşamın içinde vardır hem de stres kaynaklarının bir bölümü başarı için gerekli olan dinamizmin ve gelişmenin kaynağıdır 67,68. Bir olayın stres yaratıcı olarak değerlendirilmesi, o olayın kendinden ziyade birey tarafından algılanışı, yorumlanmasının yanı sıra kişinin psikolojik savunmaları ve geliştirdiği başa çıkma becerilerine bağlıdır 66,68. Stresi kontrol etmede ilk adım, bireyin kendisini stresli hissetmesine neden olan durumların ve stres altında iken hissettiği duyguların farkında olmasıdır. Bireyin stresten fazla etkilenmemesi için adaptasyon kabiliyetlerini belirlemeleri ve baş etme teknikleri kullanmaları gerekmektedir. Genel olarak stresle baş etmede etkili ve etkisiz yöntemler 29

36 bulunmaktadır. Etkili yöntemler içerisinde; gevşeme egzersizleri, olumlu düşünme, duyguları paylaşma, meditasyon, etkili iletişim becerilerini geliştirme, etkili problem çözme, sosyal destek sistemlerini geliştirmek yer almaktadır. Etkisiz yöntemler içerisinde ise; ilaç, alkol ve sigara kullanma, kötü beslenme, bilişsel çarpıtmalar, içe kapanma, saldırganlık, kaçma davranışları yer almaktadır 52,66,68. Gençlik döneminde yeterli ve uygun başa çıkma tarzlarının kullanılması; sağlıklı bir benlik gelişimine, davranış sorunlarının daha az sıklıkta ortaya çıkmasına, yüksek benlik saygısı kazanılmasına, depresif belirti sıklığının azalmasına ve uyumun olumlu bir şekilde sağlanmasına yol açmaktadır. Uygun başa çıkma tarzları, gencin uyum sorunlarının çözümünde büyük katkılar sağlamakta ve sağlıklı bir yaşam sürmesine katkıda bulunmaktadır Üniversite Gençliği, Sağlıklı Yaşlanma ve Hemşirelik Gençliğin en dinamik toplumsal kesimi olarak toplumun gelişimindeki yeri ve geleceği oluşturmadaki rolü Gençlik insanlığın geleceğidir ifadesi ile özlü bir biçimde tanımlanmıştır. Birey için önemli bir dönemi, toplum için ise önemli bir kesimi oluşturan gençlik genel anlamda sağlıklı bir yaşam biçimine sahip olmalıdır. Bireyin sağlıklı olabilmesi için gerekli olan etmenler arasında; beslenme, spor, bireysel hijyen, ruhsal denge, stres, uyku, barınma, ulaşım, aile ve arkadaş ilişkileri ve iletişim yer almaktadır 3,7,8,69. 30