İLK OSMANLI MÜFESSİRLERİNDEN ŞİHÂBUDDÎN ES-SÎVÂSÎ VE KUR ÂN YORUMU

Transkript

1

2 SİVAS KEMAL İBNİ HÜMAM VAKFI Osmanpaşa Cad. Kavukçu İşhanı Kat: 3 No: 308 Merkez Sivas Tel: Faks: İLK OSMANLI MÜFESSİRLERİNDEN ŞİHÂBUDDÎN ES-SÎVÂSÎ VE KUR ÂN YORUMU BAHATTİN DARTMA

3 İçindekiler Kısaltmalar... 9 Önsöz GİRİŞ 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU Siyasi Durum İctimai Durum İktisadi Durum İlmi Durum Dini ve Fikri Durum BİRİNCİ BÖLÜM ŞİHABUDDİN AHMED B. MAHMUD ES-SİVASİ [860/1455] NİN HAYATI VE ESERLERİ Nesebi, doğum yeri ve yılı, ismi, künyesi, lakabı ve nisbeleri Gençliği, yetişmesi, hocaları ve seyahatları Mezhebi İtikadi mezhebi Ameli mezhebi Vefatı Eserleri Etkilendiği Şahıslar-Akımlar ve Tesirleri Hakkında yapılan (müspet-menfi) tenkidler İKİNCİ BÖLÜM UYÛNU T-TEFÂSÎR Lİ L-FUZALÂİ S-SEMÂSÎR Birinci Kısım Eserin yazılış gayesi Eserin kaynakları İstifade e i ana kaynaklar İstifade e iği tali kaynaklar İkinci Kısım Kuran Tarihi 1.1. Vahy Âyet Sûre Tefsir ve Tevil ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ESERİN RİVÂYET VE DİRÂYET TEFSİRİ İLE KUR ÂN İLİMLERİ YÖNÜNDEN ÖZELLİKLERİ Rivayet Tefsiri Yönünden Özellikleri Kur ân ın Kur ân la tefsiri Kur ân ın Sünnetle Tefsiri Kur ân ın sahabe ve tabii sözleriyle tefsiri Nüzul Sebepleri Kıraat Tarih İsrailiyyat Dirâyet Tefsiri Yönünden Özellikleri Fıkıh ve Fıkıh Usulü Fıkıh Fıkıh usülü Kelam Hadis usülü

4 2.4. Lügat Sarf ve Nahv Sarf İsim Fiil Harf Nahv Sarf-Nahv Kaideleri İsim Fiil Edatlar Belağat İlmu l-beyan Teşbih İstiare Mecaz Kinaye Tariz İlmu l-meani Haber İnşa Kasr Fasl ve Vasl İcaz Itnab İlmu l-bedi İktibas Mübalağa İltifat Şiirle istişhad Kur ân İlimleri Yönünden Özellikleri Nesh Âyetle nesih Sünnetle nesh İcma ile nesh Muhkem ve Müteşabih el-hurufu l-muka aa Garibu l-kur ân İcazu l-kur ân Tekraru l-kur ân Müşkilu l-kur ân Mübhemu l-kur ân Tenasübü l-kur ân Resmü l-mushaf Fasıla Kur ân-ı Kerîm de hıtablar Fezailu l-kur ân SONUÇ KAYNAKLAR VE KISALTMALARI SİVAS KEMAL İBN-İ HÜMAM VAKFI

5 Kısaltmalar 9 Kısaltmalar a.g.mak. : adı geçen makale a.g.mad. : adı geçen madde a.mlf. : aynı müellif as : aleyhisselam B.İ.T. : Büyük İslam Tarihi BEEK : Bursa Yazma ve Eski Basma Erserler Kütüphanesi Bkz. : Bakın[ız] blm. : bölümü D.İ.A. : Diyanet İslam Ansiklopedisi Der. : Dergisi Ef. : Efendi Fak. : Fakültesi İ.A. : İslam Ansiklopedisi Kit. : Kitaplığı Krş. : Karşılaştır[ınız] Ktp. : Kütüphanesi m. : miladi Mec. : Mecmua[sı] Pş. : Paşa ra : raziyallahu anh s. : sayfa TY : Türkçe Yazmalar Üniv. : Üniversitesi

6 10 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU Önsöz 11 v. : vefatı vb. : ve benzeri vd. : ve devamı vdd. : ve devamının devamı vs. : vesair[e] Önsöz İnsanlığın hidâyeti için gönderilen Kur ân-ı Kerîm, nüzülünden günümüze kadar çeşitli açılardan tetkik edilmiş ve hiç mübâlağasız en fazla inceleme ve araştırmaya tabi tutulmuş mümtaz bir şaheserdir. Bu hidâyet rehberini tebliğ ve tefsir etmekle vazifeli ilk müfessir de şüphesiz ki Hz. Peygamber dir. Başlangıçtan tabii devrine kadar hadis ilmi içinde mutalaa edilen Tefsir, bu devirden itibaren yavaş yavaş ayrı bir disiplin haline gelmeye başlamış ve daha sonraları, rivayet, dirâyet, fıkhi, ilmi, ictimai, tasavvufi ve konulu tefsir gibi çeşitli metotlarla inkişaf ederek temel İslami ilimler arasındaki müstesna yerini almıştır. Osmanlılara kadar çeşitli merhalelerden geçen Tefsir in bu dönemde fazla bir gelişme kaydedemediği, bu devir müfessirlerinin, müstakil ve özgün çalışmalar yerine daha ziyade şerh, haşiye, talik ve telhis gibi tali çalışmalar yaptıkları şeklinde ciddi eleştiri ve tenkitler bulunmaktadır. İşte Osmanlı müfessirleri arasında bu tür tali çalışmaların dışına çıkarak şu anki bilgilerimize göre ilk defa ayrı ve tam tefsir yazan bir müfessir olarak Şihâbuddîn es-sîvâsî görünmektedir. Sîvâsî nin, işlevsiz hale geldiği öne sürülen telif yolunu tekrar açması, önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilecek bir hareke ir. Nitekim onun bu önemli adımının tesiriyle olmalı ki Osmanlı döneminde -kendisinden sonra- az sayıda da olsa müstakil tefsirler kaleme alınmıştır. İlgili kısımda da belirtileceği gibi Sîvâsî nin bu hamlesinden sonra yazılan tefsirlerin Uyûnu t-tefâsîr den

7 12 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU etkilenmeleri ve yararlanmaları bu görüşün isabetli olduğunu göstermektedir diyebiliriz. Bizi böyle bir çalışma yapmaya sevkeden asıl neden işte bu husustur. Ayrıca Sîvâsî nin Anadolu da yetişmiş ve bir Osmanlı devri müfessiri olması da onu inceleme konusu olarak tercih edişimizin tali sebepleri arasında yer almaktadır. Sîvâsî nin tefsirdeki metoduna dair bu mütevazi çalışmamız, bir girişle üç bölümden meydana gelmektedir. Giriş kısmında müellifin yaşadığı devrin çeşitli hususiyetlerini özetlemeye, Osmanlılarda tefsir hareketi ve bu asırda belli başlı Osmanlı müfessirle riyle bunlar arasında Sîvâsî nin yeri, birinci bölümde Sîvâsî nin hayatı, mezhebi, vefatı, eserleri, etkilendiği şahıs ve akımlarla tesirleri hakkında bilgi vermeye, ikinci bölümün birinci kısmında eserin yazılış gayesini ve kaynaklarını tespite, bu bölümün ikinci kısmında ise müfessirin tefsirinde Kur ân tarihi hakkında verdiği bilgileri derlemeye çalıştık. Çalışmanın en önemli kısmını oluşturan üçüncü kısımda eseri rivayet, dirâyet ve Kur ân ilimleri yönünden incelemeye gayret e ik. Tekrardan ibaret olacağını düşünerek Sîvâsî ye kadar Tefsir tarihini özetle meyi yersiz bulduk. Konuları sistematik bir şekilde dallandırıp, bütün incelikleriyle detaylı olarak işlemeye çalıştığımız metot fazla uzun olmasın diye ele alınan mevzuulara dair birer-ikişer misalle yetindik. Daha fazla misal isteyenler için dipnotlarda bol denecek miktarda misale işaret e ik. Bu arada ilk bakışta bazı kısımların biraz faz laca yer tu uğu göze çarpıyorsa da müellifin tefsirine bakıldığında bu malumatın, onun ilgili konulara dair verdiği bilgilerle orantılı olduğu görülecektir. Çalışmalarım esnasında değerli fikir ve yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Bedreddin ÇETİNER e burada teşekkür etmekten duyduğum memnuniyeti ifade etmek isterim. GİRİŞ 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU Baha in DARTMA İstanbul

8 14 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU Müfessirimiz Şihâbuddîn Ahmed b. Mahmud es-sîvâsî yi daha iyi tanıyabilmek maksadıyla, önce yaşadığı devrin ve muhit[ayasuluğ-sivas]in bazı hususiyetlerini hülasa edelim. 1. Siyasi Durum Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre Anadolu nun büyük ekseriyeti gibi, Sivas 1 şehrinin de Türk-İslam hakimiyeti altına girmesi, Malazgirt Savaşı[464/1071] ndan sonraki yıllara tekabül eder. İlk çağlardan beri mühim bir siyasi ve ticari merkez olan Sivas, Emir Danişmend ( ) 2 tarafından fethedildi. 570/1175 de II. Kılıç Arslan[ ] ın eline geçtikten sonra da kesin olarak Selçuklu Devleti nin hakimiyetine girmiş oldu. 3 II. Kılıç Arslan ( ), hakimiyeti altındaki toprakları oğulları arasında taksim ederken, Sivas ve Aksaray ı büyük oğlu Kutbeddin Melikşah[ ] a verdi. Tahminen 590/1193 de vefat eden Kutbeddin Melik-şah tan sonra kardeşi Rukneddin Süleyman-şah ( ), diğer 1 Sivas: Kızılırmak vadisinin kuzey tarafında, nehre üç kilometre mesafede, zengin bir ziraat alanı ortasında, önemli ticari ve askeri yollar üzerindedir. Tarihi açıdan, beylikler devrinin en büyük pazaryeri, zaman zaman çeşitli beylik ve devletçiklere payitaht olmuş, muhtelif din, meşreb ve mezheblere mensup insanları barındırmış önemli bir şehirdi. (Bkz., Şemseddin Sami, Kamusu l-a lam, İstanbul, 1311, IV, 2793; Darkot, Besim, Sivas, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), İstanbul, 1950, X, 569, 570, 571; Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1988, s. 247; Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti nin Kuruluşu, Ankara, 1988, s. 57, 59; Kayaoğlu, İsmet, Anadolu Selçukluları Devrinde Ticari Hayat, Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Der., Ankara, 1981, XXIV. 366, Danişmend Gazi (m. 970?-1104): Sultan Melik-şah ümerasından olup, yılları arasında Sivas, Malatya, Kayseri, Tokat, Amasya ve cıvarında hüküm süren Danişmendliler hanedanının kurucusudur. (Bkz., Yınanç, Mükrimin Halil, Danişmendliler, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), İstanbul, 1950, III, 468; Özaydın, Abdulkerîm, Danişmendliler, Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1989, VIII, Şemseddin Sami, Kamus, IV, 2794; Uzunçarşılı, İmail Hakkı Nafiz, Rızvan, Sivas Şehri, İstanbul, 1928, s. 47; Yınanç, a.g.mad., İ.A., III, 468, 469; Darkot, Sivas, İ.A., X, 570, 571; Özaydın, Danişmendliler, B.İ.T., XIII, 121, , 253.

9 16 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU 17 kardeşlerini bir tarafa itip Sivas ve Konya yı ele geçirerek Selçuklu Devleti nin bütünlüğünü yeniden sağlamaya muvaffak oldu (593/1196). I. Alaeddin Keykubat ( ) devrinde 629/1231 de ilk defa Anadolu ya giren Moğollar, Sivas a kadar ilerleyerek şehrin sur dışındaki yerleşim birimlerini tahrip e iler. II. Gıyaseddin Keyhüsrev ( ) zamanında da Sivas Moğollar tarafından üç gün süreyle yağma edildi. 4 Anadolu Selçuklu Devleti nin İlhanlılar tarafından tamamen yıkılmasından sonra Anadolu yu, onların tayin e iği valiler idare etmeye başladı. Bunlar arasında Sivas ı merkez yaparak Anadolu yu bir hükümdar gibi yöneten Timurtaş, buranın işleriyle epeyce uğraştıktan sonra 728/1327 de idam edildi. 5 Timurtaş ın, birtakım siyasi sebeplerle Mısır a kaçarken yerine vekil olarak bıraktığı kayın biraderi Eretna, 732/1342 de Sivas ı idaresi altına aldı. Konya ve Ankara dan Erzurum a kadar uzanan ülkesini oldukça iyi bir şekilde yöne i, tebeası üzerinde kendisine peygamber dedirtecek kadar müspet bir tesir bıraktı. 753/1352 de vefatından sonra yerine oğlu Mehmed Bey ( ) geçti. Mehmed Bey in Sivas ta ölümünden sonra idareyi küçük yaştaki oğlu Alaeddin Ali Bey aldı (767/1365). Hareketli bir haya an sonra 782/1380 yılı Ağustos unda taun has talığından dolayı vefat eden Alaeddin Ali Bey Kayseri ye defnedildi. 6 Eretna[ ] dan sonra sarsıntı geçirmiş, iktisadi ve zirai hayatı felce uğramış, siyasi düzeni bozulmuş, bir takım ayaklanma ve hücumlara maruz kalmış, birlik ve beraberliği zedelenmiş olan devletin başına, iyi bir eğitim görmüş ve dirâyetli bir hükümdar olarak Kadı Burhaneddin Ahmed geçti (782/1380). Kadı Burhaneddin Ahmed ( ), hanedandan olmaması, ikti dar boşluğu ve devlet işlerinin düzensizliği gibi sebeplerle, çeşitli mücadeleler ve taht kavgalarından sonra durumu düzel i. Hükümdarlığını kabul 4 Uzunçarşılı - Nafiz, Sivas Şehri, s. 47 vdd; Turan, Osman, Süleyman-şah II, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), İstanbul, 1950, XI 219; a.mlf., Selçuklular Tarihi ve Türk - İslam Medeniyeti, İstanbul, 1969, s. 225, 226; Darkot, Sivas, İ.A., X, 571; Alptekin, Coşkun, Türkiye Selçukluları, Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1989, Vlll, , Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Sivas, Kayseri ve Dolaylarında Eretna Devleti, Belleten, 126. sayı, Ankara, Nisan-1968, XXXII, 164; a.mlf., Anadolu Beylikleri, s. 155; Uzunçarşılı - Nafiz, Sivas Şehri, s. 51 vdd; Alptekin, Türkiye Selçukluları, B.İ.T., VIIL 355, Hayrullah Efendi, Osmanlı Devleti Tarihi, (hazırlayan, Zuhuri Danışman), İstanbul, 1971, III, 39; Uzunçarşılı, a.g.mak., Belleten, XXXII, 167, 170; a.mlf., Anadolu Beylikleri, s. 155, 157 vd.; Uzunçarşılı - Nafiz, Sivas Şehri, s. 62 vdd.; Yücel, Yaşar, Eretna Devleti Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara, 1989, s. 10 vdd., Göde, Kemal, Sultan Alaeddin Eratna, Ankara, 1990, s. 16, 45, 46. e irdi. Şam Türkmenleri yle Moğol tehlikesini ortadan kaldırdı. Memluklu ve Osmanlılarla başlangıçta düşman, Timur tehlikesinin zuhurundan sonra da dostça ilişkileri oldu. Timur, 797/1394 de Anadolu ya girince, karşısında düşman olarak Kadı Burhaneddin Ahmed i gördü. Bunlardan başka Kadı Burhaneddin in, Karamanoğulları, Erzincan Emirliği, Amasya Emirliği, kuzeydeki Türkmen emirlikleri ve Akkoyunlular la birtakım münasebetleri oldu. Akkoyunlu Türkmenleriyle olan ilişkileri çeşitli şekiller arze i. Sonunda kendisini bu aşiretin reisi Karayölük Osman Bey katle i (800/1398). Kadı Burhaneddin Ahmed in onyedi yıllık başarılı ve parlak bir saltanat devresinden sonra yerine oğlu Alaeddin Ali Çelebi hükümdar oldu (800/1398). 7 Bu arada Osmanlı Sultanı I. Bayezıd ( ), büyük oğlu Süleyman Çelebi yi mühim bir kuvvetle Sivas a sevke i. Süleyman Çelebi, daha önceden şehri muhasara edip kendisine teslimini isteyen Karayölük Osman Bey i de mağlup ederek burasını zapde i. Hükümdar Alaeddin Ali Bey ( ) ise, eniştesi olan Dulkadiroğlu Nasıruddin Mehmed Bey[ ] in yanına gönderildi. Bir ara Osmanlı Devleti nin hizmetinde de bulunan Alaeddin Ali Bey 846/1442 de vefat e i. 8 Böylece Sivas, Osmanlı Devleti topraklarına ilhak edilmiş oldu. Şihâbuddîn es-sîvâsî nin nispet edildiği yer olan Sivas ın o zamanlardaki siyasi durumunu böylece özetledikten sonra, müfessiri tanımada yararlı olacağı ümidiyle biraz da onun ömrünün önemli bir kısmını geçirdiği Ayasuluğ un siyasi vaziyetine kısaca bir göz atalım. Şihâbuddîn es-sîvâsî nin, Zeynuddin Hafi[838/1455] nin 9 müridlerinden biri olan ve kendisinin de intisap e iği Şehy Mehmed Efendi yle 7 Uzunçarşılı, a.g.mak., Belleten, XXXII, s. 198 vd., , 215, 216, 221; a.mlf., Anadolu Beylikleri, s. 159; Uzunçarşılı - Nafiz, Sivas Şehri, s. 77 vdd; Yücel, Eretna Develeti, s. 87 vd; Varlık, M. Çetin, Anadolu Beylikleri, Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1989, X. 46 vd. 8 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1982, I, 299; a.mlf., Anadolu Beylikleri, s. 163 vdd; Uzunçarşılı - Nafiz, Sivas Şehri, s. 93 vdd; Şemseddin Sami, Kamus, IV, 2794; Yücel, Eretna Devleti, s. 192 vd; Darkot, Sivas, İ.A., X, 572; Varlık, Anadolu Beylikleri, B.İ.T., X, 50 vdd. 9 Zeynuddin Hafi (v. 838/1434): 757/1356 da Horasan da bulunan Havâf (veya Hâf) beldesinde doğmuş, 838/1435 de Şevval ayının ikinci günü Pazar gecesi Herat ta vefat etmiştir. Tam adı, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali el-hafi el-herevi, künyesi Ebu Bekr, lakabı ise Zeynuddin olup daha ziyade, Zeynuddin el-hafi diye anılmaktadır. Müfessirimiz Şihâbuddîn es-sîvâsî nin de intisap e iği Sühreverdi tarikatının Zeyniyye kolunun kurucusudur. Zeynuddin el-hafi, Hanefi fakihlerindendir. (Bkz., Ali Şir Nevai, Nesayimu l-mahabbe min Şemayimi l-fütüvve, (hazırlayan, Kemal Eraslan), İstanbul, 1979, s. 317, 318; Mecdi Mehmed Efendi, Şekaik-i Numaniyye ve Zeyilleri (Hadaiku ş-şekaik), (neşre hazırlayan, Abdulkadir Özcan), İstanbul, 1989, I, 91, 92; Zirikli, Hayreddin, Alam, Beyrut, 1990, VII, 46; Şemseddin Sami, Kamus, IV, 2444;; Kara, Mustafa, Bursa da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa, 1990, s. 25, 88.

10 18 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU 19 birlikte gi iği ve vefatına kadar yaşadığı Ayasuluğ 10, muhtemelen Malazgirt zaferini takip eden yıllarda Müslümanlar tarafından fethedilip, zaman zaman el değiştirdikten sonra Ekim 1304 de kesin olarak Türk-İslam hakimi yetine girdi. 709/1309 da da Ayasluğ Mehmed Bey[ ] in eline geçti. 11 Germiyanoğlu Yakub Bey[ ] e bağlı bir subaşı iken, ulu bey sıfatıyla Aydınoğulları devletini kuran Mehmed Bey (1308/1334), bir takım fetihlerde bulunduktan sonra eski Türk ananesine göre ülkesini oğulları arasında paylaştırdı. Buna göre büyük oğlu Hızır-şah[ ] a Ayasuluğ ile Sultan Hisar ı, Bahaeddin Umur Paşa[ ] ya İzmir i, İbrahim Bahadır Bey[v. 745/1344 den sonradır] e Bodemya yı, Süleymanşah[750/1339] a Tire yi verdi. En küçük oğlu İsa Bey[ ] i de devletin payitahtı olan Birgi de kendi yanında bıraktı. 12 Mebmed Bey[ ] in vefatından sonra ulu beylik makamına oğlu Umur Bey ( ) geçti. 13 İlk muharebesini İzmir e yapan Umur Bey, iki buçuk yıllık bir kuşatmadan sonra şehri teslim aldı. Daha Sonra Ege ye çıkarak Bozcaada yı yağma e i. 740/1339 da adalar denizi ve Yunanistan seferini gerçekleştirdi. 741/1340 da Karadeniz e çıkarak Eflak taki bazı yerleri kendisine bağladı. Rumeli sahillerine yaptığı akınlar, etrafa korku ve dehşet verdi, Hıristiyanlık alemini endişeye düşürdü. Böylece şöhreti her tarafa yayıldı. Onun Akdeniz e açılması, Rodos, Kıbrıs, Venedik ve Cenava birleşik haçlı donanmasının sahil İzmir i almasına sebep oldu. Burayı geri almak için çok gayret sarfe i ise de başaramadı. Ha a Sivas ve çevresine hakim olan Eratna, kendisine mancınık atmasını bilen uzmanlar bile gönderdi. Fakat Gazi Umur Bey kuşatma esnasında şehit düştü (749/1348). 10 Ayasuluğ: Batı Andolu da, sahilden 9 km kadar içeride, İzmir-Aydın demiryolunun 77. kilometresinde, Aydınoğulları nın deniz seferleri ve ticareti için önemli bir iskele ve canlı bir ticaret merkezi olup, bugün İzmir iline bağlı Selçuk kazasıdır. (Bkz., Şemseddin Sami, Kamus, I, 506; Darkot, Besim, Ayasuluk, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), İstanbul, 1950, II, 56; Kısa, Leman, Aydın Tarihi ve Coğrafyası, Aydın, 1960, s. 78; Emecen, Feridun, Ayasluk Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (D.İ.A.), İstanbul, 1991, IV, 225, Akın, Himmet, Aydınoğullan Hakkında Bir Araştırma, Ankara, 1961, s. l; Emecen, a.g.mad., D.İ.A., IV, Kalkaşandi, Ahmed b. Ali, Subhu l-a şa, (şerh ve talik, Muhammed Huseyn Şemseddin), Beyrut, 1987, V, 348; Enveri, Düsturname-i Enveri, (neşreden, Mükrimin Halil), İstanbul, 1928, s. 18 (metin kısmı); Köprülü, Fuad, Anadolu Beyliklerine Ait Notlar, Türkiyat Mec., İstanbul, 1926, II, 4 vd; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, 6S; a.mlf., Anadolu Beylikleri, s. 104; Akın, Aydınoğulları, s. 15, 25, 30-32; Kısa, Aydın Tarihi, s. 51, Varlık, Anadolu Beylikleri, B.İ.T., X, 59; Merçil, Erdoğan, Aydınoğulları, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (D.İ.A.), IV, Enveri, Düsturname, s. 35 (metin kısmı); Köprülü, Fuad, Aydınoğulları Tarihine Ait Notlar ve Vesikalar, Türkiyat Mec., İstanbul, 1926, II, 421; Akın, Aydınoğulları, s. 39; Kısa, Aydın Tarihi, s. 55. Hükümdarlık devrinin tamamını, aralıksız bir şekilde gaza ile geçiren bu dirâyetli ve cesur gazinin şehadetinden sonra Ayasluğ emiri Hızır Bey, ulu bey oldu ise de Umur Bey in yerini dolduramadı. Beylik çökmeye başladı. Hızır Bey, Latinlerle çok ağır şartlar taşıyan bir antlaşma imzalamak zorunda kaldı (749/1348). Vefatından sonra da beyliğin başına İsa Bey geçti (762/1360). 793/1390 da Anadolu Beylikleri ni Osmanlı topraklarına katmaya başlayan Yıldırım Bayezid ( ), Aydınoğulları topraklarına da girerek Tire dışındaki yerleri ülkesine ilhak e i. Bilahare Osmanlı Devleti nin mağlup olduğu Ankara Savaşı[805/1402] ndan sonra, Timur tarafından toprakları iade edilen İsa Bey in oğlu II. Umur Bey[ ] le İbrahim Bey in oğlu Cüneyd Bey ( ) arasında iktidar mücadeleleri oldu. Sonunda Umur Bey in vefatı üzerine Cüneyd Bey, Hızır Bey den bu yana beyliğin merkezi olan Ayasluğ a yerleşti. Nihayet II. Murad ( ) Cüneyd Bey in üzerine Anadolu Beylerbeyi Hamza Bey i gönderdi. Cüneyd Bey ( ) İpsala kalesine çekildi. Osmanlılar bu kaleyi kuşa ılar. Bir aylık bir muhasaradan sonra Cüneyd Bey teslim oldu. Böylece Aydınoğulları Beyliği de 830/1426 da yıkılarak toprakları Osmanlı topraklarına ilhak edildi. 14 Sîvâsî, Sivas tan Alasluğ a gi ikten sonra vefatına kadar, hayatının önemli bir kısmını burada sürdürdüğüne ve Ayasluğ, 830/1426 da Osmanlı hakimiyetine girdiğine göre biraz da Osmanlıların siyasi durumuna göz atmakta fayda vardır. Bilindiği gibi Ertuğrul Gazi[679/1280] nin oğlu Osman Bey ( ), 699/1299 da Osmanlı Devletini kurdu. Karacahisar, Yar hisar Bilecik ve Köprühisar gibi yerleri fethe i, İznik ve Bursa yı kuşa ı. Osman Bey in 725/1324 de vefatı üzerine oğlu Orhan Gazi ( ) devletin başına geçti (725/1324). Bursa, İznik, Gemlik, İzmit, Anadolu da ise Balıkesir (Karasi Beyliği nin merkeziydi) ve Ankara ile Edirne ve Rumeli deki bazı yerleri fethe i. 14 Enveri, Düsturname, s. 35, 70-71, 88 (metin kısmı); Yınanç, Mükrimin Halil, (Düsturname-i Enveri Medhali), s. 78, 79, 82; Halil Edhem, Düvel-i İslamiye, İstanbul, 1927, s. 279; Köprülü, Aydınoğulları Tarihine Ait Notlar ve Vesikalar, Türkiyat Mec., II, 419 vd; Ünver, Süheyl, İlimler Tarihimizde Aydınoğlu İsa Bey le Şahsına Ait Mecmuanın Ehemmiyeti Hakkında, Belleten, 95. sayı, Ankara, Temmuz-1960, XXIV, s. 451; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, 66; a.mlf., Anadolu Beylikleri, s. 105, 107, 109; Akın, Aydınoğulları, s. 36, 50-51, 52, 53, 57, 59-60, 64, 82 vdd.; Kısa, Aydın Tarihi, s. 55 vd; Varlık, Anadolu Beylikleri, B.İ.T., X, 60 vdd.; Turan, Osman, İstanbul un Fethinden Önce Yazılmş Tarihi Takvimler, Ankara, s. 19; Gökbel, Asaf - Şölen, Hikmet, Aydın İli Tarihi, Aydın, I, 87 vd.; Merçil, Erdoğan, Anadolu Beylikleri, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (D.İ.A.), III, 139; a.mlf., Aydınoğulları, D.İ.A., IV, ; Baykara, Tuncer, Aydınoğlu Gazi Umur Bey, Ankara, 1990, s. 29, 40.

11 20 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU /1360 da Orhan Bey in vefatını müteakip idareyi oğlu I. Murad aldı (762/1360). I. Murad, Balkan ve Anadolu da birtakım fetihler gerçekleştirdi. Kosova savaşında şehid düştü (792/1389). I. Murad ın şehid edilmesinin ardından devletin başına Yıldırım Bayezid geçti (792/1389). Batı Anadolu daki beylikleri ortadan kaldırdı. Anadolu ve Balkan larda yeni fetihler gerçekleştirdi. Haçlılarla yaptığı Niğbolu savaşını kazandı. Karamanoğlu beyliğini Osmanlı ya bağladı. Kadı Burhaneddin devletini ortadan kaldırdı. Bu arada Timur tehlikesi zuhur e i. 805/1402 de Ankara Savaşı mağlubiyetinden sonra ise fetret devri başladı. Nihayet Mehmed Çelebi idareyi eline aldı (811/1413). Mehmed Bey ( ) de birtakım fetihler ve seferler gerçekleştirdi, çıkan isyanları bastırdı. Vefatını müteakip oğlu II. Murad ( ) hükümdar oldu. O da birtakım sefer ve fetihler yaptı, meydana gelen isyanları etkisiz hale getirdi. Edirne de vefatı üzerine Fatih Sultan Meh med devletin idaresini eline aldı (855/1451). Cihan hükümdarı Fatih, 857/1453 de tarihte önemli bir dönüm nok tası olan İstanbul un fethinin ardından, gerek batıda ve gerekse doğuda çeşitli yerleri fethe i, kara ve deniz seferleri gerçekleştirdi. Birtakım beylik ve devletlere son verdi. Bu büyük devlet adamı, 886/1481 de ebedi istiratgahına çekildi. 15 Devrin siyasi olaylarına ve gelişmelerine dair verdiğimiz bu özet bilgilerden sonra biraz da beylik ve devletlerdeki idari teşkilatlanmaya kısaca temas edelim. Beyliklerin İdari Teşkilatları Anadolu Beylikleri nde devlet, ailenin müşterek malı addedilirdi. Hakimiyet altındaki topraklar, hanedan efradı arasında taksim edilir, içlerinden en ehli yetli ve liyakatli olanı ulu bey sıfatıyla hükümdar olur, adına para basılır ve hutbe okunurdu. Diğer fertler ise ülkenin muhtelif yerlerinde valilik yapardı. Kendine mahsus bir nevi saray teşkilatına da sahip olan büyük hükümdar, diğer beylerin reisi olmakla beraber onların işlerine müdahale etmezdi. Kendi sinin maiyetinde olduğu gibi öteki beylerin yanlarında da divanları, vezirleri, emirleri ve sair hükümet erkanı bulunurdu. 15 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, 117 vdd.; Şahin, İlhan, Kuruluştan Fetret Devrine Kadar Osmanlı Siyasi Tarihi, Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1989, X, 137 vdd.; Miroğlu, İsmet, Fetret Devrinden II. Bayezid e Kadar Osmanlı Siyasi Tarihi, Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1989, X, 167 vdd. Vilâyetlerde adli işleri yürüten kadılarla arazi davalarına bakan kadı askerler vardı. Beylik merkezinde ise vilâyet kadılarının mercii durumunda olan büyük kadı bulunurdu. Ordu, devletin esası sayılırdı. Orduyu tımarlı sipahi ile hükümdarın maiyyet kuvvetleri meydana getirirdi. Ikta suretiyle ayrılmış arazi, ocakzade asker ve emirlere verilirdi. Hükümdar evladına mahsus ıktalar da vardı. Ayrıca ümera ıktalarına göre esir edilmiş ve satın alınmış kölelerden müteşekkil silahlı kuvvetler de beslerlerdi. Aydınoğulları gibi deniz sahiline sahip olan beyliklerin donanmaları, askeri ve ticari maksatlarla kullandıkları limanları bulu nurdu İctimai Durum İlgili kaynaklardan öğrendiğimize göre doğudan gelen Türk aşiretlerinin Anadolu ya yerleşmeleri, Malazgirt zaferinden sonra başlamış, hemen her kesimden insanların iştirak e iği bu göç dalgası, bilhassa Moğolların zuhuruyla daha da yoğunlaşmıştır. Türkler, orta Anadolu daki yerleşim birimlerine tamamen yerleştikten sonra, nüfus yoğunluğunun art masından dolayı, yeni yerleşim bölgeleri edinmek maksadıyla batıya doğru iler leyerek Anadolu nun her tarafına yayılmışlardır. Kaynaklarda Anadolu ya göç eden bu aşiretlerden sadece üçünün ismi ve yerleştikleri sahalardan bahsedilmektedir: Aksaray, Kayseri ve Konya civarına Bisvutlar, Sivas tarafına Uygurlar, Eskişehir ve Kütahya çevresine de Çavdarlar yerleşmişlerdir. Anadolu ya gelen Türkler arasında, Orta Asya da iken göçebe, köy ve şehir hayatı yaşayanları mevcu u. Bunlar, yeni yerleştikleri alanlarda da öteden beri yaşayageldikleri hayatlarını devam e irdiler. Bu nedenle söz konusu kitleleri, yaşayış tarzları ve içinde bulundukları şartlar bakımından üç gurupta mutalaa etmek mümkündür: Göçebeler Muayyen yayla ve kışlaklarda yaşayan bu yarı göçebe kesim irsi reislerinin idaresinde, daha ziyade hayvancılık, buna ek olarak da halıcılık ve nakliyecilikle hayatlarını idame e irirlerdi. Aşiret nizamı dışında herhangi bir içtimai nizam tanımayan bu kitlenin bir kısmı, geçtikleri güzergahlarda civar köylere zarar vermekten, iyi muhafaza edilmeyen şehirlere ve 16 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara, 1988, s. 132 vdd; a.mlf., Anadolu Beylikleri, s. 199 vdd; Yınanç, (Mükrimin Halil), (Düsturname-i Enveri Medhali), s. 23; Akın, Aydınoğulları, s. 32.

12 22 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU 23 tüccar kafilelerine saldırmaktan, idari bir boşluk bulduklarında da çeşitli sebeplere binaen bir anarşi unsuru olmaktan geri durmazdı. Onların bu tür olumsuz hareketlerini ve teşebbüslerini önlemek için mevcut idare tarafından bir takım önlemler alınırdı. Askeri amaçla sınır boylarına yerleştirilenleri dışındakiler, yetiştirdikleri sürülerden devlete ayni bir vergi verirlerdi. Köylüler Çeşitli unsurlardan meydana gelen bu kesim, Anadolu nüfusunun önemli bir kısmını oluştururdu. Köyler, ticaret ve sanayi sahalarıyla, büyük şehir ve kasabaların çevresinde yoğunlaşmıştı. Köylüler, durumlarına göre belirli miktarda vergilerle mükelleflerdi. Sayıları az olmakla beraber, devletle aralarındaki teması engelleyen ve köyün hakimleri durumunda olan elit bir tabaka ile, köylünün müşterek menfaatlarını temin eden ve aynı zamanda bir nevi devlet maliyesinin mümessili konumunda bulunan köy reisleri vardı. Şehir hayatı Kültür açısından en önemli kesim şehirli kesimiydi. Çoğunluğunu Türk ve Müslümanların teşkil e iği şehirlerde, gerek din ve gerekse etnik menşe bakımından çeşitli unsurlar yaşardı. Ancak, farklı dinlere mensup olanlar genellikle ayrı ayrı mahallelerde otururlardı. Bu yerleşim kesiminde devlet memurlarıyla, devlet bütçesinden geçinenler oldukça kalabalık bir grup oluştururdu. Zamanın siyasi çalkantıları ve askeri hareketlerine rağmen, gelişmesinde sanayi ve ticaretin önemli rol oynadığı ve nüfusunun ekseriyetini meslek erbabının ve zanaatkarların meydana getirdiği şehirlerde hayat seviyesi, genelde yüksek ve görkemliydi. Şehir sakinlerinin çoğu fevkalade müreffeh bir hayat yaşıyordu. Beylikler dönemi yerleşim birimlerinde camii, medrese, sıbyan mektebi, tekke ve zaviye, kervansaray, hastahane, imaret, köprü, çeşme, han ve hamam gibi sosyal müessese ve kuruluşlar da vardı Köprülü, 0smanlı Devletinin Kuruluşu, s. 40 vdd.; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 230, 231, 233, 256; a.mlf., Osmanlı Tarihi, l, 90, 91; Darkot, Sivas, İ.A., X, 572; Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklular, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), İstanbul, 1950, X, 395, 396, 400 vdd.; Yücel, Eratna Devleti, s. 45; Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, 1991, s. 92, 93 vdd. 3. İktisadi Durum Moğol istila ve saldırıları nedeniyle zaman zaman büyük krizlere girme sine, mali zararlara ve ha a sosyal bunalımlara rağmen beylikler devri Anadolu ticaret ve sanayi, kısa sürede yeniden canlanarak inkişaf etmiş ve müspet gelişmeler göstermişti. Ülkenin uğradığı zararlar, ahalinin gayret ve yapıcı teşebbüsleriyle kısa zamanda telafi edilmişti. Ülkenin iktisadi hayatı umumiyetle yüksekti. Hayat şartları o devre göre normalin üstünde seyrediyordu. Şehirler imar edilmiş, ticaret yolları ve merkezleri yapılmıştı. Ticaretin gelişmesi ve devamı için çeşitli önlem ve tedbirler alınmıştı. Gerek Anadolu Selçuklularının ve Beyliklerin ve gerekse Osmanlıların ilk dönemlerinde maden, cam, deri, dokuma, boya ve harp sanayi ile tarım ve hayvancılık kayda değer ilerlemeler göstermişti. Tarım ve sanayi ham madde ve mamülleri kara ve deniz yoluyla ülke dışına, bilhassa Avrupa ve Ortadoğu ülkelerine ihraç ediliyordu İlmi Durum Umumiyetle İslam dünyasında olduğu gibi Beylikler ve Osmanlı devri Anadolu sunda da eğitim-öğretim genelde medreselere dayanıyordu. Bununla beraber medrese dışında da nispeten bu tür faaliyetlerin icra edildiği vaki idi. İlmiye sınıfı medreselerde yetişir ve çeşitli alanlarda görev yaparlardı. Beylikleri idare edenler alimlere, müderrislere ve mutasavvıflara azami derecede ilgi ve alaka gösterirler, ha a bazı devlet reis ve emirlerinin bizzat kendileri ilimle iştiğal ederlerdi. Genel olarak akli ve nakli ilimlerin tedris edildiği 19 Beylikler devri medreselerinde hangi derslerin ve bunlara ait hangi kitapların okutulduğu konusunda henüz kesin bir bilgiye sahip olmamakla beraber, Osmanlı medreselerinin, öncekilerin (yani Beylikler devrindekilerin) devamı olması hasebiyle, bu (Osmanlı dönemindeki) medreselerde okunan ders ve kitapların aynı şekilde onlarda da tedris edildiği tahmin edilebilir. 18 Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s. 55 vdd; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 254, 255, 256; Sevinç, Necdet, Anadolu Türk Devletlerinde Ticari İktisadi Faaliyetler ve Osmanlı Sanayii, Türk Dünyası Araştırmalar Der., 9. sayı, İstanbul, 1980, III, 81; Darkot, Ayasuluk, İ.A., II, 5; a.mlf., Sivas, İ.A., X, 570 vdd.; Zeki Velidi, Ahmed, Moğollar Devrinde Anadolu nun İktisadi Vaziyeti, Türk Hukuk ve İktisad Tarihi Mec., I. cilt, I. sayı, İstanbul, 1931, s. 15; Kafesoğlu, a.g.mad., İ.A., X, 402; Akın, Aydınoğulları, s. 55; Kısa, Aydın Tarihi, s. 64; Baykara, Umur Bey, s. 74 vdd; Kayaoğlu, a.g.mak., Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Der., XXIV, 366, 368, Parladır, Selahaddin, Medrese Hakkında Pedegojik Bir Değerlendirme, Dokuz Eylül Üniv. İlahiyat Fak. Der., IV. sayı, İzmir, 1987, s. 171, 174.

13 24 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU 25 Osmanlılara gelince, kaynaklardan öğrendiğimize göre onlarda eğitim -öğretim faaliyetleri, Selçuklu ve Beylikler devrine göre daha planlı, programlı, disiplinli ve belli esaslar çerçevesinde yapılırdı. Müderrislerin verdikleri ders ler, ders saat ve kitapları, izin, maaş, tayin ve terfileri gibi hususlar çeşitli usullerle tespit edilip uygulanırdı. Ayrıca müderrislerin maiyyetinde muîd ve müstaîdler bulunurdu. 20 Anlaşılan o ki Osmanlılar eğitim ve öğretime büyük önem vermişlerdir. İlk dönem Osmanlı medreselerinde okunan belli başlı derslere ve bu derslere ait kitaplara gelince onları şu şekilde sıralayabiliriz: Tefsir: a. Ebu l-kâsım Mahmud b. Ömer b. Muhammed b. Ahmed ez-zemahşeri [538/1143] nin el-keşşaf an Hakaiki t-tenzil ve Uyuni l-ekavil fi Vücuhi t- Te vil adlı eseri. b. Nasiruddin Ebu l-hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed b. Ali[685/1286] nin Envaru t-tenzil ve Esraru t-tevil i. Hadis: a. Kütübü si e (özellikle de Buharî). b. Hüseyin b. Mahmud el-ferra el-beğavi[516/1122] nin Mesâbîhu s- Sünne adlı kitabı. c. İmam Sağani diye bilinen Raziyyuddin Hasan b. Muhammed es- Sağani[650/1252] nin Meşariku l-envari n-nebeviyye min Sıhahi Ahbari l- Mustafaviyye si. Hadis Usulu: İbn Mübarek (181/797), İbnu l-esir (606/1209) ve İbn Hacer el-askalani [852/1448] nin Nuhbetü l-fiker adlı eserleri. Fıkıh: a. Ahmed b. Muhammed Kuduri[428/1036] nin Muhtasaru l-kuduri adlı kitabı. b. Burhaneddin Ali b. Ebi Bekr Merğınani[593/1196] in el-hidaye si. c. Siraceddin Muhammed b. Muhmud b. Abdirreşad es-secavendi nin Feraizu s-secavend adındaki eseri. 20 Parladır, a.g.mak., s. 173, 174; Yakuboğlu, Kenan, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, İstanbul, 2006, 87. Fıkıh Usulü: a. Celaleddin Ömer b. Muhammed[671/1272] in el-muğni si. b. Abdullah b. Ahmed en-nesefi[710/1310] nin Menaru l-envar adındaki kitabı. c. Sadeddin Ta azani[792/1389] nin et-telvih i. Akaid ve Kelam: a. Ahmed b. Cafer el-hanefi[321/933] nin Akaidu t-tahavi isimli eseri. b. Necmeddin Ebu Hafs Ömer b. Muhammed en-nesefi[537/1142] nin Akaidu n-nesefi si. c. Nasiruddin Tusi[672/1273] nin Tecridu l-kelam adlı kitabı. d. Abdullah b. Ömer Beyzavi[685/1286] nin Tavaliu l-envar ı. e. Azududdin Abdurrahman b. Ahmed el-ici[756/1355] nin Akaidu l- Azudiyye ve Mevakıf adlı eserleri. Belağat: a. Siraceddin Ebu Yakub Yusuf b. Ebi Bekr Sekkaki[626/1228] nin Mi ahu l-ulum adındaki kitabı. b. Celaleddin Muhammed b. Abdirrahman el-kazvini[739/1338] nin Mi ahu l-ulum a yaptığı Telhisu l-mi ah fi l-meani ve l-beyan adlı eseri. Arap Dili: Sarf: a. İbn Hacib diye meşhur olan Ebu Amr Osman b. Ömer[646/1248] in eş-şafiye si. b. İzzeddin Ebu l-fezail İbrahim b. Abdi l-vehhab b. İmadiddin b. İbrahim Zincani[655/1257] nin el-izzi adlı kitabı. c. Ahmed b. Ali b. Mesud un el-merahu l-ervah ı. Nahv: a. Abdulkahir el-cürcani[471/1078] nin el-avamil adındaki kitabı. b. Nasır b. Abdisseyyid Matrizi[610/1212] nin el-misbah ı. c. İbn Hacib[646/1248] in el-kafiye fi n-nahv adlı eseri. d. Cemaleddin Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah Tai[762/1360] nin el-elfiye fi n-nahv i. e. İbn Hişam diye meşhur olan Cemaleddin Abdullah b. Yusuf [762/1360] un; -Şuzuru z-zeheb,

14 26 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU 27 -Kadru n-neda ve Bellu s-sada, -Muğni l-lebib an Kütübi l-arib, -el-irab an Kavaidi l-irab adlı kitapları. Bunlardan başka medreselerde mantık, tıp ve heyet ilmi gibi ilimler de okutulmuştur Dini ve Fikri Durum Sîvâsî nin yaşadığı devirde Anadolu nun hemen her yerleşim biriminde sünni mezhepler, özellikle de Hanefi mezhebi yaygındı. Ehl-i sünnet mezhepleri dışındakiler hemen her fırsa a engellenmeye çalışılırdı. Başta hükümdarlar olmak üzere gerek devlet erkanı ve gerekse ahali/halk sünni mezheplere bağlıydı. Müessese olarak da camii ve medrese gibi çeşitli ilimlerin tedris ve dini görevlerin ifa edildiği pek sosyal tesis inşa edilmiş ve buralardan değerli ilim adamları yetişir idi. Fikri açıdan bu devir Anadolu sunda en fazla itibar gören kelam ve felsefe ekolü, Fahreddin er-razi[606/1209] nin tesis ve temsil e iği ekoldü. Bu ekol daha sonraları Cemaleddin Aksarayi (770/1368) gibi alimler tarafından devam e irilmiştir. Bir başka felsefi akım olan ve Şihâbuddîn Sühreverdi[633/1235] nin tesis e iği İşrakilik 22 de Anadolu da yayılmış önemli akımlardandı. Beylikler devrinde ve Osmanlı Devleti nin kuruluşu esnasında söz konusu bölge, muhtelif tarikatlar, tasavvufi düşünce ve ekollerin inkişaf edip yayıldığı ve ha a yenilerinin ortaya çıktığı bakir bir alan idi. 21 Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s. 65; Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988, s. 19 vd.; a.mlf., Osmanlı Tarihi, I, 90, 91, II, 586; a.mlf., Anadolu Beylikleri, s. 211, 219, 228; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 258, 259; Arif Bey, Devlet-i Osmaniye nin Tesis ve Takarruru Devrinde İlim ve Ulema, Daru l-fünun İlahiyat Fak. Mec., 2. sayı, İstanbul, 1932, s. 143, 144; Baysun, M. Cavid, Osmanlı Devri Medreseleri, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), İstanbul, 1950, VIII, 71; Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984, s. 4, 14, 22, 28, 35, 42 vdd.; Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976, s. 10, 19, 20, 21, 23, 33, 42; Kazıcı, Ziya, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul, 1985, s. 126; Merçil, Aydınoğulları, D.İ.A., IV, 241; Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlı Devleti Teşkilatı, Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1989, XII, 416; a.mlf., Osmanlılarda Devlet Teşkilatı, s. 115 vdd.; Ünver, a.g.mak., Belleten, 24. cilt, 95. sayı, s. 448; Baykara, Umur Bey, s. 93 vdd; Yakuboğlu, Medrese Eğitimi, s , 163, İşrakilik: Şihâbuddîn Sühreverdi[633/1235] nin kurduğu, Yeni Eflatunculuk a dayanan, keşf, ilham ve sezgi prensibinden hareket ederek meşşailik ile tasavvuf arasında yer alan ve zevk ehli olarak bilinen bir akımdır. (Bkz., Ülken, Hilmi Ziya, İslam Felsefesi, 2. baskı, Ankara, s. 188; Adıvar, Abdulhak Adnan, İşrakiyun, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), İstanbul, 1950, V/II, 1231, 1232; S. Van Den Bergh, Sühreverdi, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), İstanbul, 1950, XI, 88 vd.; Taylan, Necip, Anahatlarıyla İslam Felsefesi, İstanbul, 2. baskı, 1985, s. 224, 225. Gerek idareciler ve gerekse halk, tarikat ve tarikat erbabına fevkalade ilgi gösterirler, gerekli imkan ve ortamı hazırlarlar ve onları himaye ederlerdi. Bu arada tarikatların din, devlet ve millet yararına önemli görevler üstlendikleri ve pek çok hizmetler ifa e ikleri kayda değer bir husustur. Dini hizmetlerin yanı sıra sınır boylarında bekçilik yapmak (ribat) ve gerektiğinde fiilen savaşa katılmak, ıssız ve boş olan yerlerde yeni yerleşim birimleri kurmak, asayişi ve ticaret yollarının güvenliğini sağlamak ve irşad faaliyetleri gibi önemli işleri ifa etmişlerdir. Demek ki, Sîvâsî nin yaşadığı devirde Anadolu, dini ve fikri açıdan çeşitli meslek, mezhep ve ekollerin inkişaf edip yaşadığı, ha a yenilerinin ortaya çıktığı oldukça bereketli bir saha imiş. 23 Müfessirimizin yaşadığı çevrenin, siyasi, ictimai, iktisadi, ilmi, dini ve fikri durumunu kısaca ortaya koymaya çalıştıktan sonra, yaşadığı dönemde muasırı olan belli başlı Osmanlı müfessirlerinin hayatı ve eserleriyle bunlar arasında Sîvâsî nin yerinin tespiti sanırız faydalı olacaktır. Sîvâsî nin yaşadığı dönemde belli başlı Osmanlı müfessirleri Aydınlı Hacı Paşa (820/1417): Asıl adı, Hızır b. Hoca Ali b. Murad dır. Celaleddin lakabını alan müfessir aslen Konyalı olup bilahare Aydın a gi iğinden buraya nispetle kendisine Aydınlı Hacı Paşa denilmiştir. Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre Aydınlı Hacı Paşa (820/1417) Anadolu daki ilmi tahsilini tamamladıktan sonra Mısır a gi i. Akli ve nakli ilimlerde tahsilini tamamladı. Hanefi mezhebinde fakih oldu. Daha sonra doktorların tedavisini yapamadığı bir hastalığa yakalanması üzerine tıp tahsiline başladı ve kısa zamanda devrin en mahir doktorlarından biri haline geldi. Bu vesileyle Kahire hastahanesinin başhekimliğine getirildi. Ülkesine döndüğünde de Aydınoğlu İsa Bey in hüsn-i teveccühüne mazhar olarak onun adına tıbbi eser ler telif e i. Ha a Timur un tabipleriyle yaptığı münazarada üstünlüğünü kabul e irdi Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 591; Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1981, s. 195 vd; a.mlf., Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s. 95, 96, 97; a.mlf., Anadolu Beyliklerine Ait Notlar, Türkiyat Mec., II, 5; Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul, 1990, s. 345 vdd.; Kısa, Aydın Tarihi, s Taşköprü-zade, Isamuddin Ebu l-hayr Ahmed Efendi, eş-şakaiku n-numaniyye fi d- Devleti l-osmaniyye, (neşreden, Ahmed Subhi Furat), istanbul, 1985, s. 52, 53; Mehmed Süreyya, Sicilli Osmani, İstanbul, 1308, II, 94; Şemseddin Sami, Kamus, III, 1906; Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi/Tabakatü l-müfessirin, İstanbul, 1974, ll, ; Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul, 1982, s. 21, 22.

15 28 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU 29 Çeşitli eserleri yanında الا نوار في جميع الا سرار مجمع adlı Arapça bir tefsiri bulunmaktadır. Mezkür tefsirin Süleymaniye Kütüphanesi Carullah bölümü 94 numarada kayıtlı olan 418 varaklık bir cildi bulunmakta olup noksandır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi A 1794 numarada kayıtlı Sebe suresinden Fussilet suresinin 41. âyetine kadar olan bir cildi daha vardır. Kutbuddin İzniki (821/1418): Asıl adı, Muhammed b. Muhammed dir. İlgili kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre İznik te doğdu. Bu nedenle İzniki nisbesiyle meşhur oldu. Tefsir ve tasavvuf başta olmak üzere İslam ilimlerinin hemen her dalında mütehassısdı. Timur kendisine son derece saygı gösterirdi. vardır. 25 adında bir tefsiri تفسير قطب الدين Bedreddin b. Kazi Simavna (823/1420): Asıl adı, Muhammed b. İsrail b. Kazı Simavna dır. İlgili kaynaklara göre bugün Yunanistan toprakları içinde bulunan Simavna da doğdu (760/1358). Mısır a iki defa seyaha a bulundu. Tebriz de Timur un meclisinde İranlı alimlerle yaptığı ilmi münazarada üstünlüğünü ortaya koydu. Şeyh Bedreddin, İslami ilimlerden bilhassa Hanefi fıkhı ile tasavvu a temayüz e i. Çeşitli çalışmaları ve bu arada siyasi faaliyetleri oldu. Bu faaliyetlerinin isyan niteliğinde olduğu gerekçesiyle alimlerden müteşekkil bir kurulun verdiği kararla idam edildi. Müfessirin القلوب نور adında iki ciltlik bir tefsiri vardır. 26 Alaeddin Müsannifek (875/1470): Asıl adı, Alaeddin Ali b. Mecdiddin Muhammed eş-şehrudi dir. Fahreddin er-razi[606/1209] nin ahfadından olduğu bil dirilen müfessir, Bistam kasabası yakınlarındaki Şehrud köyünde doğdu (803/1400). Alaeddin Müsannifek, ilim tahsili için seyahatlarda bulunduktan sonra Konya ya gelip burada müderrislik yaptı. Aynı zamanda şairliği de olan müellif, daha sonra Konya dan İstanbul a gelerek vefatına kadar burada ikamet e i. كتاب الشفاء في تفسير كلام الله veya bir başka adıyla تفسير القرا ن ملتقى البحرين isimli tefsirinin Süleymaniye Kütüphanesi Fatih bölümü 636 المنزل من السماء numaradaki nüshasıyla aynı kütüphanenin Hekimoğlu bölümü 51 numaradaki nüshası muhtemelen kendi ha ı olup noksandır. 27 Muhyiddin Kafiyeci (879/1474): Asıl adı, Muhyiddin Muhammed b. Süleyman b. Said dir. Künyesi Ebu Abdillah, lakabı Muhyiddin dir. Kaynakların bildirdiğine göre aslen Bergamalı olup 788/1386 da doğdu, 879/1474 de Mısır da vefat e i. Meşhur alim Suyuti[911/1505] nin de hocası olan Kafiyeci, İslami ilimlerin hemen her dalında, umumiyetle risaleler halinde eserler telif e i. vardır adında Kur ân ilimlerine dair bir eseri التيسير في قواعد علم التفسير Osmanlılarda Tefsir Hareketi ve Osmanlı Müfessirleri Arasında Sîvâsî nin Yeri Gerek Beylikler ve gerekse Osmanlı devri eğitim-öğretim sisteminin, Selçuklular devri eğitim-öğretim sisteminin daha gelişmiş ve sistemli bir uzantısı olduğu söylenebilir. Bu sistem içinde, Selçuklular devrini müteakip bir geçiş ve fasıla mesabesindeki Anadolu Beylikleri devrinden sonra, Osmanlılar da ilk defa Orhan Gazi ( ) tarafından tesis edilerek özellikle Fatih Sultan Mehmed ( ) devrinde zirveye ulaşan medre selerde, umumiyetle Keşşaf ve Kazi tefsirlerinin tedris edildiğini daha önce ifade etmiştik. Dirâyet metoduyla telif edilmiş olan bu tefsirler, o devrin bu sahadaki ihtiyaçlarını büyük ölçüde karşıladığı için olmalı ki, alimler onlara fazlasıyla önem atfetmişler, üzerlerinde şerh, haşiye, talik ve telhis gibi çalışmalar yapmışlar, müspet veya menfi tenkidlerini, düşünce ve fikirlerini bu yollarla ifadeye çalışmışlardır. Böylece söz konusu tefsirler İslam aleminde geniş bir alana yayılmış, kabul görmüş ve ha a el üstünde tutulmuşlardır. Herhalde bu sebeple olmalı ki bu devir müfessirleri, -bazıları dışındayeniden bir telif çalışması yapmaya teşebbüs etmemişlerdir. Bu durum, 25 Taşköprü-zade, Şekaik, s. 34; Şemseddin Sami, Kamus, V. 3672; Bursalı Mehmed Tahir b. Rifat, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, 1333, I. 39; el-leknevi, Muhammed b. el-hayy el-hindi, el- Fevaidu l-behiyye fi Teracimi l-hanefiyye, Mısır, s. 185; Bilmen, Tabakat, II, Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I. 39; Mehmed Süreyya, Sicilli Osmani, I. 10; Taşköprü-zade, Şekaik, s. 49 vd; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi. I. 360, II, 650 vd; Bilmen, Tabakat, II ; Dindar, Bilal, Bedreddin Simavi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (D.İ.A.), İstanbul, 1992, V, 331 vdd.; Çubukçu, İbrahim Agah, Türk İslam Düşünürleri. Ankara, 1989, s Taşköprü-zade, Şekaik, s. 162 vd.; Şemseddin Sami, Kamus, VI, 4312; e1-leknevi, Fevaid, s. 193, 194; Bilmen, Tabakat, II, Bu eser, İsmail CERRAHOĞLU tarafından tahkik ve terceme edilerek 1974 yılında yayınlanmıştır. 29 Taşköprü-zade, Şekaik, s. 64 vd.; a.mlf., Mevzuatu l-ulum, (mütercimi, Kemaleddin Mehmed Ef., İstanbul, 1313, I, 574; Şemseddin Sami, Kamus, V, 3814; Hoca Sadeddin b. Hasan, Tacu t-tevarih, İstanbul, 1279, II, ; el-leknevi, Fevaid, s. 169, 170; Bilmen, Tabakat, II, 602, 603.

16 30 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU 15. ASIRDA ANADOLU NUN DURUMU 31 Osmanlılar döneminde tefsirin kayda değer bir gelişme gösteremediği şeklinde yorumlanarak tenkid edilmektedir. İşte Sîvâsî yi, şerh, haşiye, talik ve telhis gibi tali çalışmaları bir tarafa bırakarak yeniden. müstakil ve tam bir tefsir telifine teşebbüs eden nadir şahsiyetler arasında görmekteyiz. Yeniden böyle bir yola girmesi bakımından Sîvâsî nin Beylikler ve Osmanlı devri tefsir hareketinde önemli bir yeri olmalıdır. Ulaşabildiğimiz tabakat ve rical kaynaklarında, Beylik ler ve Osmanlılarda, Sîvâsî ye kadar bazı alimlerin müstakil tefsir yazdıkları bil diriliyorsa da, yapılan kütüphane ve bibliyografya tetkiklerinde henüz bu telif tefsirlerden -Sîvâsî ninki dışında- tam olanını bulamadık. Dolayısı ile şimdilik edinebildiğimiz bilgilere göre Sîvâsî yi, gerek Beylikler ve gerekse Osmanlılar devrinin, ilk defa tam olarak müstakil tefsir kaleme alan bir müfes siri olarak kabul etmemiz mümkündür. Ancak burada şunu da belirtelim ki, zamanla yapılacak olan ilmi araştırmalar bu sonucu değiştirebilir. Burada yeri gelmişken Sîvâsî nin tefsirini diğer klasik dirâyet tefsirlerinden ayıran özellikleri zikretmekte fayda vardır. Tespitlerimize göre Şihâbuddîn es-sîvâsî nin Uyûnu t-tefâsîr li l- Fuzalâi s-semâsîr adlı bu tefsirinin, diğer klasik dirâyet tefsirlerinden farklı olan hususiyetlerinin şunlar olduğunu düşünüyoruz: a. Tefsirde hemen hemen bütün kıraat vecihleri çok kısa olarak gösterilmiş ve bu sebeple meydana gelen anlam farklılıkları belirtilmiştir. Ayrıca kıraatlara göre kelimelerin türediği köklere işaret edilmiştir. b. Âyetler, muhtasar olarak irab (tahlil) edilmiş, gerekli irab takdirleri yapılmış ve bu hususta herhangi bir tartışmaya girilmemiştir. c. Âyetlerin birbirleriyle olan uygunluğunun, özellikle de kendi bünyelerindeki tenasübünün yani, âyeti oluşturan kelimeler arasındaki ahenk ve uyumun gösterilmesine büyük önem verilmiştir. Tefsirin bu yönü, önemli bir hususiyet olarak göze çarpmaktadır. d. Kur ân-ı Kerîm in manalarının kolayca anlaşılır bir şekilde ve kısa yoldan okuyucuya aktarılmasına gayret edilmiştir. Müfessirin tefsirine isim verirken satıcı ile alıcı arasındaki aracı anlamına gelen simsâr kelimesinin çoğulu olan semâsîr 30 kelimesini kullanması, onun bu düşüncesinden kaynaklanmış olmalıdır. Muhtemelen bu sebeple tefsirde, tıpkı bir ders kitabı gibi anlaşılır ve sade bir dil kullanılmıştır. e. Tefsirde birinci, ikinci, üçüncü ve ha a yedinci dereceye kadar varan tefsir rivayetleri (vecihler) sıralanmıştır. Bu konuya müfessirin büyük önem atfe iği görülmektedir. Belki bununla müfessir, Kur ân ın muhtevasının ne kadar zengin olduğunu ortaya koymak istemiş olabilir. Burada şunu belirtelim ki, saydığımız bu hususların, Sîvâsî nin tefsiri dışında başka herhangi bir tefsirde bulunmadıklarını iddia etmemiz mümkün değildir. Ancak bu özelliklerin bütünüyle, onunki dışında hemen her tefsirde bulunamayabileceğini söylesek, herhalde maksadını aşan bir söz sarfetmiş olmayız. Şimdi Sîvâsî nin, yaşadığı muhitin çeşitli özelliklerini, muasırı olan müfessirler arasındaki yerini ve onlardan farklı olan yönlerini kısaca anlattıktan sonra hayatını, akabinde de tefsirini incelemeye geçebiliriz. 30 Firuzabadi, Muhammed b. Yakub, el-kamusu l-muhit, 3. baskı, Beyrut, 1993, s. 526.

17 32 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU ŞİHABUDDİN AHMED B. MAHMUD ES-SİVASİ [860/1455] NİN HAYATI VE ESERLERİ 33 BİRİNCİ BÖLÜM ŞİHABUDDİN AHMED B. MAHMUD ES-SİVASİ [860/1455] NİN HAYATI VE ESERLERİ

18 34 ŞİHÂBUDDÎN es-sîvâsî ve KUR ÂN YORUMU ŞİHABUDDİN AHMED B. MAHMUD ES-SİVASİ [860/1455] NİN HAYATI VE ESERLERİ 35 ŞİHABUDDİN AHMED b. MAHMUD es-sivasi[860/1455] nin HAYATI ve ESERLERİ 1. Nesebi, doğum yeri ve yılı, ismi, künyesi, lakabı ve nisbeleri Müfessirimiz Şihâbuddîn es-sîvâsî nin nesebi, doğum yeri ve yılı hakkında, hayatını ihtiva eden kaynaklarda kesin bir bilgiye vakıf olamadık. Ulaşabildiğimiz kaynaklardan Bursalı Mehmed Tahiri nkilerde Sivaslıdır 1 denilirken, diğer kaynaklarda Sıvaslı birinin kölesi olduğu 2 zik redilmektedir. Adı Ahmed b. Mahmud 3 olan müfessirimiz, Ayasluğî, daha ziyade de Sıvasî nisbesiyle maruf ve meşhur olup kendisine Şihâbuddîn lakabı verilmiştir. 4 Zikredildiği kaynaklarda umumiyetle Şihâbuddîn es- Sîvâsî diye lakabı ve meşhur olan nisbesiyle geçerken, halen medfun olduğu İzmir iline bağlı Selçuk ilçesinde halk arasında ise Şihâbuddîn Dede diye anılmaktadır. Zaten onu diğer Sîvâsîlerden ayırdedebilmek için Şihâbuddîn lakabıyla zikretmek daha uygun görünmektedir. 2. Gençliği, yetişmesi, hocaları ve seyahatları Kayaklardan edindiğimiz bilgilere göre Sîvâsî, Sivas ta henüz köle olduğu bir zamanda ilme yönelmiş, küçük yaşta alet ilimlerini öğrendikten 1 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 90; a.mlf., Aydın Vilâyetine Mensüb Meşayih Ulema Şuara Müverrihin ve Etıbbanın Teracim-i Ahvali, İzmir, 1324, s. 16, Taşköprü-zade, Şekaik, s. 31; Mecdi Efendi, Hadaik, l, 55; Hoca Sadeddin, Tacu t-tevarih, ll, 415; Ahmed b. Muhammed, Tabakatu l-müfessirin, Veliyyuddin Ef. Ktp. numara, 427, varak, 70 a ; Ahmed Midhat, Mufassal Tarih-i Kurun-i Cedide, İstanbul, 1303, s. 589; Şemseddin Sami, Kamus, IV Müstakim-zade, Süleyman Sadeddin, Mecelletu n-nisab fi n-nisebi ve l-küna ve l -Elkab, Süleymaniye Ktp. Halet Ef. blm., numara, 628, varak, 267 a ; Katib Çelebi, Mustafa b. Abdillah, Keşfu z-zunun an Esami l-kütübi ve l-fünun, (hazırlayanlar, Şerefeddin Yaltkaya, Kilisli Rıfat Bilge), İstanbul, 1971, II, Mektubi, İzzed-zade Abdülaziz, Teracim-i Ahval-i Ulema ve Meşayih, İstanbul Üniv. Ktp. TY, numara, 2456, varak, 9 b ; Taşköprü-zade, Şekaik, s. 31; Katib Çelebi, Keşf, II, 1185; Mehmed Süreyya, Sicilli Osmani, III, 176; Ahmed b. Muhammed, Tabakat, varak, 70 a ; Hoca Sadeddin, Tacu t-tevarih, Il, 415; Ahmed Midhat, Mufassal Tarih, s. 589; Şemseddin Sami, Kamus, IV, 2886.