NÂİLÎ NİN BİLİNMEYEN ŞİİRLERİ VE ONLAR HAKKINDA BAZI MÜLÂHAZALAR NÂİLÎ S UNKNOWN POEMS AND SOME PROVISIONS ABOUT THEM

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , TURKEY NÂİLÎ NİN BİLİNMEYEN ŞİİRLERİ VE ONLAR HAKKINDA BAZI MÜLÂHAZALAR Özer ŞENÖDEYİCİ * ÖZET Nâilî, XVII. yüzyılın kayda değer şairlerinden biridir. Onun, şiirlerini derlediği Divan ı 1970 yılında edisyon kritikli olarak Halûk İpekten tarafından yayımlanmıştır. Ancak şairin bazı şiirleri, Divan ın bu baskısında kendilerine yer bulamamışlardır. Nâilî nin sanatından bahseden kimi kaynaklarda, onun Divan ında bulunmayan şiirlere rastlamak mümkündür. Bunun yanı sıra, Divan ın yazma nüshalarında, mecmualarda ve cönklerde de Nâilî ye ait kimi şiirler de bulunabilir. Çalışmada farklı nazım biçimlerinde ve her biri şairinin edebî kişiliğinin bir yönüne ışık tutan dokuz manzumeye yer verilecektir. Anahtar Kelimeler: Nâilî, divan, mecmua, cönk, XVII. yüzyıl. NÂİLÎ S UNKNOWN POEMS AND SOME PROVISIONS ABOUT THEM ABSTRACT Nâilî is one of remarkable poet of the 17th century. His Divan that contains his poems was published by Halûk İpekten in edition critique in But some of his poems, couldn t take a place in this edition. In some books about his art, it s possible to find poems which don t exist in his Divan. As well as it s possible to find any other poems of Nâilî in manuscripts of his Divan and other Ottoman micellanies. In this work nine poems which have different forms of prose and shed light on aspect of literary personality of the poet will be introduced. Key Words: Nâilî, divan, Ottoman miscellanies [mecmua, cönk], 17th century. Bir şairin klâsik edebiyat çerçevesine uygun olarak yazdığı şiirlerin belli bir düzen içinde derlendiği eserler divan olarak nitelenir (Pala 1998, 110). Bazı şairlerin divanları, onlar hayattayken -çoğunlukla- kendileri tarafından tertip olunmuş, bazılarınınki ise onlar öldükten sonra başkaları tarafından tedvin edilmiştir (Pakalın 1983, 456). Bu eserlerin nüshalarından hareketle yapılan bilimsel neşirlerde, şairlerin tertip ettikleri divanın orijinal nüshasındaki bütün şiirler tespit edilmeye çalışılır ya da farazî bir mükemmel divan oluşturmak için çaba sarf edilir. Bu çalışmalar esnasında kimi şiirler; divanın yazma nüshalarında yer almadığından, kimileri ise gözden kaçtığından olsa gerek, matbu ve bilimsel neşirlerde yer almazlar. Ancak, şairin edebî kişiliğinin, meşrebinin, duygu ve düşüncelerinin daha iyi değerlendirilebilmesi için bu şiirlerin de tespit * Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Ü. Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. El-mek: ozersenodeyici@gmail.com

2 1926 Özer ŞENÖDEYİCİ edilerek gün yüzüne çıkarılması ve değerlendirilmesi gerekir. Bu anlamda, XVII. yüzyılın önemli şairlerinden Nâilî-i Kadîm in, Halûk İpekten (1970) tarafından hazırlanan Divan baskısında bulunmayan bazı şiirlerinin edebiyat âlemine sunulması önem arz etmektedir. Türk edebiyatı tarihinde kendisine yer edinebilmiş bu şairin, her biri edebî karakterinin ve üslûbunun farklı bir yönüne tanıklık eden meçhul şiirlerinin ortaya çıkarılması; Klâsik Türk Edebiyatı araştırmaları için kazanç olacaktır. Nâilî nin, Halûk İpekten tarafından hazırlanan matbu Divan ında yer almayan şiirler bulunduğu intibasını uyandıran bazı beyitler, Nâilî nin şairliğine değinen ya da onun şiirlerinden alıntı yapan kimi kaynaklarda kendilerine yer bulmuşlardır. Sözgelimi Mucîb Tezkiresi nde, şairin Divan ından örnek olarak verilen tek beyit, matbu yayında bulunmayan bir şiirden alınmıştır. Döneminin beğenisine ve şairinin sanat kudretine tek başına tanıklık etmesi için alıntılanan bu beyit ve onun içinde yer aldığı gazelin Divan baskısında bulunmayışı, şaşırtıcı bir durumdur 1. Söz konusu beyit aşağıdadır (Altun 1998, 58): Úanı èàlemde cemàlüñ gibi gül-deste gören Rÿó-ı Úudsi çemen-i óüsnüñe şàyeste gören 2 Ahmet Talat Onay da Divan baskısında yer almayan bazı beyitlere yer vermiştir. Aşağıdaki beyitler, matbu Nâilî Divanı nda yer almayan, ancak Onay ın eserinde alıntılayarak izah ettiği beyitlerdendir: Úor mu úomaya àayret-i àam yàreme merhem Ben derd-keşem zahmuma elmàs gerekdür (Onay 2000, 191) Gezer vàdì-be-vàdì nàle-peymà bir vaóşìsin Bu vàdìlerde kimdür söyleye üstàdın ey bülbül (Onay 2000, 453) Nâilî ye ait başka şiirler bulunabileceğini haber veren bu beyitlere tesadüf edebilme umuduyla, Millî Kütüphane yazmaları içinde yapmış olduğumuz taramalarda, Divan da bulunmayan başka şiirlerin ve tezkirelerde yer almayan başka Nâilî lerin varlığını tespit ettik. Kimi karinelerle XVII. yüzyıl şairi Nâilî ye (Nâilî-i Kadîm) ait olabileceğini düşündüğümüz toplam dokuz manzumeye ulaştık. Farklı nazım biçimleri ile kaleme alınmış olan bu şiirlerden her biri, şairinin ayrı bir özelliğine temas etmekte, onun edebî kişiliği ve karakteri hakkında önemli ipuçları vermektedir. Şunu da ilâve etmek gerekir ki, Nâilî üslûp sahibi bir şairdir. 3 Onun, şiirde izlediği yol, mahlasdaşları ve kendisi arasına kalın bir çizginin çekilmesini zorunlu kılar. 4 Bu anlamda, Nâilî ye Kadîm sıfatının yakıştırılmasına neden olan Nâilî-i Cedîd ile kıyaslandığında da arada belirgin bir farklılık bulunduğunu Muallim Naci, şu anekdotu aktararak dile getirir: XIX. asır şairlerinden olan meşhur Hoca Nâilî, buna nispetle ehemmiyetsiz kalır. Hoca, mahlasdaşının bir gazeline söylediği nazirede: 1 Bu durum, Mucîb in bir başkasına ait şiiri Nâilî ninmiş gibi göstermesinden de kaynaklanıyor olabilir. 2 Âlemde senin güzel yüzün gibi gül destesi gören var mıdır? Cebrail i, güzelliğinin çimenliğine lâyık gören var mıdır? 3 Hazırlamış olduğumuz doktora tezinde, Nâilî nin sözvarlığını ortaya koyduğumuz için, onun üslûbuna dair kimi özellikleri tespit etmek imkânı bulduk ve bunları çalışmamızın giriş kısmında paylaştık. Bu üslûp özellikleri için bkz. Şenödeyici, Özer, Nâilî Divanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük], Basılmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. İsmail Hakkı Aksoyak, Gazi Üniversitesi SBE, Ankara, Nâilî mahlasını kullanan iki şair bulunması hakkında bkz. Mustafa İsen, Divan Edebiyatında Mahlasdaş Şairler, Ötelerden Bir Ses, Akçağ Yayınları, 1. baskı, Ankara, 1997, s. 201.

3 Nâilî nin Bilinmeyen Şiirleri ve Onlar Hakkında Bazı Mülâhazalar 1927 Müncelì ãubó-ı ezel ùaró-ı benàgÿşında Muòtefì şàm-ı ebed zülf-i siyeh-pÿşında matlaını asrın edebiyatçılarına bir dereceye kadar beğendirebilmiş ise de: YÀrsuz nÿş idilen càm-ı Cemüñ NÀéiliyÀ Ne dolusında ãafà var ve ne de boşında maktaı ile cümlesini tebessüme mecbur etmiş idi (Muallim Naci 2000, ). Kadîm ve Cedîd Nâilî leri birbirinden ayırmak için, ilgili şiirin bulunduğu yazmanın (mecmua ya da cönk) XIX. asra ait şairleri barındırıp barındırmadığının kontrol edilmesi, problemi halledecektir. Eğer eser, XIX. asır veya sonrasında yazılmış, fakat daha önceki asırlara ait şairlerin eserlerini derlememişse, bu iki şairin birbirinden ayrılması için, mecmuadaki şairlerin en son hangi asra ulaştığını tespit etmek, sorunu büyük oranda çözecektir. XIX. yüzyıl şairlerini barındırmayan bir eserde, Nâilî mahlasının işaret ettiği şair, büyük bir olasılıkla Kadîm sıfatıyla vasıflandırılmış olan XVII. yüzyıl şairi olacaktır. Ancak, aşağıdaki örnekte olduğu gibi durumun, kolaylıkla çözülemeyeceği şiirler de bulunabilir. Durûb-ı Emsâl-i Osmâniye de ipliği pazara çıktı deyimine örnek olarak verilen aşağıdaki mısraın hangi Nâilî ye ait olduğu, Cedîd in mürettep ve matbu bir divanının elde bulunmayışı nedeniyle, XIX. asırdan önce yazılmış bir yazma eserde karşılık bulmayı beklemektedir (Şinasi 2003, 153): İpligi bàzàra çıúmış òalúa istiànà ãatar XIX. asırdan önce kaleme alınmış yazmalardaki her Nâilî mahlasının çalışmamıza konu olan şaire ait olduğunu iddia etmek yanıltıcı olacaktır. Çünkü kimi yazma eserlerde rastladığımız Nâilî mahlasının, farklı şairlere işaret ettiğine dair çeşitli karineler bulunmaktadır. Katalog bilgilerindeki kimi yanıltıcı yönlendirmeler de bu konuda dikkat edilmesini gerektirmektedir. Sözgelimi katalog bilgisinde, Nâilî ye ait olduğu ifade edilen aşağıdaki gazel, Destÿr başlığı altında verilmiş ve redd-i matla 5 yapılmış bir şiir olup aslında Nâil mahlaslı şaire aittir. Bu mahlasa eklenen bildirme eki, nispet -î si olarak okunmuş ve şiir Nâilî ye ait gösterilmiştir. Aşağıya bu şiirin matla ve makta beyitleri alınmıştır. [06 Mil Yz Cönk 22, 81 a - Destÿr] feèilàtün feèilàtün feèilàtün feèilün Açıl ey àonce-dehen mevsim-i güldür şimdi Õevú-i vaãluñla dil-i zàrumı güldür şimdi... Derd-i hicrànuñ ile NÀéili çoú aàlatma Õevú-i vaãluñla dil- zàrumı güldür şimdi 5 Nâilî-i Kadîm, Divan ında 6 defa redd-i matlaya başvurarak bu özelliği ön plâna çıkaran şairlerimizdendir. İlgili şiirin, bu açıdan Nâilî üslûbunu yansıtan bir şiir olduğu düşünülebilir. Konu ile ilgili olarak bkz. Şener Demirel, Divan Şiirinde Redd-i Matla (Redd-i Mısra) Kullanımı ve Klâsik Çizgi ile Sebk-i Hindî Şairleri Arasında Bir Karşılaştırma, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 8, 2002, s

4 1928 Özer ŞENÖDEYİCİ Bundan başka, tezkirelerde yer almayan, ancak bu mahlası taşıyan en az bir şairin daha bulunduğunu ve onun hece ve aruz kalıpları ile şiirler kaleme aldığını, cönklerden derlediğimiz şiirlerden hareketle söyleyebiliriz. Bu anlamda, aynı cönkten aşağıya alıntılanan manzum parçaların şairi olan Nâilî, büyük bir olasılıkla farklı bir şairdir. Çünkü çalışmamıza konu olan Nâilî-i Kadîm in hece ölçüsüne temayül ettiğini gösteren bir delil, elde bulunmamaktadır -Öyle olması durumunda, Nedîm den önce Nâilî nin hece ölçüsü ile şiirler yazdığı kanıtlanmış olacaktır-. Ayrıca şiirlerin üslûbu da, farklı bir şairi haber vermektedir. [06 Mil Yz A 3864, 10b - Koşma: son dörtlük] 6+5 hece NÀéilì-veş var mı sen şàhı seven Uàrına baş ile cànını viren Göñül sefìnesin ãalmaz mı gören Muóabbet èaşúınuñ èummànı sensin [06 Mil Yz A b - DìvÀn: ilk ve son beyit] fàèilàtün fàèilàtün fàèilàtün fàèilün Ey biràder şu cihànuñ màveràsından ãaúın áafil olma mihnetin gör ÀşinÀsından ãaúın Var mıdur bu NÀéilì tek rày-gàn-ı èaşú-ı yàr èibret al baú nàzenìnüm iftiràsından ãaúın Âşık tarzı şiir geleneği çerçevesinde şiirler yazan diğer Nâilî ye / Nâilîlere ait olan farklı şiirler de cönklerde kendilerine yer bulmuştur. Aşağıdaki dörtlük de böyledir: [06 Mil Yz Cönk 238, 44b - Úoşma: son dörtlük] 6+5 hece Göñülden muràd u maúãÿda irsem ÚaãÀvet perdesin omuzdan atsam Bir gece senüñle ãarılsam yatsam Úuluñ NÀéilìye úabàóat mıdır Bununla birlikte, genelde âşık tarzı yazan şairlerin eserlerini derlediği gerekçesiyle cönklerde bulunan şiirlerin, Klâsik Türk edebiyatı için kaynaklık teşkil etmedikleri iddia edilemez.

5 Nâilî nin Bilinmeyen Şiirleri ve Onlar Hakkında Bazı Mülâhazalar 1929 Bilâkis, cönklerin taranması, matbu divanlarda bulunmayan çok sayıda eseri gün yüzüne çıkarmak için gerekli bir uğraştır. Aşağıya alınan Nâilî-i Kadîm şiiri ile hem bu iddiayı desteklemek, hem de söz konusu şairin Divanı nda bulunmayan şiirlere başlangıç yapmak uygun olacaktır. Gazelin, içinde yer aldığı cönkün, ağırlıklı olarak klâsik şairlere ayrılmış olduğunu ve bu şiirin hemen ardında Nef î nin olmayıcaú redifli şiirinin yer aldığını ilâve etmekte fayda vardır. Gazelin başlığı, âşık tarzı şiir geleneğine uygun bir şekilde DìvÀn olarak verilmiştir. 1. [06 Mil Yz Cönk 249, 12b - DìvÀn] fàèilàtün fàèilàtün fàèilàtün fàèilün ÒÀk-i pàyuñ sürme-i kuól-i cilàdur çeşmüme N eyleyem ammà bulunmaz tÿtiyàdur çeşmüme Maènevì vechüñ temàşàsında óayret kàrumuz Úudret-i beyyine-i sırr-ı ÒudÀdır çeşmüme Òayli demdür almaduú nàm u nişànuñdan òaber Ol òayàl-i óasretüñ èarø-ı liúàdur çeşmüme Úanda baúsam andadur sırr-ı cemàl-i ÀfitÀb Şekl-i rÿyuñ maôhar-ı nÿr-ı øiyàdur çeşmüme Görmeyince úurb-ı vaãluñ NÀéilì bir dem senüñ ZÀrì zàrì aàlamaú çünkim sezàdur çeşmüme Bir mecmuada rastladığımız aşağıdaki şiir ise, ona yazılan nazire ile birlikte aynı sayfayı paylaşmıştır. Zemin şiirin daha önce yazılmış olabileceği varsayımından hareketle, önce yazılmış olan Nâilî şiirinin zemin, Rızâ nınkinin ise nazire olduğunu iddia edebiliriz. Bu şiir, Rızâ nın da naziresi ile birlikte bir mecmua sayfasına kaydedilmiş 6, ancak şairin matbu Divan ında kendisine 6 RıøÀ nın naziresi: Göñül ààéibdür ey kàkül èaceb senden mi isterler Dilin øàyiè idenler şimdi heb senden mi isterler Úo pà-màl-i semend-i cevr ü nàz olsun helàk olsun Dil-i şÿrìdeyi ey àonce-leb senden mi isterler Ben ey zàhid viãàle Àh ile şàyesteyüm şimdi ÒudÀdur eyleyen òulúı sebeb senden mi isterler RaúìbÀ şerbet-i laèlin diler èuşşàúa mànièsin

6 1930 Özer ŞENÖDEYİCİ yer bulamamıştır. Şiir, şairin birçok gazelinde görülebileceği biçimde, tasavvufî muhteva etrafında şekillenmiştir. 2. [06 Hk 240, 72b] mefàèìlün mefàèìlün mefàèìlün mefàèìlün CihÀn àavààsın ey dünyà-ùaleb senden mi isterler Nuúÿd-ı màsivàyı yoòsa heb senden mi isterler Bilüp óaddüñ biraz tehõìb-i aòlàú itseñ olmaz mı Seni benden beni ey bì-edeb senden mi isterler ÓisÀb-ı màliòulyà sübóañı zünnàra döndürdi Ruúÿm-ı kàéinàtı rÿz [u] şeb senden mi isterler Tehì-maàz-ı neşàù-ı meydür erbàb-ı riyà sàúì ŞarÀb içmekde teklìfi èaceb senden mi isterler Niçün dil-teng olursın NÀéilì-veş bàà-ı èàlemde MelÀl-i òàùırı ey àonce-leb senden mi isterler Nâilî nin, Divan da bulunmayan bir başka şiiri, onun Nihâlî için yazdığı mahlasnâmesidir. Nihâlî, Nâilî şiirinin takipçisidir. Nâilî nin ona mahlas vermesi de bu anlamda, üstadın öğrencisine bir teveccühü olarak değerlendirilebilir. Güftî Tezkiresi nde ise bu iki şairin arasındaki münasebet sirkat olarak nitelenmiş; Nihâlî, şiir çalmak töhmeti altında bırakılmıştır. Bu itham Güftî nin, eserinin geneline hâkim, istihzayî tutumunda ne derece ileri gittiğini göstermektedir. Adı geçen eserde Nihâlî Çelebi şu şekilde anılmaktadır (Yılmaz 2001, ): Bir de Rÿmuñ ferìd ü zenc-lebi Düzd-i maømÿn NihÀlì Çelebi Fenn-i naômuñ àalaù-sitàresidür NÀéilìnüñ õekàt-òºàresidür DevÀyı òasteler ey bì-edeb senden mi isterler RıøÀ-veş şiddet ü ràóatda dil-teng olma ey zàhid ÓisÀb-ı cürm-i òalúı rÿz [u] şeb senden mi isterler

7 Nâilî nin Bilinmeyen Şiirleri ve Onlar Hakkında Bazı Mülâhazalar NÀéilìnüñ tamàm-ı óammàlı Cins-i düzdànesine dellàlı Rÿ-nümÀ anda himmet-i sirúa Levå-i dàmàn-ı töhmet-i sirúa Nihâlî nin, Nâilî şiirini takip ya da taklit etmesi ile onu çalması arasında fark bulunmaktadır. Şair, böyle bir töhmet altında bulunsa da Nâilî nin ona mahlas vermesi ve onun şiirine nazire yazması 7, aralarındaki münasebetin usta-çırak ilişkisi olduğunu işaret etmektedir. Şiirin Nâilî ye ait olduğu, NÀéilì Çelebi başlığı ile mecmuada teyit edilmiştir. Kıt a formunda yazılan şiirin, verilen karinelerle adı geçen şaire aidiyeti, herhangi bir şüpheye mahal bırakmamaktadır. 3. [06 Mil Yz FB 464, 64b - NÀéilì Çelebi] mefèÿlü mefàèilün feèÿlün Ey gül-bün-i çàr-bàà-ı imkàn Perverde-i ãunè-ı LÀ-yezÀlì Şevú ile reng ü bÿy-ı maènà Gül-deste-i meclis-i eèàlì Her noúùa-i èanberìn-i kilküñ Bir şàhid-i naômuñ ola òàli ÁåÀr-ı saèàdet-i cebìnüñ Òurşìdüñ ola úarìn-i èàli 7 Nâilî Divanı ndaki 261. gazelin Nihâlî nin şiirine nazire olarak yazıldığı, mahlasnâmenin yer aldığı mecmuada [62a] ifade edilmiştir. Bu şiirlerin matlaları şöyledir: Encüm-efrÿz-ı felek dÿd-ı siyàhumdur benüm Mevc-òìz-i baóri óayret berú-i Àhumdur benüm (Nihâlî) ŞÀm-ı zülfüñ kim çeràà-efrÿz-ı Àhumdur benüm Şemè-i fànÿs-ı felek dÿd-ı siyàhumdur benüm (Nâilî)

8 1932 Özer ŞENÖDEYİCİ Óıfô eyleye bàà-bàn-ı taúdìr Ey gül-bün-i maèrifet nihàli ÁåÀr-ı taàayyür-i òazàndur Sen tàze nihàl-i eràuvànì 8 Taóãìl-i maèàrif it ki olsun Dil-dÀde-i ãoóbetüñ ahàlì Saèy eyle rıøà-yı vàlideyne Teslìm ü rıøàdan olma òàlì Òayrü l-òalef ol sözüm úabÿl it Ol maôhar-ı sırr-ı ser-kemàlì Nüh ravøa-i ÀsmÀnda tà kim Der-kÀr ola feyø-i LÀ-yezÀlì Pür-berg-i kemàl olup vücÿduñ Maòlaã olsun saña NihÀlì Nâilî ye ait aşağıdaki iki gazel ise, Millî Kütüphane yazmaları içinde bulunan bir Divan nüshasında, tarafımızca tespit edilmiştir. Bu nüshanın, Halûk İpekten in hazırladığı neşirde dikkate alınan nüshalar arasında bulunmaması, içindeki iki şiirin de matbu Divan da yer almaması sonucunu doğurmuştur. Bahis mevzuu şiirler, yazmanın 89b ve 90a varaklarına ve sayfa kenarlarında olmak üzere kaydedilmişlerdir. Bunlardan 89b varağına yazılmış olanı aşağıdadır: 4. [06 Mil yz A 8865, 89b] mefàèìlün mefàèìlün mefàèìlün mefàèìlün Düşüp sÿz-ı àam-ı èaşúa şeràr-ı Àh-ı bülbülden MiåÀl-i àonce pür-òÿn oldı dil farù-ı taóammülden 8 ergÿvànì sözcüğü, -Àlì biçimindeki kafiyelenişe uymamaktadır.

9 Nâilî nin Bilinmeyen Şiirleri ve Onlar Hakkında Bazı Mülâhazalar 1933 Yine òàr-ı elemle böyle zàr olmazdı ger irse MeşÀm-ı bülbüle bÿy-ı muóabbet şàhid-i gülden TemÀşÀ-yı cemàle òavf-ı tìà-i àamze mànièdür Anuñçün mübtelàlar óaôô ider ekåer teààfülden Olur rÿó-ı muãavver càn baàışlar õevú-i rindàna Bedìd olduúça sàúì èaks-i rÿyuñ sààar-ı mülden BahÀr eyyàmıdur ey NÀéilì şimden girü ùabèuñ Olur gül-çìn-i maènà gül-bün-i bàà-ı teéemmülden Aynı Divan nüshasının 90a varağına kaydedilmiş aşağıdaki şiiri, Nâilî nin kişisel bir özelliğini ortaya koyan gazellerinden biri ve bunlardan en teyit edici olanı şeklinde nitelemek yerinde olacaktır. Şair, Divan ındaki birçok şiirinde sözcüklerin çok anlamlılığından yararlanarak afyon ve esrar kullandığına işaret eden beyitlere vücut vermiştir. Ahmet Talât Onay (2000, 200) da Nâilî nin bu yönünü, Esrara müteallik tabirleri çok kullanan şairimiz, Nâilî-i Kadîm dir. cümlesiyle tasdik etmektedir. Şairin, Divan ında geçen curèa-dàn, esràr, àam, àubàr, óayràn, óayret, keyfiyyet, maòzen gibi sözcükler, hem gerçek anlamlarıyla hem de keyif ehlinin onlara yükledikleri ıstılahî anlamlarıyla şiirlerde söz konusu edilmişlerdir. Bu sözcüklerden bir kısmı tasavvufî izah ile üstü örtülebilecek bir mahiyet arz ederken, bir kısmı ise doğrudan afyon ve esrar kullanımına işaret etmektedir. Aşağıdaki beyitler müptelâlığı ön plâna çıkaran manzum parçalara örnek olarak gösterilebilir: äafà-yı òàùırum eyler àubàr-ı àam efzÿn O rìk-i bàdeye bu ÀfitÀb şìşesidür (G110/3) 9 Bir nìm nefes tàb-ı àamuñ càm-ı ãabÿra Etdürdi şigìbàyì-i Eyyÿbı feràmÿş (G172/4) 10 Aşağıdaki şiir ise, Divan baskısında yer almayan ve Nâilî nin bu yönünü en açık biçimde ifade eden gazeldir. Afyon müptelâlarının hallerinden bahseden şiirde, sarhoşluk esnasındaki durum ile ayıklık arasındaki kıyaslamalar, keyif ehlinin haz aldığı uyuşturucu maddeler ve onların övgüsü, Nâilî nin birçok şiirinde üstü kapalı olarak yer verdiği düşüncelerinin apaçık bir ifadesi olarak düşünülmeli ve onun Divan ındaki yerini almalıdır, kanaatindeyiz. 5. [06 Mil yz A 8865, 90a] 9 Gönlümdeki neşeyi gam (esrar) tozu artırır. O şaraba katılan toza, bu gönül güneş şişesidir. 10 Yarım nefes gam (sarılarak yakılmış esrarın) ısısı sabır kadehine Eyüp sabırlılığını unutturdu.

10 1934 Özer ŞENÖDEYİCİ feèilàtün feèilàtün feèilàtün feèilün äorma keyf ehlinüñ aóvàlini ey rind-i cihàn Bir bölük cànı cebinde øuèafà-yı devràn Yiyüp afyonını nÿş itse müreffeó úahve Açılur òàùırı güller gibi şàd u òandàn Keyf yitişse döner şìr-i jeyàna anlar Olur ammà geçiçek úàleb-i fersÿde hemàn Gel gör ol sàèati kim olmaya berş ü afyon Teng olur başa yine cümle bu çerò-i gerdàn Ehl-i keyfe úatı ùaèn etmeyelüm NÀéiliyÀ Ùutaruz başumuz üstinde biz anı el-àn Adı geçen Divan nüshasının 117a varağında ise, şairin bi l-bedâhe, yani doğaçlama söylediği bir beyit ve o beytin söylenmesine vesile olan durum kaydedilmiştir. Şairin latife yollu söylediği bu beyit, Mevlevîlerin dönerek icra ettikleri sema ayinleri esnasında başlarının dönmeyişine gösterilen taaccübü ifade etmektedir. Nâilî nin latifeye meyyal kişiliğini ve Mevlevîler hakkındaki düşüncesini ifade etmesi açısından önem arz ettiğini düşündüğümüz beyit, yazmada şu şekilde anılmıştır: 6. [06 Mil yz A 8865, 117a] feèilàtün feèilàtün feèilàtün feèilün NÀéilì meróÿma ÓÀfıô Çelebi, KemÀl Paşa-zÀdenüñ bu beytini oúuduúda: èarãa-i èışúda gör Óaøret-i MevlÀnÀyı äormayup daòi döner üstine yoldaşları bi l-bedàhe NÀéilì meróÿm bu beyti ìràd itmişdür:

11 Nâilî nin Bilinmeyen Şiirleri ve Onlar Hakkında Bazı Mülâhazalar 1935 Ne úadar dönseler ammà bu èacebdür ey dil Dönmez ol ùàéife-i muóteremüñ başları Nâilî ye ait olduğunu tespit ettiğimiz bir beyitten ibaret aşağıdaki manzume de Divan da bulunmamaktadır. Bu şiirin yer aldığı varakta, asrın diğer şairlerine ait birbirlerine nazire oldukları anlaşılan beyitler de bulunmaktadır. Şairlerin esprili bir biçimde, belirli hamamların isimlerini yâd ettikleri bu beyitlerin, adı geçen şairlere ait divanlarda yer almadığı öngörülebilir. XVII. yüzyıl hamamları hakkında söylenmiş latifeleşmeleri içeren bu beyitlerden Nâilî ye ait olanı aşağıdadır 11 : 7. [06 Mil Yz A 1793, 93a - NÀéilì] mefàèìlün mefàèìlün mefàèìlün mefàèìlün Meger kim oldı bir dürr-i yetìmüñ cày-ı ÀrÀmı Bu óammàmuñ anuñçün VÀlide ÓammÀmıdur nàmı Nâilî Divanı na önemli bir katkı sayılabilecek bir diğer manzume ise Şarúı başlığını taşıyan eserdir. Manzume aaxa - bbba - ccca biçiminde kafiyenmiş olup üç dörtlük halinde kaleme alınmıştır. Remel bahrinde kaleme alınmış olan şiirin, şarkı olarak isimlendirilmesinde onun diğer biçimsel özelliklerinin yanı sıra bestelenerek icra edilmesinin etkili olduğu düşünülebilir. İlk bendin üçüncü mısraında, vezni bozduğu ve mısraa sonradan dâhil edildiği görülen ey yàr ifadesinin, şiirin bir musikî eseri olarak icra edilmesi esnasında ilâve edilen terennüm olduğu söylenebilir. Halûk İpekten, çoğu bestelenmek için söylenen murabbalardan sonra gerçek anlamıyla ilk şarkı şairi nin Nâilî olduğunu ifade ettikten sonra şu tespite yer vermiştir ki aşağıdaki şarkı için de geçerli bir durumdur: Nâilî, şarkılarını yaşadığı devrin süslü, ağdalı dilinden büsbütün ayrı, çok sade bir Türkçe ile söylemiştir (1999, 54). 11 Diğer şairlerin beyitleri ise şunlardır: Müyesser olmadı òalvetde görmek ol dil-àràmı Bu óammàmuñ egerçi äÿfìler ÓammÀmıdur nàmı (èazmì-zàde) O òÿnì itmedi tìmàr-ı zaòm-ı càn-ı nà-kàmì Bu óammàma dimişler gerçi kim CerrÀó ÓammÀmı (Feyøì) Düşürmek olmadı bir kere ol şÿò-ı gül-endàmı Bu óammàmuñ egerçi kim Çuúur ÓammÀmıdur nàmı (NeşÀùì) İder germiyyeti gül-gÿnì ol şÿò-ı gül-endàmı Bu óammàmuñ anuñçün Boyacı ÓammÀmıdur nàmı (LÀ) İder bìmàr-ı èaşúa çàre dellàk-i dil-àràmı ÓakìmÀne yapılmışdur ŞifÀ ÓammÀmıdur nàmı (Bihiştì) Degildür óàcet itmek tàze dellàkine ibràmı Virür õevú ehline şevúi äafà ÓammÀmıdur nàmı (Bihiştì) Úıranùa dìve beñzer cümle hep dellàk-i bed-nàmı Bu óammàmuñ görüñ Şengül diyen yàràn-ı ser-sàmı (YÀver)

12 1936 Özer ŞENÖDEYİCİ Şiirle ilgili bir başka husus ise, İstanbul un meşhur mesire yerlerinden äaèd-àbàd ın anılmış olmasıdır. 12 Osmanlıların eğlence mekânları hakkında kapsamlı bir araştırmanın yoksunluğu, bu mekânın XVII. yüzyıl şairi Nâilî tarafından anılmış olup olmayacağı hakkında bazı şüpheler doğurmaktadır. Nedîm in şiirinde geçtiğini bildiğimiz äaèd-àbàd, acaba ondan önceki dönemlerde de popüler bir mesire mekânı mıdır, yoksa değil midir? Bu soruya verilecek cevap, aşağıdaki şiirin Nâilî ye aidiyetine sahihlik kazandıracaktır. Biz, şimdilik meşkûk da olsa şiirin şairimize ait eserler arasında anılması gerektiğine kanaat getirdik. 8. [06 Mil Yz A 3863, 30a - Şarúı] fàèilàtün fàèilàtün fàèilàtün fàèilün YÀr ile òoş dil-güşàlar càn-fezàlar vaútidür Gel efendüm Saèd-ÀbÀda ãafàlar vaútidür Munùaôır teşrìfüñe óàãılı erbàb-ı diller óàãılı [ey yàr] Gel efendüm Saèd-ÀbÀda ãafàlar vaútidür Çaàlayup bezm-i çemenden rày-gàn olmış gelür PÀyuña yüz sürmege Àb revàn olmış gelür Óasret-i dìdàr olaldan bì-zamàn olmış gelür Gel efendüm Saèd-ÀbÀda ãafàlar vaútidür LÀle vü sünbülli bààuñ zìneti ÀmÀdedür èarø-ı óàl-i dil-sitànum bülbül-i şeydàdadur Sen kerem kànı zamàne NÀéilì üftàdedür Gel efendüm Saèd-ÀbÀda ãafàlar vaútidür Aşağıdaki şiir ise, bir tarih manzumesidir. Başlıkta verilen bilgi, daha doğrusu iddia, manzumeyi ilginç bir hâle getirmektedir. Bu iddiaya göre, verilen şiir Nâilî nindir. Ancak Meylî Çelebi nin şiiri olarak şöhret bulmuştur. Bunun üzerine Nâilî de, bu şiirde Meylî mahlasını kullanmıştır. Yani şiirini Meylî ye hediye etmiştir. 12 Sa d-âbâd, III. Ahmet döneminde Kâğıthane mesiresine verilen isimdir (Şemseddin Sami 1306, 2567). Bu mekân ve orada tertip edilen eğlenceler Nedîm in de meşhur şarkısında anıldığı veçhile, XVIII. Yüzyılda Lâle devri ve eğlenceleri ile birlikte söz konusu edilir. Önceki yüzyılda da aynı mekân bir mesire yeri olarak kullanılmış olabilir. Nedîm, şarkısında bu mekânı şöyle anar: Bir ãafâ baòşedelim gel şu dil-i nà-şàda Gidelim serv-i revànım yürü Saèd-ÀbÀd a İşte üç çifte kayık emrinize ÀmÀde Gidelim serv-i revànım yürü Sa d-àbàd a (Macit 1997, 205)

13 Nâilî nin Bilinmeyen Şiirleri ve Onlar Hakkında Bazı Mülâhazalar 1937 Vezin gereği Meylî mahlasının bulunduğu yerde Nâilî nin bulunması mümkün görünmemektedir. Bu durumda, bu mısraın Meylî mahlasını kabul edebileceği biçimde bir değişikliğin yapıldığı söylenebilir. Nâilî nin Meylî ye teveccühen bunu yapmış olabileceği düşünülürse, bu iki şairin yakın ilişki içinde oldukları söylenebilir. Başlıktaki iddianın meşkûk olduğunu ifade ederek şiiri buraya eklemeyi uygun gördük. 9. [06 Hk 1294, 77b-78a - Bu tàrìò daòi NÀéilì meróÿmuñdur. VelÀkin Meylì Çelebi ile kemàl mertebe muòtaliù olmaú ile Meylì diyü maòlaã úomışdur.] fàèilàtün fàèilàtün fàèilün BÀrekallÀh ey şeh-i feròunde-dem Eyledüñ devletle Àheng-i cihàd Sensün ol sulùàn-ı ààzì kim virür Reéy-i tedbìrüñ cihàna èadl ü dàd Heybet-i şemşìr-i úahruñla senüñ Eyledi şàh-ı èacem úaùè-ı èinàd Düşdi òavf u lerzeye ol bì-gümàn Dehşetinden eyledi terk-i bilàd Eylesün günden güne èàlì-maúàm PÀye-i iclàlüñi Rabbü l-èibàd Berú-i şemşìr-i celàlüñ eylesün TÀ zamàn-ı óaşre dek defè-i fesàd Kelle-i erkàn-ı rafø olsun müdàm Ùuème-i şemşìrüñ ey Rüstem-nijÀd Taòt-ı èizzetde ola õàtuñ muúìm Baòt- iúbàlüñ ide MevlÀ ziyàd

14 1938 Özer ŞENÖDEYİCİ BÀb-ı luùfuñ gibi oldı serverà Bir òaberle dìde-i èàlem güşàd Fetóüñüñ tàrìòini Meylì gibi Didiler ey pàdişàh-ı Cem-nihÀd Düşmen-i cebbàr-ı kàfir maóv olup Fetó-i BaàdÀd eyledi SulùÀn MurÀd Bir şairin tüm eserlerinin ortaya konması, onun edebî kişiliği ve üslûbu hakkında daha sağlıklı verilerin elde edilmesini sağlayacaktır. Bu amaçla, klâsik şairlerimizin divan baskılarında yer almayan şiirlerinin tarama faaliyetleri ile bulunması ve edebiyat âlemine kazandırılması önem arz etmektedir. Tarafımızca yapılmakta olan ve diğer araştırmacıların da iştirakiyle yapılacağını öngördüğümüz tarama faaliyetleriyle, Nâilî Divanı ndaki şiir sayısının daha da artacağını, bu sayede onun edebî kişiliği ile üslûbunun daha somut bir düzleme oturtulacağını düşünmekteyiz. KAYNAKÇA ALTUN Kudret, (1997). Tezkire-i Mucîb İnceleme-Tenkidli Metin-Dizin-Sözlük, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. DEMİREL Şener (2002). Divan Şiirinde Redd-i Matla (Redd-i Mısra) Kullanımı ve Klâsik Çizgi ile Sebk-i Hindî Şairleri Arasında Bir Karşılaştırma, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 8, s İPEKTEN Halûk (1970). Nâilî-i Kadîm Divanı, İstanbul: Millî Eğitim Yayınları. İPEKTEN Halûk (1999). Nâilî: Hayatı Sanatı Eserleri, Ankara: Akçağ Yayınları. Muallim Naci (2000). Osmanlı Şairleri, Haz.: Cemal Kurnaz, Ankara: Akçağ Yayınları. İSEN Mustafa (1997). Divan Edebiyatında Mahlasdaş Şairler, Ötelerden Bir Ses, Akçağ Yayınları, Ankara, s MACİT Muhsin (1997). Nedim Divanı, Ankara, Akçağ Yayınları. ONAY Ahmet Talât (2000). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Haz.: Cemal Kurnaz, Ankara: Akçağ Yayınları. PALA İskender (1998). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları. Şemseddin Sami (1306). Kâmûsu l-a lâm, C. 4, İstanbul: Mihran Matbaası. ŞENÖDEYİCİ Özer (2011). Nâilî Divanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük], Basılmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. İsmail Hakkı Aksoyak, Gazi Üniversitesi SBE, Ankara. Şinasi (2003). Durûb-ı Emsâl-i Osmaniye, Haz.: Süreyya Beyzadeoğlu, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.

15 Nâilî nin Bilinmeyen Şiirleri ve Onlar Hakkında Bazı Mülâhazalar 1939 YILMAZ Kâşif (2001). Güftî ve Teşrîfatu ş-şu arâsı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Yazma Eserler: Cönk, 06 Mil Yz Cönk 22, 81 a. Cönk, 06 Mil Yz A 3864, 10b. Cönk, 06 Mil Yz Cönk 238, 44b. Cönk, 06 Mil Yz Cönk 249, 12b. Mecmua, 06 Hk 240, 72b. Mecmua, 06 Mil Yz FB 464, 64b. Mecmua, 06 Mil yz A 8865, 89b, 90a, 117a. Mecmua, 06 Mil Yz A 1793, 93a. Mecmua, 06 Mil Yz A 3863, 30a. Mecmua, 06 Hk 1294, 77b-78a.