EĞİTİM BİLİMLERİ MERKEZİ

Transkript

1 EĞİTİM BİLİMLERİ MERKEZİ

2 EDİTÖR - HAZIRLAYAN Ahmet Nafiz DEMİR 2

3 GENEL YAYIN YÖNETMENİ-EDİTÖR Ahmet Nafiz DEMĠR DİZGİ Ebim Dizgi Servisi Makbule ERDOĞAN Yağmur ÇAPACI Deniz Can DEMĠR KAPAK-SAYFA TASARIM EBĠM BASKI EN/SA Ofset Sk. No: 57/B Efes Ġşhanı Kat: 2 Çankaya ĠZMĠR Tel: ebim Bu kitabın her türlü yayın hakkı, Ebim Basın Yayın Dan. Özel Eğitim Hizmetleri San. ve Tic. Ltd. Şti ne aittir ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümleri gereğince; yayıncının izni olmaksızın bu kitabın tamamı veya bir kısmı elektronik ortam dahil kopya edilemez, çoğaltılamaz ve kitaptan alıntı yapılamaz. 3

4 1. Bölüm. PSİKOLOJİNİN TANIMI VE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ TEMEL KAVRAMLAR PSİKOLOJİ İnsan ve hayvan davranışları ile bu davranışların arkasındaki yapı ve süreçler üzerinde çalışan bir bilim dalıdır. Çevre ile insan ve davranışları arasındaki etkileşimi inceler. Davranışlar, nesnel olarak gözlemlenir, ölçülebilir veya dolaylı olarak yordanabilir. Psikoloji, insan davranışlarını tanımlama, açıklama, tahmin ve kontrol etme gibi amaçları gerçekleştirmek için çalışır. Bu işlevlerini yerine getirmek için betimsel, deneysel ve istatistiki çalışma yöntemleri kullanarak veriler toplar, bunları sınıflandırır, anlamlandırır ve kullanıma sunar.! Psikolojinin bilim olarak ortaya çıkışı, 1879 yılında Wundt un ilk psikoloji laboratuarını kurmasıyla başlamıştır. Psikolojinin amaçları; Kişinin kendisini tanımasına yardımcı olmak, Uyarıcı ile davranışı arasındaki ilişkiyi açık-lamak, Davranış bozukluklarının nedenlerini bulmak, Kişiliğin oluşumunu etkileyen faktörleri açıklamak olarak ifade edilebilir. 1. DENEYSEL PSİKOLOJİ Davranışsal süreçlerdeki değişiklikleri araştıran ve ortaya koyan psikoloji alanıdır. Bilginin işlenmesi, bellekte depolanması, geri çağrılması ve problem çözme durumlarında uygulanması gibi bilgi işleme süreçleri üzerinde çalışır. Fizyolojik, karşılaştırmalı psikoloji alt dalları vardır. İnsanların duygusal uyaranlara nasıl tepki verdiklerini, dünyayı nasıl algıladıklarını, nasıl öğrenip hatırladıklarını araştıran psikoloji alt dalıdır. Fiziksel Psikoloji Karşılaştırmalı Psikoloji 2. PSİKOMETRİK PSİKOLOJİ Psikolojik bilginin elde edilmesi ve uygulanması sırasında kullanılacak teknik ve yöntemler üzerinde çalışır. Okul, endüstri, iş yaşamı gibi alanlarda kullanılan yetenek, ilgi, tutum, zeka, kişilik gibi alanlardaki testlerin geliştirilmesini sağlar. Eğitim Psikolojisi - Gelişim Psikolojisi - Öğrenme Psikolojisi Okul Psikolojisi Klinik Psikoloji Siyaset Psikolojisi Endüstri ve Örgüt Psikolojisi Adalet Psikolojisi Çevre Psikolojisi Din Psikolojisi Mühendislik Psikolojisi.. 3. SOSYAL PSİKOLOJİ İnsanların birbirleriyle etkileşimlerini ve bu süreçte davranışların sosyal çevreden nasıl etkilendiğini belirlemeye çalışır. İkili ilişkiler, arkadaşlık, çekicilik, saldırganlık gibi konular üzerinde araştırmalar yapar. Bireyleri, grupları ve bu grupların davranışlarını, ilgilerini, tutumlarını, önyargılarını ve bunların oluşumunu ve değişimini inceler. 4. UYGULAMALI PSİKOLOJİ Deneysel psikolojide elde edilen bulguların günlük yaşamda karşılaşılan sorunların tanımlanmasını, belirlenmesini ve çözümlenmesini kolaylaştırmak amacıyla kullandığı alanlardır. 4

5 Başlıcaları; eğitim psikolojisi, klinik psikoloji, endüstriyel/örgütsel psikolojisi, çevre psikolojisi v.b dir. Uygulama alanına göre isim alır. a. Eğitim Psikolojisi Psikoloji biliminin bulgularının, eğitim alanına uygulanması ile gelişmiş bir alt daldır. İçerisinde, gelişim psikolojisi ve öğrenme psikolojisi gibi alt çalışma alanlarını barındırır. a.a. Gelişim Psikolojisi: Gelişim Psikolojisi; bireyin oluşumundan, ölünceye kadar devam eden zaman içerisindeki gelişim dönemlerin, her dönemin temel özelliklerini ortaya çıkaracak çalışmalar yaparak, insanların belli dönemlerde gösterdikleri davranış örüntülerini ortaya koyan psikoloji alanıdır. Bireyin döllenme anından ölümüne kadar olan tüm gelişim sürecini ele alır. Bu süreç neden önemlidir? Bugün artık, 7 sinde neyse, 70 inde de o atasö-zü anlamını ve keskinliğini kaybetmektedir. Bireylerin yaşamlarının tüm evrelerinin birbirinden farklı olduğu ve bunun sonucu olarak da, farklı dönemlerde farklı kişilik yapısına sahip olduklarını kabul dilmektedir. Atasözünü, bir an doğru kabul etsek bile bir kişiyi 70 inde aynı yapan tüm mekanizmaların, 7 sindeki hangi süreçlere dayandığı bilinebiliyor. Gelişim psikolojisi, yaşamı bir dinamiklik üzerine oturtur. Bu dinamikliği ve değişkenliği fark etmek, yorumlamak öncelikle eğitim için bir zorunluluktur. Gelişim; biyolojik, psikolojik ve davranışsal özelliklerin, basitten karmaşık sistemlere doğru değişimidir. Gelişim psikolojisi, bu süreci inceler ve gelişime ilişkin bilgi, bulgu ve yasalar ortaya koyar. Eğitim bir süreç işidir. Dolayısıyla; eğitimde yer alan öğrencilerin hangi dönemlerde hangi yanlarının baskın olduğunu bilmek, eğitimin istenilen yeterlikte gerçekleşmesi için önemlidir. a.b. Öğrenme Psikolojisi: Psikoloji biliminin elde ettiği algılama, düşünme, güdülenme, heyecan, zeka, kişilik gibi konulardaki bulguları, öğretmen, anne-baba ve ilgililerin kullanımına sunarak, belirlenen hedeflere etkili şekilde ulaşılmasını amaçlar. Ortaya konulan bulguların eğitim öğretim alanındaki uygulamalara yansıtılarak, yaşanılan ya da olası birçok sorunun önlenmesi veya çözüme ulaştırılmasında yararlanılır. Öğrenciye yaklaşım, yeni öğretim yöntem ve tekniklerinin geliştirilmesi, farklı yaş gruplarına uygun gerekli araç gereç ve yöntemlerin ortaya konulması, uygun eğitim programlarının düzenlenmesinde ve uygulanmasında yardımcı olur. a.c. Okul Psikolojisi Okul ortamının, öğrenme için uygun duruma getirilmesi, öğrenmeyi olumsuz etkileyen faktörlerin ortadan kaldırılması, olumlu bir ruh sağlığı için uygun duruma getirilmesine yönelik çevresel koşulların düzenlenmesi amacıyla çalışmalar yapar. Etkili öğrenme ortamını olumsuz etkileyen koşullar, özel eğitime yönlendirilmesi gereken öğrencilerle ilgili çalışmaların yürütülmesi, bu amaçlara ulaşmayı sağlayıcı programlar geliştirilmesi çalışmaları, bu alanın çalışma konuları içerisindedir. PSİKOLOJİ KURAMLARI HÜMANİST (İNSANCIL) KURAM Kurucusu Carl Rogers ve Abraham Maslow dur. Varoluşçu felsefe akımının görüşlerini benimsemiştir. Davranışçı ve psikanalitik yaklaşımlara itiraz ederler. İnsanın doğasının olumlu özelliklerden oluştuğunu, insanın biricik ve kendini geliştirme potansiyeline sahip bir varlık olduğunu savunur. İnsanın doğuştan iyi bir varlık olduğunu, uygun çevresel ortamlarda bu potansiyelin en üst noktasına kadar kullanılarak kendini gerçekleştirme yeteneğine sahip olduğunu savunur. 5

6 YAPISALCILIK (STRÜKTÜRALİZM) Öncülüğünü Wilhelm Wundt ve Titchner dır. Karmaşık zihinsel yaşantıların yapısını inceler. Bilinci, yapı bakımından incelemişlerdir. Bilinçaltı olayların bir takım psişik olaylardan meydana geldiğini savunur. Psikolojinin amacı, bilinç denen karmaşık olayı çözümlemek, zihnin en yalın ögelerini araştırmak ve bunlar arasındaki ilişkileri bularak kanunlar halinde formüle etmektir. Araştırmalarında iç gözlem ve deney yöntemini kullanırlar. GESTALT (BÜTÜNCÜL) YAKLAŞIM Temsilcileri Köhler, Kofka, Kurt Lewin ve Wertheimerdir. Bireyin algıları üzerinde durur. Algı, algılama yasaları, içgörüsel öğrenme, unutma, dikkat gibi konularla, yani davranışlardan çok zihinsel süreçlerle ilgilenir. Bu kurama göre davranışlar bir bütündür ve parçalara ayrılamaz. Bütün, kendisini oluşturan parçaların toplamından daha öte bir sistemdir. İç gözlem, gözlem ve deney yöntemlerinden yararlanır. Gestalt kuramının bulguları, özellikle algı yasaları eğitim alanında yaygın olarak kullanılmıştır. İŞLEVSELCİLİK (FONKSİYONALİZM) William James, Angell ve John Dewey başlıca temsilcileridir. İnsan davranışlarını anlayabilmenin, bilincin yanı sıra insanın ihtiyaçlarının daha iyi karşılanması ve çevresine uyum sağlamada başvurduğu uyumsal davranışlar ile öğrenme gibi yolların incelenmesi ile sağlanabileceğini savunur. PSİKANALİTİK (PSİKODİNAMİK) KURAM Sigmund Freud tarafından ortaya konulmuş bir yaklaşımdır. Davranışı cinsel güdüler, toplumsal baskılar gibi bilinçdışı etkiler açısından ele alır. Erken yaşam deneyimlerinin, yetişkinlik dönemindeki uyum açısından önem taşıdığını öne sürer. Kuramın tanımladığı psikoseksüel gelişim aşamalarında sosyal çevre ve anne-baba tutumlarının bireyin kişilik gelişimini etkilediğini vurgulamıştır. davranışların, doğa bilimlerinde kullanılan bilimsel ve objektif metodlarla incelenmesi gerektiği savunmuşlardır. Yapısalcılık ve işlevselciliğe karşı bir akım olarak ortaya çıkmıştır. İç gözlem yöntemine itiraz etmişlerdir. Gözlem ve deney yöntemini kullanırlar. Bilinç durumlarının değil davranışların, gözlenebilir durumların incelenmesi gerektiğini savunurlar. Davranışçılara uyaran-tepki psikologları da denir. BİLİŞSEL KURAM Bilgiye ulaşma, bilinçli duruma gelme sürecinin öğrenme ve davranış üzerindeki etkilerini konu alır. Bilişsel kuramın alt yaklaşımlarından birisi Bilgiyi İşleme yaklaşımıdır. Bu yaklaşım, düşünceyi ve akıl yürütme süreçlerini açıklamaya çalışır. Bilgiyi işleme yaklaşımı, insan zihnini çeşitli programlara göre bilgi edinmek, bilgiyi işlemek, depolamak ve kullanmak üzere tasarlanmış, gelişmiş bir bilgisayar sistemi olarak ele alır. Bu kurama göre öğretmenin görevi, çocuğa yalnızca bilgi aktarmak değil, onun dünyayı tanımasına, keşfetmesine rehberlik etmektir. FENOMENOLOJİK YAKLAŞIM Psikolog Brentano ve Matematikçi Husserl in çalışmalarına dayanır. Bu yaklaşıma göre önemli olan, dış dünyanın ne olduğu değil, birey için ne anlam ifade ettiğidir. İnsan davranışını anlamanın yolu, dış dünyanın onun için ne anlama geldiğini öğrenmekten geçer. BİYOLOJİK KURAM Öncülüğünü Adolf Meyer in yaptığı psikiyatri okulunun yaklaşımıdır. İnsanı, bütünselliği olan biyolojik bir birim olarak ele alır. İnsan davranışını anlamak için psikoloji ve sosyolojiden yararlanan bir kuramdır. Bu kurama göre zihinsel bozukluklar, organik ve kalıtsal etkenlerin karmaşıklaştırdığı gerçekçi olmayan beklentiler ve yanlış alışkanlıkların sonucunda ortaya çıkmaktadır. DAVRANIŞÇI YAKLAŞIM Başlıca temsilcileri Skinner, Thorndike, Guthrie, Pavlov ve Watson dır. Organizmanın, çevresel uyarıcılara verdiği tepkileri incelemişlerdir. Psikolojinin bilim haline gelebilmesi için herkes tarafından gözlenebilir ve ölçülebilir 6

7 PSİKOLOJİDE KULLANILAN ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ BEBEK YAŞAM ÖYKÜLERİ DENEYSEL YÖNTEM Temel olarak bireyin içinde bulunduğu çevresel koşullarda değişiklik yapılarak, bu değişikliğin davranışlar üzerindeki etkisinin incelenmesi yoluyla gerçekleştirilen araştırmalardır. Örnek; Sınıfın boyasının belirli periyotlarla farklı renklerde boyanarak, renklerin öğrenci davranışları üzerinde nasıl bir etkisinin olduğunun araştırılması. BETİMSEL YÖNTEM Gelişimde önemli olabilecek değişkenler arasındaki ilişkilerin saptanmasıdır. Enlemesine (kesitsel) ve uzunlamasına (boylamsal) olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilebilir. Enlemesine (kesitsel) araştırmalar: Gelişimsel özelliklerin farklı gruplar açısından incelenmesi amacıyla gerçekleştirilir. Farklı yaş gruplarının her birinden alınmış bireylerden oluşan bir örneklem grubunda, belli bir gelişimsel özelliğin ne tür özellikler taşıdığını ortaya koyar. Örnek; İlköğretimin tüm düzeylerinde (8 sınıf-yaş) öğrencilerin problem çözme becerilerinin incelenmesi. Bebeğin yaşamının birinci yılındaki davranışlarının, yeterliklerinin ve özelliklerinin ayrıntılı bir şekilde gözlemlenerek kaydedilmesidir. Büyüme ve gelişim hakkında önemli bilgiler sağlayan bir yöntemdir. GÖZLEM Doğal gözlem: Zaman veya olay örneklemeleri yaparak bireyin tüm davranışlarının veya belli davranışların gözlemlenerek sonuçların değerlendiği, bireyin gelişimine ilişkin bilgi edinildiği gözlem türüdür. Sistematik gözlem: Hangi özelliğin, ne zaman, nasıl, kim tarafından ve kimde gözleneceğinin önceden belirlendiği, doğal gözleme göre daha objektif ve daha az yorum içeren bilgiler elde etmeyi sağlayan gözlem türüdür. GÖRÜŞME Bireylerin kendileriyle veya onunla yakin ilişki içerisinde olan çevresindeki bireylerle görüşülerek, bireyin davranış veya davranışları hakkında bilgi edinilmesidir. Bilgi alınmak amacıyla sorulacak sorular ve konular önceden belirlenmişse görüşme yapılandırılmış görüşme, daha esnek, doğal bir şekilde ortama göre yapılan görüşmeler ise yapılandırılmamış görüşme olarak tanımlanır. Kesittel Araştırmalar: Farklı bireyler, farklı yaşlarda Uzunlamasına (boylamsal) araştırmalar: Belli bir gelişim özelliğinin, aynı bireylerde farklı yaşlarda incelendiği araştırmalardır. Örnek; Bir sınıfta öğrenim gören 14 öğrencinin, ilköğretim yaşamı süresince (aynı öğrenciler, farklı yaşlarda) problem çözme becerilerinin nasıl bir değişiklik gösterdiğinin incelenmesi. Boylamsal Araştırmalar: Aynı bireyler farklı yaşlarda 7

8 Eğitim Psikolojisi Diğer kitaplar ve testler için aşağıdaki linki tıklayınız. ÖZET TABLOLAR Deneysel Psikoloji Psikometrik Psikoloji Sosyal Psikoloji Uygulamalı Psikoloji Gelişim Psikolojisi Öğrenme Psikolojisi Okul Psikolojisi PPSİKOLOJİNİN ALT DALLARI Davranışsal süreçlerdeki değişiklikleri araştırıp ve ortaya koyan psikoloji alanıdır. Bilgiyi işlenme, bellekte depolanma, geri çağırma ve problem çözmede uygulanması gibi bilgi işleme süreçleri üzerinde çalışır. Psikolojik bilginin elde edilmesi ve uygulanması sırasında kullanılacak teknik ve yöntemler üzerinde çalışır. (Testler vb.) İnsanların birbirleriyle etkileşimlerini ve bu süreçte davranışların sosyal çevreden nasıl etkilendiğini belirlemeye çalışır. Deneysel psikolojide elde edilen bulguların günlük yaşamda karşılaşılan sorunların tanımlanması, belirlenmesi ve çözümlenmesini kolaylaştırma amaçlıdır. Uygulama alanına göre isim alır. Bireyin oluşumundan, ölünceye kadar devam eden zaman içerisindeki gelişim dönemlerin, her dönemin temel özelliklerini ortaya çıkaracak çalışmalar yaparak, insanların belli dönemlerde gösterdikleri davranış örüntülerini ortaya koyan psikoloji alanıdır. Psikoloji biliminin elde ettiği algılama, düşünme, güdülenme, heyecan, zeka, kişilik gibi konulardaki bulguları, başta öğretmen, anne-baba ve ilgililerin kullanımına sunarak, belirlenen hedef davranışlara en etkili şekilde ulaşılmasını amaçlar. Okul ortamının, öğrenme için uygun duruma getirilmesi amacıyla çevresel koşulların düzenlenmesi çalışmaları yapar. Hümanist (İnsancıl) Kuram Yapısalcılık (Strüktüralizm) Gestalt Yaklaşımı İşlevselcilik Psikanalitik Kuram Davranışçı Yaklaşım Bilişsel Kuram Fenomenolojik Kuram Biyolojik Kuram PSİKOLOJİ KURAMLARI İnsanın doğasının olumlu özelliklerden oluştuğunu, insanın biricik ve kendini geliştirme potansiyeline sahip bir varlık olduğunu savunan bir psikoloji kuramıdır. İnsanın doğuştan iyi bir varlık olduğunu, uygun çevresel ortamlarda bu potansiyelin en üst noktasına kadar kullanılarak kendini gerçekleştirme yeteneğine sahip olduğunu savunur. Bilinçaltı olayların bir takım psişik olaylardan meydana geldiğini savunur. Psikolojinin amacı, bilinç denen karmaşık olayı çözümlemek, zihnin en yalın ögelerini araştırmak ve bunlar arasındaki ilişkileri bularak kanunlar halinde formüle etmektir Bireyin algıları üzerinde durur. Algı, algılama yasaları, içgörüsel öğrenme, unutma, dikkat gibi konularla, yani davranışlardan çok zihinsel süreçlerle ilgilenir. Bu kurama göre davranışlar bir bütündür ve parçalara ayrılamaz. Bilincin ne olduğundan çok, ne için olduğunu bilmenin önemli olduğunu savunur. Davranışı cinsel güdüler, toplumsal baskılar gibi bilinçdışı etkiler açısından ele alır. Erken yaşam deneyimlerinin, yetişkinlik dönemindeki uyum açısından önem taşıdığını öne sürer. Bilinç durumlarının değil davranışların, gözlenebilir durumların incelenmesi gerektiğini savunmuşlardır. Davranışların, gözlenebilir objektif, bilimsel yöntemlerle incelenmesi gerekir. Bilgiye ulaşma, bilinçli duruma gelme sürecinin öğrenme ve davranış üzerindeki etkilerini konu alır. Önemli olan, dış dünyanın ne olduğu değil, birey için ne anlam ifade ettiğidir. İnsanı anlamanın yolu, dış dünyanın onun için ne anlam ifade ettiğini anlamaktır. İnsan, bütünselliği olan biyolojik bir birimdir. İnsan davranışını anlamak için psikoloji ve sosyolojiden yararlananır. Deneysel Yöntem Betimsel Yöntem Bebek Yaşam Öyküleri Gözlem Görüşme PPSİKOLOJİDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Bireyin içinde bulunduğu çevresel koşullarda değişiklik yapılarak, bu değişikliğin davranışlar üzerindeki etkisinin incelenmesi yoluyla gerçekleştirilen araştırmalardır. Enlemesine (kesitsel) araştırmalar: Farklı bireylerin farklı yaşlarda incelenmesidir. Uzunlamasına (boylamsal) araştırmalar: Aynı bireylerin farklı yaşlarda incelenmesidir. Yaşamın birinci yılındaki davranışların, yeterliklerin ve özelliklerin ayrıntılı bir şekilde gözlemlenerek kaydedilmesidir. Doğal gözlem: Zaman veya olay örneklemeleri yaparak bireyin tüm davranışlarının veya belli davranışların gözlemlenerek sonuçların değerlendiği gözlem türüdür. Sistematik gözlem: Hangi özelliğin, ne zaman, nasıl, kim tarafından ve kimde gözleneceğinin önceden belirlendiği gözlem türüdür. Bilgi alınmak amacıyla sorulacak sorular ve konular önceden belirlenmişse görüşme yapılandırılmış görüşme, daha esnek, doğal bir şekilde ortama göre yapılan görüşmeler ise yapılandırılmamış görüşme olarak tanımlanır. 8

9 Geçmiş yıllarda bu konuyla ilgili sorulan bazı sorular. (KPSS ) Canlı organizmalar sürekli bir etkinlik içerisindedir. İnsan davranışını anlamak için gözlenebilir davranışlar incelenmelidir. Bir davranış ne kadar karmaşık görünürse görünsün, en küçük birimine kadar incelendiğinde bir uyarıcı tepki bağıntısı görülecektir. Bu düşünce, aşağıdaki yaklaşımlardan hangisiyle doğrudan ilgilidir? A) Davranışçı yaklaşım B) Yapısalcılık C) Biyolojik yaklaşım D) Sosyal öğrenme E) Fenomenolojik yaklaşım Yanıt: Bilinç durumlarının değil davranışların, gözlenebilir durumların incelenmesi gerektiğini savunmuşlardır. Davranışların, gözlenebilir objektif, bilimsel yöntemlerle incelenmesi gerekir. Yanıt A dır. (KPSS ) Bir araştırmacı çocukların yaşa bağlı konuşma gelişimi örüntüsünü incelemek ister. Bu amaçla iki, dört ve altı yaşlarından ellişer çocuğu rastgele örnekleme yöntemiyle seçerek toplam 150 çocuktan tek seferde veri toplar. Daha sonra verileri çözümleyerek farklı yaşlarda dil gelişimine ilişkin genellenebilir sonuçlar ortaya koyar. Bu araştırmacının kullandığı araştırma yöntemi aşağıdakilerden hangisidir? A) Meta-analiz B) Kesitsel C) Örnek olay D) Nitel E) İzleme Yanıt: Enlemesine (kesitsel) araştırmalar: Gelişimsel özelliklerin farklı gruplar açısından incelenmesi amacıyla gerçekleştirilir. Farklı yaş gruplarının her birinden alınmış bireylerden oluşan bir örneklem grubunda, belli bir gelişimsel özelliğin ne tür özellikler taşıdığını ortaya koyar. Yanıt B dir. 9

10 2. Bölüm. GELİŞİMİN TEMEL KAVRAMLARI GELİŞİM Gelişme Gelişim, döllenme ile başlayıp yaşam boyu devam eden değişme ve hareket örüntüsüdür. Organizmada büyüme, olgunlaşma ve geçirilen yaşantılarla sağlanan öğrenmelerin sonucu olarak ortaya çıkan gelişmelerin süreç kısmıdır. Gelişim bir süreçtir. Büyüme, olgunlaşma, hazır bulunuşluluk, öğrenme etkileşiminin bir ürünüdür. Örnekler (Gelişim); Belli bir yüksekliğe ulaşmak için boyun uzama süreci. Okuma-yazma öğrenmek için parmakların uzama süreci. Gelişme, bir üründür. Olgunlaşma ve öğrenme olmadan gelişim olmaz. Çocuk kas ve kemikleri yeterli büyüklüğe ve olgunluğa erişmeden düzgün kalem tutmayı öğrenemez. Buna göre gelişme; öğrenmeyi ve olgunlaşmayı kapsayan temel bir kavramdır. Örnekler(Gelişme); Çocuğun dişlerinin çıkması, konuşmaya başlaması, Çocuğun tek başına ayakta durmaya başlaması, Gelişme organizmadaki hem nitelik hem de nicelik olarak meydana gelen değişmeleri içerir. Her gelişim bir değişimdir. Ancak, her değişim gelişme olmayabilir. Örneğin, değişme döllenmeden yetişkinliğe kadar olan sürede devamlı bir büyüme ve gelişme örüntüsündeyken, orta yaş ve yaşlılıkta inişe geçme ve gerileme ile devam eder, giderek bozulmaya dönüşür. Gelişimin beş temel özelliği vardır; Dinamik bir olgudur. Ardışık, sıra izleyen bir süreçtir. Bir dengeye sahiptir. Genetik bireyselliğin sonucudur. Bir özelleşme, bireyselleşme sürecidir. Değişim Gelişme Bu şekle göre her gelişim bir değişimi ifade eder. Ancak her değişim gelişim değildir. Çünkü gelişim sadece ilerlemeyi içerirken, değişim gerileme ve duraksamayı da içinde barındırır. Gelişim, fiziki, duygusal, zihinsel, sosyal ve ahlak evrelerini taşır. Gelişme; olgunlaşma, hazır bulunuşluk ve öğrenme etkileşiminin bir ürünüdür. Gelişim bir süreç, gelişme üründür. ÖĞRENME Bireyin çevresiyle etkileşimi sonucunda davranışlarında değişiklik meydana gelmesi sürecidir. Satrancı öğrenmek demek, satranç ile ilgili zihinsel davranışın oluşması / değişmesi demektir. Örnekler; Hala ile teyzeyi ayırt etme. İstatistiki işlemleri yapma. Çarpım tablosunu ezberden söyleme. Ayakkabı bağcıklarını bağlama. OLGUNLAŞMA Organların kendilerinden beklenen potansiyelleri ortaya çıkarabilecek duruma gelmiş olmasıdır. Olgunlaşma vücudun kendinden beklenen görevleri çevre ile etkileşimden bağımsız olarak gerçekleştirmesidir. Gelişimin fiziksel boyutudur. Bireyin doğuştan 10

11 getirdiği genetik yapı ile sonucunda canlıda görülen biyolojik değişikliklerdir. Örnekler; 6 yaş civarında zihnin okuma ve yazmayı becerebilecek düzeye çekebilme. Bebeğin ay civarında kendiliğinden yürümeye başlayabilme. El-parmak kaslarının çekmeceleri açıp kapatacak güce erişebilme. HAZIR OLMA (HAZIRBULUNUŞLUK) Hazır olma, gelişimin zihinsel boyutudur. Hazır olma, olgunlaşmaya ve öğrenmeye paralel olarak bireyin kendisinden beklenen ön bilgi, beceri ve tutuma sahip olma durumudur. Eğitim ve öğrenme açısından beklenti ve hedef davranışların kazandırılması sürecinde çocuk mutlaka aşağıdaki hazırbulunuşluk düzeyleri açısından değerlendirilmelidir; I. Fiziksel/devinimsel II. Bilişsel III. Duyuşsal IV. Sosyal V. Dil Örnekler; Bölme işlemini öğrenecek olan bir öğrencinin, bölme işlemini öğrenebilmesi için öncelikle bölme işleminde kullanılan çarpma, çıkarma işlemlerini bilmesi gerekmektedir. İngilizceyi konuşabilmek için yeterli kelime haznesine ve gramer bilgisine sahip olma. Okuyup yazabilmek için harfleri tanıyor olma. Karenin alanını hesaplayabilmek için çarpma işlemini bilme. BÜYÜME Büyüme, yapısal artışı ifade eder, vücuttaki sayısal artış anlamı taşır. Bireyin gözlemlenebilen fiziksel değişimidir. Boy ve kilodaki değişimlerdir. Büyüme zaman zaman hızlanır zaman zaman yavaşlar. Boyu 1,60 a çıktı, kilosu 50 kg... ifadeleri büyüme ile ilgilidir. Örnekler; Çocuğun bacaklarının bisikletin pedallarına yetişmesi. Öğrencinin boyunun 1,55 olması. Çocuğun buzdolabının kapısını açabilecek boy uzunluğuna erişmesi. Çocuğun ağırlığının bir yıl içerisinde 35 kg. dan 42 kg. a çıkması. Deneyim: Bireyin yaşantı yolu ile kazandıklarıdır. Bir üst sınıfa geçme, alt sınıftaki yaşantılardan üst sınıftaki yaşantıları kavrayabilecek deneyime sahip olunduğunun gösterge-sidir. Dönem (Evre): Gelişimdeki ön plana çıkan aşamalardır. Genelde yaşa göre bölümlere ayrılır yaşındaki bireylere ergen dönem demek, bireylerin o yaş aralığında gelişimlerinin bir yönünün ön plana çıktığını ifade eder. Kritik Dönem (Kritik Evre): Gelişimde belirli becerilerin asgarisinin kazanılması için gerekli dönemdir. Söz konusu dönemde gerekli beceri kazanılmadığı takdirde daha sonraki dönemde kazanılamaz. Bu da bireyin gelişiminde anormalliğin oluşmasında etkilidir. İnsanlar için 1-1,5 yaş, konuşmada kritik evredir. Konuşmanın tüm becerilerine sahip olunmasa bile, iletişime geçecek asgari becerinin ortaya çıkması beklenir. Kritik dönemin belirleyici özelliği, çevresel uyarıcıların üst düzeyde etkide bulunmasıdır. Gelişimin en üst düzeyde sağlanması amacıyla yaşantı zenginliği için bir fırsat dönemidir. Öğrenmelere en çok açık olunan dönemdir. Kritik dönemin anahtar sözcüğü zamanlama dır. Gelişim Alanları: Gelişim tek bir alanda ve tek başına gerçekleşmez. Birçok alanın aynı anda etkileşimi sonucunda gerçekleşir. Dil gelişimi, zihinsel gelişim, beden gelişimi... gelişim alanlarındandır. Gelişimin aynı anda ve birden çok alanda oluşması, alan incelemesinde zorluklar yaratır. Bu nedenle alanlar, incelenmesi noktasında ayrıştırılır. Dilsel, bedensel, zihinsel gelişim gibi Gelişim Ödevleri (Görevleri): Havighusrt, kritik dönem kavramından yola çıkarak g- lişim görevleri kavramını geliştirmiştir. Gelişim ödevleri motor becerilere aittir. 11

12 Gelişim ödevi, bireyin gelişim aşamasında gerçekleştirmesi gereken asgari becerilerin tanımlanmasıdır. Asgari tanımlamalara göre bireyin gelişim seyrini izlemek kolay olur. Motor becerilerde 0-2 yaş döneminde olan bir bebek; nefes almayı öğrenir, çevreye uyum sağlamaya başlar, dışkı kontrolü geliştirir, katı yiyecekler yiyebilir, uyuma zamanını düzenleyebilir. Kavramları bir örnek üzerinde özetleyelim. Çocuktan beklenen gelişim görevi, kendi başına makasla kağıt kesme olsun. Öncelikle çocuğun el ve parmak kasları makası tutabilecek biçime gelebilmek için büyür ve makasla kağıt kesebilecek olgunluğa ulaşır. Sonra, makasla kağıt kesen diğer insanları gözler; önce yetişkinlerin yardımı ile, sonra kendi başına makasla kağıt kesmeye çalışır. Bu etkinlikleri onun makasla kağıt kesmeyi öğrenmesini sağlar. Artık hem el ve parmak kasları olgunlaştığı hem de makasla kağıt kesmeyi öğrendiği için bu gelişim görevini yapmaya hazırdır. Sonuçta çocukta bu durum, gelişim görevi açısından gelişim olur. GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Gelişim, hiçbir zaman kurulu saat gibi işlemez. Gelişim birçok faktörün ürünüdür. Hiç beklenmedik bir durum gelişimi engelleyebilir, ilerletebilir ya da bilinmeyen potansiyelleri ortaya çıkarabilir. Gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşimlerinin bir ürünüdür: Kalıtım, bireyin genler yoluyla soydan aldığı özellikleridir. Saç rengi, göz rengi, cinsiyet, beden biçimi gibi ana yapının bazı özellikleri doğrudan gözlenebilir. Çevre ise, döllenmeden itibaren kişiyi etkileyen tüm dış uyarıcılardır. Gelişme, kalıtsal donanımla çevre koşullarının etkileşiminin bir ürünü olarak ortaya çıkar. Bu gelişimle ilgili farklılıklar bireyler arasındaki farklılıklara yol açar. Örneğin kalıtım yoluyla getirilen zeka kapasitesinin tam olarak kullanılabilmesi için bireyin zihinsel (bilişsel) gelişimini besleyen bir çevre içerisinde etkileşiminde bulunması, zengin yaşantılar kazanması gerekmektedir. Bazı özelliklerimizde çevrenin kalıtımın daha etkili olduğunu söyleyebiliriz. Kalıtımın gelişim üzerindeki etkisi daha çok hareket ve el becerileri, sözel ve sayısal yetenek, müzikresim yeteneği, çeşitli güdü ve eğilimler, beden yapısı ve özellikleri ile bir potansiyel güç olarak zeka alanında görülmektedir. Çevreci görüşe göre çevrenin gelişim üzerindeki etkisi bireyin konuştuğu dil ve kültür, fiziksel görünümü ya da beden yapısı, çeşitli alışkanlıklar, tutum ve davranışlar üzerinde görülmektedir. Kalıtım ile çevre sürekli olarak birlikte bulunur. Birinin diğerinden önemli olduğunu söylemek güçtür. Döllenmeden doğuma kadar kalıtım daha etkilidir. Doğumdan sonra ise çevre daha etkilidir. Özetle kalıtım ve çevre gelişimin iki temel ögesidir. Bu iki öğeye zamanı da eklemek gerekir. Çünkü gelişme kalıtım ve çevre etkenlerinin zaman içindeki etkileşiminden oluşur. Bu öğelerden bir tanesi 0 (sıfır) olduğunda gelişme sıfır olur. Bu nedenle bu öğelerden birini yok saymak olanaksızdır. 1. Kalıtım Gelişimi etkileyen en belirleyici faktörlerden birisidir. Kalıtım, biyolojik soy ağacımızdan nasıl etkilendiğimizi ortaya çıkarır. Sadece anne-baba değil aynı zamanda anne-babanın da etkilendiği üst soyların genetik mirası alınır. Kalıtım, bireyin donanımını oluşturan yetenek ve özelliklerin anne-babadan çocuğa ulaşmasını sağlar. Kalıtımın bireye aktarımı, anne yumurtasının döllenmesiyle başlar. Döllenmiş yumurta (zigot) yaşamın başlangıcıdır. Bireyin kalıtımını 46 adet kromozom oluşturur. Bu kromozomların 23 ü anneden, 23 ü babadan gelir. Organizmanın tüm özelliklerini ve yapısını, kromozomların oluşturduğu genler belirler. Bunlara; kalıtsal özellikler denir. Anne-babadan gelen ilk 22 kromozom birbirine benzeyen kromozomlardır. 23. çift birbirine benzer olmayabilir. Bu kromozom, cinsiyetle ilgilidir. Kromozomlar X ve Y kromozomu olmak üzere ikiye ayrılır. Kadın hücresindeki cinsiyet kromozomu X, erkek hücresindeki cinsiyet koromozomu X ya da Y dir. Anneden gelen X kromozomu babadan gelen X kromozomu ile birleşirse bebeğin cinsiyeti kız, Y 12

13 kromozomu ile birleşirse bebeğin cinsiyeti erkek olur. Cinsiyet, cilt rengi, göz rengi, fiziksel özellikler, zeka kapasitesi, yaratıcılık, düşünme kapasitesi, problem çözme becerileri ve bazı kişilik özellikleri kalıtım yoluyla bireye geçer. 2. Çevre Çevre, gelişim psikolojisinde doğum öncesi ve doğum sonrası olmak üzere ikiye ayrılır: Doğum öncesi çevre, erkek üreme hücresinin ana rahminde dişi üreme hücresi ile döllendiği andan doğum anına kadar var olduğu alandır. Dünyaya gelen bireylerde kendisini gösterebilir. Kalıtımın gelişimde temel belirleyici olup olmadığı hala tartışmalıdır. Çünkü kalıtım, içinde bulunulan çevre ile etkileşime girer. Doğum sonrası çevre ise doğum anından ölüme kadar var olan alanlardır. Doğum öncesi ve sonrası çevre bireyin gelişimini fiziksel ve psikolojik olarak etkiler. Hamilelikte annenin sigara içmesi; annenin stresli olması anne karnındaki bebeği etkileyebilecek etkenlerdir. Kalıtım çevre içinde gerçekleştiği için çevre de kalıtım kadar gelişimde belirleyici faktör olarak kabul edilir. Eğitim Açısından Kalıtım ve Çevrenin Önemi: Çocukların gelişim ve eğitiminde kalıtım ve çevre etkenlerinden yalnızca birini dikkate almak ve önem vermek diğerini ihmal etmek yanlıştır. Böyle bir yaklaşım eğitim-öğretim programların hazırlanmasında araç gereçlerin seçiminde uygun yöntemlerin saptanmasında ve uygulamalarında bir takım yanlışlıklara yol açar. Öğretmen çocuk için önde gelen bir çevre etmenidir. Öğretmen öğrencilerin potansiyel güçlerini geliştirmek ve değişiklikler oluşturmak konusunda yetenekli olmalıdır. Bu nedenle öğretmen eğiteceği bireyin olanaklarını ve sorunlarını bilmelidir ki iyi bir çevre etkeni olsun. 4. Çocukların Doğuş Sırası Ailedeki çocuğun doğuş sırası gelişimde belirleyicidir. Öncelikle anne-babaların ebeveynliklerini çocuklarında yaşayarak öğrenmesi, gelişimde belirleyicidir. Bu durum aynı zamanda ebeveynlerin ebeveyn deneyimlerini de arttırmaları demektir. Çok çocuklu ailelerde önce doğan çocuklar erken yaşlarda anne-baba rolleri üstlenebilmektedir. İlk çocuklarda beklenti daha yüksektir. İkinci, üçüncü çocuklarda beklenti düşer. Ortanca çocuklar büyük ve küçük kardeşlerden kaynaklı baskılanmalar yaşayabilir. 5. Anne-Babanın Çocuk Yetiştirme Tarzı Anne-babanın çocuk yetiştirme tarzı çocukluk döneminde belirleyicidir. Anne babalık sadece biyolojik bir durum olmadığı için, bireyin psiko-sosyal gelişiminde belirleyici durumdur. Çocuklardan nefret eden bir anne; çocukları kucağına almayı yakışıksız bulan bir baba; tüm yaşantısını çocukları üzerine kuran bir anne-babanın yetiştirdiği bireyler farklı olacaktır. Ailedeki ilişki biçimi, yaşanan duygular ve duyguların ifade ediliş tarzı, şiddet, parçalanmış aile yapıları çocuğun gelişimi özerinde önemli etkilere sahiptir. 3. Toplumsal Zaman Bireyin dünyaya geldiği toplumsal dönem de birçok bakımdan gelişimde etkilidir. Toplumsal zaman, bireylerin toplumsal olarak kavramlaştırılmasında, bireysel ilişkilerin anlamlandırılmasında önemlidir. Toplumda önceleri tabu olarak kabul edilen durumlar, zamanla değişir ya da toplumda yeni tabular oluşabilir. 20 yıl önce AIDS hastalarından uzak durulurken günümüzde uzak durmak yerine AIDS li hastalar toplumsal yaşamın içinde dahil edilebiliyor. 13

14 Demokratik Aile Tutarsız Aile Aşırı Koruyucu Aile İlgisiz Aile Baskıcı Aile Diğer kitaplar ve testler için aşağıdaki linki tıklayınız. Aile tipleri ve taşıdığı özellikler aşağıdaki tabloda verilmiştir: AİLE TİPLERİ Özellikleri Çocuğun her davranışı yasaklanıp engellenir. Çocuk her kurala uymak zorundadır. Çocuğun söz hakkı yoktur. Katı ve sert bir disiplin vardır. Ceza vardır, ödüle yer verilmez. Yapacağı her iş ayrıntılı olarak anlatılır. Anne-baba çocuğun her işine karışır. Kısa vadede çocuk bir disiplin altına alınabilir ancak uzun vadede sağlıksız ve zararlıdır. Kuralsızlık egemendir. Çocuğa örnek olunmaz. Çocuğun hiçbir kararına müdahale edilmez, her türlü davranış hoşgörüyle karşılanır. Davranışlara sınır konulmaz. Çocuğun dünyasına ilişkin hiçbir çaba yoktur. Koruma güdüsü ve şefkat, disiplinin önünde yer alır. Çocuğun yapacağı ve yapması gereken işleri annebaba yapar. Çocuğa, kendi başına iş yapma ve başarma olanağı verilmez. Çocuğa gereğinden fazla özen gösterilir. Çocuk sürekli kontrol altındadır. Ailede tutarsızlığın temel nedeni, anne-babanın çocuk yetiştirme ve eğitimine bakış açısındaki farklılıklar ve bu farklılığın çocuğa yansımasıdır. Farklı anne-baba modelleri sergilenir. Genellikle ilk çocuk yetiştirmede ve genç annebabalarda görülür. Çocuk dahil, ailede herkesin söz hakkı vardır. Tüm duygu ve düşüncelere saygı vardır. Çocuğun kendini ifade edebilmesine olanak sağlanır. Kararlar ortak alınır. Kurallar bellidir ve bu kuralların nedenleri çocuğa, seviyesine uygun ve mantıklı bir biçimde anlatılır. Kurallara uyulmadığında karşılığında yaptırım vardır. Aile içerisinde sağlıklı bir iletişim süreci vardır. Çağa uygun, istenen aile tipidir. Çocuğa etkisi Hırçın, uyumsuz ve kavgacı olabilir. Kendine güvensizdir. Sürekli eleştirilme ve ayıplanma, ruhsal yapısını olumsuz etkiler. Çekingen, silik, küskün ve kolay etki altında kalan bir yapıya sahip olur. İleri yaşlarda, yaşamın zorluklarıyla başa çıkamayabilir. Çocuk her ortamda dikkat çekmeye çalışır. Kuralsızlık nedeniyle herhangi bir durumda nasıl davranacağını bilemez. Evde model olmadığı için, çocuk başka modeller arar. Şımarık ve bencil davranışlar görülür, bu yüzden arkadaş çevresinde sevilmez ve kabul görmez. Aşırı duygusal olur. Bağımsız bir kişilik kazanamaz. Özgüven oluşmaz. Kendi ayakları üzerinde durmada sorun yaşar. İleriki yaşlarda karşılaşacağı sorunları tek başına çözmede yetersiz kalır. Aksi, hırçın, inatçı olabileceği gibi, içine kapanık ta olabilir. Anne-babaya sevgi azalır. Yalan söyleme davranışı görülebilir. Anne-babadan birine yaklaşırken, diğerinden uzaklaşabilir. Dikkat toplamada sorun yaşayabilir. Kendini rahat ve kolayca ifade edebilir. Özgüven sahibidir. Çevresiyle uyumludur. Sosyal ilişkileri güçlüdür. Farklı ilgilere yönelir. Sağlıklı insan ilişkileri geliştirir. Sorumluluk sahibidir. 14

15 GELİŞİMİN İLKELERİ Gelişimi etkileyen birçok faktörün olması, gelişimin çok karmaşık bir sıralama ile gerçekleştiği anlamına gelmez. Tersine gelişim düzenli ve sıralı ilkelere sahiptir. 1. Gelişimde belli yönler vardır. a. Gelişim, baştan ayağa doğrudur. b. Gelişim, içten dışa doğrudur. c. Gelişim, genelden özele doğrudur. a. Gelişim baştan ayağa doğrudur. Gelişim baştan başlar ve ayağa doğru ilerler. Bu nedenle baş doğum sırasında diğer organ ve uzuvlara göre daha iridir. Bebekler ilk önce boyunlarını kullanmayı becerirler; ayağa kalkıp yürüme ise 1-1,5 yılı bulur. Örnek; Anne karnındaki bebeğin öncelikle başı oluşur. Daha sonra sırasıyla gövde, kollar, bacaklar, son olarak ayaklar oluşur. Doğduğunda bebeğin en büyük organı başıdır. Gelişim baştan ayağa doğru gerçekleşir. b. Gelişim içten dışa doğrudur. Gelişim öncelikle iç organlarda başlar, en dış yapı en son gelişir. Döllenme sonrası insanın iç organları (omurilik, kalp, dolaşım sistemi vd.) önce gerçekleşir; ayakkabı bağlamak gibi beceri işler için gerekli kaslar 7-9 yaşları arasında gelişimini tamamlar. c. Gelişim genelden özel doğrudur. Bedensel gelişimde önce genel durumlar sonrasında özel durumlar gerçekleşir. Genel davranışta bulunmayı başaran beden özel davranışlara doğru uzmanlaşır. 1,5 yaşında tüm bedeni ile topu kavrayabilen bir çocuk, yaşı ilerledikçe sadece elleri ile topu kavramayı başarır. Örnek; Bebekler önceleri ellerini ve kollarını bir bütün olarak hareket ettirirken, giderek eklemlerden hareket ettirirler. Önceleri bir topu tutmak isterken bütün bedeniyle topa sarılırken, daha sonra sadece ellerini kullanarak topu tutarlar. 2. GELİŞİM SÜREKLİDİR, BİRİKİMLİDİR VE BELİRLİ AŞAMALARDA GERÇEKLEŞİR. Gelişimin tamamen durması yaşamın fiilen sonlanması ile mümkündür. Gelişim hiçbir şekilde durağan bir olgu değildir. Aşamasını tamamlamış bir gelişim süreci başka bir aşamaya geçer. Gelişim birikimli olarak ilerler. Her aşama bir önceki aşamanın sonucu; bir sonraki aşamanın nedenidir. Gelişim aşamaları iç içe geçmiş aşamalarla gerçekleşir. Bedensel gelişim devam ederken aynı anda bilişsel gelişimde devam eder. Gelişim genelden özele doğrudur. Örnek; Anne karnında bebeğin oluşum sürecinde önce kalp, sindirim sisteminde yer alan iç organlar, sonra iskelet sistemi ve son olarak dış deri ve saçlar ortaya çıkar. Gelişim içten dışa doğrudur Örnek; Bebekler önce emekler, sonra yürür, en son koşmaya aşlarlar. Önce somut düşünme, sonra soyut düşünme başlar. Konuşma gelişimini, önce ağlayarak, ardından sesler çıkararak, daha sonra bunları hecelere, son olarak kelime ve cümlelere dönüştürerek tamamlarlar. 15

16 3. GELİŞİM NÖBETLEŞE DEVAM EDER. (YORDANABİ- LİR BELLİ BİR SIRA İZLER, EVRELER HALİNDEDİR.) 6. GELİŞİM KALITIM VE ÇEVRE ETKİLEŞİMİNİN ÜRÜNÜDÜR. Gelişimde tüm süreçler aynı anda ve aynı hızda gerçekleşmez. Bazı aşamalarda gelişimi hızlanırken, bazı aşamalarda gelişim yavaşlayabilir. Bununla birlikte bazı gelişim alanlarında gelişim hızlanırken, bazı gelişim alanlarında gelişim yavaşlayabilir. Doğumdan sonraki ilk yıllarda bebeğin fiziksel gelişimi hızlı olmasına rağmen, bilişsel gelişimi bedensel gelişime göre daha yavaştır. Örnek; 0-2 yaş, fiziksel gelişimin yoğun olduğu dönemdir. Birey ilk evrelerde dışsal kurallara bağlı olan ahlak düzeyi, daha sonra içsel otoriteye dayalı bir evreye ulaşır. Kalıtım ve çevrenin hangisinin gelişimde baskın olduğu hala daha tartışılan bir konudur. Ancak gelişim psikolojisi kalıtım ve çevrenin birlikteliği üzerinde daha çok durur. Çevresel olarak bir çok imkana sahip bir birey zihinsel engelli olması kalıtımsal bir sonucun çevreden etkileşimini sınırlar. Basketbol oynamak için tüm fiziksel ve psikolojik özelliklere sahip bir birey içinde yer aldığı çevrede basketbol ön planda olmayan bir etkinlik ise birey yeteneklerini sergilemede zorlanabilir. Örnek; Anne ve babası kısa boylu olan çocukların boylarının da kısa olması. Şiddet ortamında yetişen çocuğun arkadaşlarına şiddet uygulaması. 4. GELİŞİM BİR BÜTÜNDÜR. Gelişim alanlarındaki hızlar farklı olsa da, bir gelişim alanındaki durum diğer bir gelişim alanını etkiler. Boyunun uzaması gerektiği dönemde kalıtımsal olarak uzamayana bir çocuk, arkadaşlarının boyu hakkında dalga geçmesi sonucu kişisel gelişiminde sorunlar yaşayabilir. Örnek; Zihinsel gelişimi üst düzeyde olup üç yaşında okuma yazma yeterliğine sahip bir çocuk, yeterli olgunlaşma düzeyinde olmadığı için yazı yazma becerisi gösteremez. 5. GELİŞİMDE BİREYSEL FARKLAR VARDIR. Gelişim psikolojisinin sonuçları her zaman ortalama değerleri verir. Bu ortalama değerler gelişimin normal seyrinin takip edilmesini sağlar. Bununla birlikte her birey bu ortalama içinde gelişmez. Aynı dönemde bir birey hızlı gelişirken, başka bir birey daha yavaş gelişebilir. Bireye içinde bulunduğu gelişimin ortalama değerlerine ulaşması değil, kişinin bireysel durumu ile gelişime ait durumu gerçekleştirmesi beklenir. Örnek; İlgi, tutum, yetenek sınavlarında aynı sınıftaki öğrencilerden farklı sonuçlar elde edilmesi. Aynı yaştaki iki çocuktan birisinin diğerinden daha önce yürümeye başlaması. 7. GELİŞİMDE KRİTİK DÖNEMLER VARDIR. Çocuklar bazı gelişim dönemlerinde ve yaşlarda belli tür öğrenmelere karşı yüksek duyarlılık gösterme eğilimindedir. Yani çevre etkilerine karşı daha duyarlıdırlar. Psikologlar bu dönemlere kritik gelişim dönemleri demektedirler. Anne, baba ve eğitimciler çocukların üst düzeyde gelişimlerini sağlayabilmek için bu kritik gelişim dönemlerinde çocukların belirli ya-şantıları geçirmeleri için olanaklar hazırlamalıdırlar. Örneğin, çocukların başkalarıyla yakın ilişkiler kurmaları için doğumdan sonra ilk 6 ay olumsuz geçtiği takdirde okul yıllarında sosyal ilişkiler geliştirme yeteneği zayıf olabilir. Buradaki önemli nokta zamanlamadır. Öğrencileri yaşamlarını belirli zamanlarında öğrenme fırsatları sunulmadı ise gelişim yavaşlayabilir veya tamamen durabilir. Kritik evre denilen zamanlarda çocuk için uygun bir eğitim ortamı sağlanmalı ve gerekli deneyimler kazandırılmalıdır. Örnek; Ergenlik dönemi sonu, gencin kendine ait bir kimlik geliştirmesinin beklendiği dönemdir. Freud a göre yaşamın ilk altı yılı, kişilik gelişiminin kritik dönemidir. 8. TÜRE ÖZGÜ HAZIR OLUŞ. Her canlı, kendi türüne ait donanımla dünyaya gelir ve türünün gelişim ilkelerine göre gelişim gösterir. Büyümesi, olgunlaşması ve örenmesi türsel özelliğine göredir. 16

17 Organizmadan beklenen gelişim görevi, o türün sahip olduğu ve doğuştan getirdiği özelliklerine uygun olmalıdır. Örnek; İnsanlar uçamaz, kuşlar uçabilir. Köpekler fare avlamaz, kediler avlayabilir. GELİŞİM DÖNEMLERİ VE GÖREVLERİ Her gelişim döneminin kendine özgün başarılması gereken görevleri bulunmaktadır. Bu görevlerin yerine getirilmesi, o gelişim döneminde bireyin bazı beceriler ve yeteneklere sahip olması gerekir. Gelişim dönemleri, en genel haliyle doğum öncesi ve doğum sonrası olmak üzere iki başlık halinde ele alınabilir. HAVİGHURST - GELİŞİM GÖREVLERİ MODELİ Kritik dönem kavramından hareketle bu modeli geliştirmiştir. Havighurst a göre gelişim görevi; bireyin yaşamında belli bir dönemde veya o dönem konusunda, başarılması durumunda bireyin mutluluğuna ve sonraki görevleri başarmasına rehberlik eden, başarılamamasının ise bireyde mutsuzluğa, toplumsal onaylanmamaya ve sonraki görevlerde güçlük çekilmesine yol açan görevlerdir. Gelişim görevleri kavramı, bireyin gelişim dönemlerinde sahip olması gereken beceri, yeterlik ve görevler anlamını taşır. Bu görevlerin yerine getirilmesinde içinde bulunulan evre kritik bir dönemdir ve görevin bu kritik dönemde yerine getirilmesi, bir sonraki evre veya evrelerdeki gelişim açısından önemlidir. Döneminde yerine getirilmeyen görevler, bireyde mutsuzluğa yol açar. Gelişim görevlerinin büyük bir bölümü 0-6 yaş arasında gerçekleşir ve bireyin geleceğini büyük ölçüde etkiler. Havighurst, gelişim görevlerini çocukluk, ergenlik ve yetişkinlik dönemleri ve bunların alt dönemleri için ayrı ayrı açıklamıştır. Bebeklik Dönemi Gelişim Görevleri (0-2 Yaş): Başlangıçta zamanın çoğunu uyku ile geçirir. Beden, dış dünyaya uyum sağlamaya çalışır. Ağız yoluyla doyum sağlar. İlk bir ay ağlama yoluyla iletişim kurar. İkinci aydan itibaren farklı tonlardaki ağlamalarıyla kendilerini ifade eder. Gözleriyle insan ve nesneleri takip eder. Sesleri ayırt edebilir. Çevreden gelen uyaranlara tüm vücudunu kullanarak tepki verir. 3-6 ay arasında yüksek sesle güler. 4-5 aylıkken diğer bebeklere ilgi gösterir. 6-9 aylıkken aynadaki yansımasına güler ve onunla konuşmaya çalışır. 6-9 aylarda amaçlı davranışlar görülür. İlk aylardan itibaren anne, baba, yiyecek vb. nesneleri tanımaya başlar. 6 ay civarında oyuncaklara vurarak ses çıkarabilir, bu seslere tepki verir. 6 ay civarında tanıdıkları ile yabancılar arasında ayrım yapmaya başlar ay arasında yürümeye başlar. 17

18 Çevresindeki nesneleri keşfetmek, anlamak ve hareket ettirmek için ellerini kullanır, dış dünyayı tanır, nesnelere temas eder ay arasında kendi adını bilir, adı söylendiğinde başını çevirir ay arasında tuvalet eğitimine başlamak için hazır hale gelir ay arasında hayır kelimesini anlar aydan itibaren taklit etme davranışı ile sosyal gelişim başlar aylar arasında deneme yanılma yoluyla amacına ulaşmaya çalışır. İlk 12 ay anneye bağımlıdır. Bir yaşından sonra daha bağımsız olmaya ve kendini ispatlamaya çalışır. 18. aydan itibaren utanma, taklit, fiziksel ve sosyal bağımsızlık, otoritenin kabulü, rekabet, ilgi çekme arzusu, karşı koyma ve işbirliği gibi davranışlar sergiler. İki yaşına geldiğinde yetişkinlerle basit etkinliklerde bulunur, sosyal ilişki kurabilir. Okul Öncesi Dönem (İlk Çocukluk) Gelişim Görevleri (2-6 Yaş): Dönemin başında konuşmaya başlar, dil çok hızlı gelişir. Oyuna düşkündür. 3-4 yaşlarında grup oyunları oynamaya başlar. Öz bakım becerileri kazanır ve geliştirir. Cinsiyeti keşfeder, cinsiyet farklılıklarını öğrenir, cinsiyet kimliği edinmeye başlar. Sosyal ilişki kurma becerileri artar. Model alma davranışları görür. Yaşıtlarıyla nasıl beraber olunacağını öğrenmeye başlar. Doğru ve yanlışı ayırt etmeye başlar. Toplumsal kuralları öğrenmeye başlar. Dönemin sonuna doğru, sosyal kuralların arkasındaki nedenleri anlamaya başlar. İşbirliği ve uyum gelişir. Davranışlarının başkaları üzerindeki olumsuz etkilerini fark etmeye başlar. Sezgilere dayalı düşünür, sezgisel problem çözmeye çalışır. Okuma yazmaya, okula hazır hale gelir. Zihinsel gelişimin çok hızlı olduğu bir dönemdir. 2,5 yaş olumsuz, dengesiz, karamsar ve isyankar dönemdir. Bu dönemde büyüklerin söylediklerinin tersini yapar. Eylemleri kısıtlandığında öfkelenir. Üç yaş civarında yeniden olumlu ve dengeli hale gelir. Çocuğun en meraklı olduğu, bolca soru sorduğu bir dönemdir. Okul Dönemi (Son Çocukluk) Gelişim Görevleri (6-12 Yaş): El-göz koordinasyonu ilerler, ince motor kas gelişimi sağlanır. Yetişkin yaşamının gerektirdiği becerilere hazırlık dönemidir. Yaşıtlarıyla olan ilişkileri zenginleşir, yeni ve kurallı oyunlar öğrenir. Okula başlarlar, okuldaki programların sorumluluğunu üstlenirler. Okuma yazmayı ve matematiksel işlem yapmayı öğrenir. Kendisine karşı olumlu tutumlar geliştirir Mantıksal düşünme başlar, sözel becerileri artar. Zaman kavramı gelişir. Farklılık ve benzerlikleri anlayabilir. Kendisine ait değerler sistemi geliştirir. Grup içerisinde daha uyumlu, daha etkin bir üye olur. Dönemin sonlarına doğru bireysel sorunlarını çözme becerisi gelişir. Arkadaş beğenisi önem kazanmaya başlar. Aynı cinsen arkadaşlara daha yakınken karşı cinse karşı rekabet ve gerginlik yaşar. Davranışları etkilemede öğretmenin rolü de etkili olmaya başlar. Öğretmenin gözüne girmeye çalışır, bunun için rekabet eder ve öğretmenin isteği olduğu için işbirliği içerisinde çalışır. Ergenlik Dönemi Gelişim Görevleri (12-18 Yaş): Bu dönemin genel olarak kızlarda 11-13, erkeklerde yaşlar arasında başladığı kabul edilir. Çocukluktan yetişkinliğe geçiş dönemidir. Bedensel özelliklerini kabul eder. Bedenindeki değişimlere uyum sağlar ve bedenini etkin bir şekilde kullanır. Bir meslek seçer ve buna hazırlanır. Cinsiyetine uygun sosyal rollerdeki farklılaşmaları kavrar ve bunları öğrenerek geliştirir. Her iki cinsten yaşıtlarıyla olgun ilişkiler kurar. 18

19 Toplumsal etkinliklere katılır ve kendini ifade eder, toplumsal sorumluluklar üstlenir. Arkadaş gruplarının etkinliklerine katılır. Yetişkinlerden duygusal bağımsızlık kazanmak ve bağımsız hareket etmek ister. Kendine özgü bir ahlak ve değerler sistemi geliştirerek, bir ideoloji sahibi olmak ister. Bir kimlik sahibi olmaya çalışır. Karşı cinsle ilişkileri gelişmiştir. Ergenlik döneminin en önemli görevi, toplumsal, mesleki ve cinsiyet boyutlarını içeren bir kimlik geliştirmektir. Gençlik Dönemi (Genç Yetişkinlik) Gelişim Görevleri (18-30): Ergenlikte edinilen kimliğin kararlılık bulması beklenir. Bu dönemin gelişim görevlerinin başında, bir işe başlama ve gelir sahibi olma vardır. Edindiği kimliği, başka kimliklerle bütünleştirir. Eş seçer ve evlenir, evlilikte uyumlu ilişkiler geliştirme ve birlikte yaşam önemlidir. Çocuk sahibi olur ve anne-babalık görevi üstlenir. Oy verme, vergi ödeme, erkekler için askerlik gibi yurttaşlık görevleri üstlenir. Kendine uygun toplumsal gruplara katılır. Yaşlılık Dönemi Gelişim Görevleri (60 Yaş ve üstü): Bu yaşlarda fiziksel güçte ve sağlıkta gerileme başlar ve birey buna uyum sağlamaya çalışır. Yaşamını sağlıklı bir şekilde yürütmek için fiziksel etkinlikler yapması gerekir. Emeklilik yaşamına uyum sağlamaya çalışır. Eşlerden birinin ölümü yaşanabilir ve birey bu duruma uyum sağlamaya çalışır. Yaş grubuyla bağlılık kurma ve sürdürme görevi devam etmektedir. Yeni nesillere ışık tutarak deneyimlerini onlara aktarabilmelidir. Toplumsal ve yurttaşlık yükümlülüklerini sürdürmeye devam etmelidir. Yetişkinlik Dönemi (Orta Yaş) Gelişim Görevleri (30-60): Bu dönem, birikim ve deneyimlerin artması sonucu işinde ilerleme, ekonomik bir yaşam standardı oluşturularak sürdürülmesi dönemidir. Birey bu dönemde yetişkinliğin yurttaşlık ve toplumsal sorumluluğunu başarmalıdır. Psikolojik sorunlar azalırken, biyolojik ve fizyolojik sorunlar ortaya çıkmaya başlar. Yetişkin bu sorunlara uyum sağlayıp başa çıkmaya çalışır. İşi dışında boş zaman etkinlikleri geliştirir ve bir sosyal grubun üyesi olur. Fizyolojik değişimlerin aşladığı bir dönem olduğu için, bu değişimleri kabul etmek ve bunlara uyum sağlamak durumundadır. Çocuklarının sorumlu ve mutlu yetişkinler olmalarında onlara yardım etmelidir. 19

20 ÖZET TABLO GELİŞİMİN TEMEL KAVRAMLARI Kavram Tanım Örnek Gelişim Döllenme ile başlayıp yaşam boyu devam eden Araba kullanabilmek için belli bir boy uzunluğuna erişme. değişme ve hareket örüntüsüdür. Yazmayı öğrenmek için parmakların uzama süreci. Gelişme Gelişme organizmadaki hem nitelik hem de nicelik olarak meydana gelen değişmeleri içerir. Gelişim bir süreç, gelişme bir üründür. Bireyin bir yabancı dili konuşmayı öğrenmesi. Çocuğun okuma-yazmayı öğrenmesi. Çocuğun tuvaletini kendisinin yapması Öğrenme Bireyin yaşantıları yoluyla davranışlarında oluşan Bireyin bir yabancı dili konuşmaya başlaması. kalıcı izli davranış değişiklikleridir. Çocuğun bir öykü kitabını okumaya başlaması. Olgunlaşma Organların kendilerinden beklenen potansiyelleri Konuşma için ağız ve çene bölgesinin sesleri çıkarma ve ortaya çıkarabilecek duruma gelmiş olmasıdır. konuşma gücüne erişmesi. Hazırbulunuşluk Olgunlaşmaya ve öğrenmeye paralel olarak bireyin kendisinden beklenen ön bilgi, beceri ve tutuma sahip olma durumudur. Okuyabilmek için harfleri tanıma. Bölme işlemini yapabilmek için çarpma işlemini biliyor olma. Büyüme Yapısal artışı ifade eder, vücuttaki sayısal artış Parmakların, kaşık tutabilecek uzunluğa erişmesi. anlamı taşır. Çocuğun boyunun raflara yetişebilecek uzunluğa erişmesi. Deneyim Bireyin yaşantı yolu ile kazandıklarıdır. Öğrencinin, yılsonu gösterisinde görev alması. Bireylerin belli yaş aralığında, Erinlik dönemi, Dönem (Evre) gelişimlerinin bir yönünün ön plana çıktığını Ergenlik dönemi vb. ifade eder. Kritik dönem (Kritik Evre) Gelişimde belirli becerilerin asgarisinin kazanılması için gerekli dönemdir. Erikson a göre bebek ilk bir yıl içinde temel güven duygusunu elde eder. Freud a göre, yaşamın ilk altı yılı kişilik gelişiminin kritik dönemidir. Gelişim tek bir alanda ve tek başına Dil gelişimi, Gelişim alanları gerçekleşmez. Birçok alanın aynı anda etkileşimi Zihin gelişimi, sonucunda gerçekleşir. Bedensel gelişim Duygusal gelişim. Gelişim ödevleri (Görevleri) Gelişim ödevi, bireyin gelişim aşamasında gerçekleştirmesi gereken asgari becerilerin tanımlanmasıdır. Bebeğin 0-2 yaş döneminde; Dışkı kontrolü, Katı yiyecekler yiyebilmesi, Uyuma zamanını düzenleyebilmesi 20