TĠD Nedir, Ġşaret Dillerinin Nörobiyolojisi

Transkript

1 TĠD Nedir, Ġşaret Dillerinin Nörobiyolojisi Prof. Dr. Yusuf K. KEMALOĞLU Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi KBB Anabilim Dalı Odyoloji Bilim Dalı Başkanı

2 TÜRK İŞARET DİLİ NİN ÖZELLİKLERİ Türk işitme engelliler topluluğu içerisinde el ve vücut hareketleri ile mimikler kullanılarak ifade edilen tam ve yeterli görsel bir dildir. Bölgesel farklılıklar (lehçeler) bulunmakla birlikte, ana yapısı ülkenin her yerinde büyük benzerlik göstermektedir. Kendi kelime hazinesine, gramerine ve özel parmak işaretine sahiptir. Grameri ve yapısıyla sesli Türkçe den ve dolayısıyla da yazılı dilden çok farklıdır. Diğer dünya işaret dillerinden çok farklıdır.

3

4 Iki sene önce Avrupa ya git -ti -m. IKI+SENE+ÖNCE BEN AVRUPA GITMEK-tam/son

5 Ne iş yapı -yor -sun? ne yüz ifadesi SEN İŞ SEN

6 İşaret Dili Dil İlişkisi İletişim: Bilgi, düşünce, istek ya da amacın aktarılması olup dil, yazı, jest ve mimikler insanlar arasındaki iletişimin temel ögeleridir. Dil (lisan): Bireylerin duygularını düşüncelerini, gereksinimlerini, ve tecrübelerini ifade etmek için kullandığı belirli kurallara dayalı semboller kümesidir. * Konuşma, vücut dili, işaret dili. Konuşma: Aynı dili paylaşan bir topluluğun üyelerince üretilen ve anlaşılan; işitme ve ses kullanılarak iletişimin sesli sembollere dönüştürülmesi halidir.

7 İşaret Dili Konuşma İlişkisi Her ikisi de dilin alt ögeleridir. Konuşma: işitme, zeka ve ilgili organların anatomik bütünlüğünün varlığında geliştirilen dili ifade etmenin en güzel, en etkin ve en doğal yoludur. Ġşaret Dili: Konuşma dışında kalan dil ögelerinin birlikte kullanılmasıyla ve yine zeka ve ilgili organların anatomik bütünlüğünün varlığında ortaya çıkan dili ifade etmenin alternatif bir yolu dur ve genellikle ileri-çok ileri işitme kayıplılar tarafından doğal bir dil öğrenme süreci olarak geliştirilir.

8 İşaret Dili Konuşma İlişkisi Her ikisi de toplumsal kültürün bir ifadesidir ve millidir. Milli olmanın tanımındaki ortak dil kavramı her ikisi için de geçerlidir. Her ikisi de doğal gelişim süreci içinde öğrenilir ve eğitimle şekil, içerik ve kullanım alanlarıyla geliştirilir. İşaret dilini doğal gelişim sürecinde ana dil olarak öğrenenler: - Doğuştan işitme engelliler - CODA: Child Of Deaf Adult sağır ebeven(ler) tarafından büyütülen işiten kişiler

9 Sign language has been a part of the linguistic experience from prehistory to the present day. Data suggest that human language may have originated as a visual language and became primarily auditory with the later development of our voice/speech tract. Sign language may be categorized into two types. The first is used by individuals who have auditory/oral language and the signs are used for special situations, such as communication in a monastery in which there is a vow of silence. The second is used by those who do not have access to auditory/oral language, namely the deaf. (RJ Ruben, Acta Otolaryngol, 2005 May;125(5):464-7.)

10 İşaret Dili Konuşma İlişkisi Konuşma dilinde nasıl farklı kelimeler ve anlamlar için farklı sesler ve tonlamalar kullanılıyorsa, işaret dilinde de farklı görsel unsurlar, farklı hız ve uyum ile uygulanarak bir dil için gerekli kelime ve anlamlar, duygu, düşünce, bilgi, niyet ve tecrübe naklinde kullanılır. İşaret dili bilmeyen birisi için işaret dili öğrenim süreci, bir yabancı dil öğrenim sürecine benzer ve ancak o dilin sahip olduğu kültürün tam olarak kavranmasıyla gerçek anlamda öğrenilmiş olur. İşaret dili de bir konuşma dilinin temel unsurları olan gramer, noktalama-imla, cümle yapısı ve sözlüğe sahiptir. Gereksinim durumlarında kendi yapısına çerçevesinde yeni sözcükler = işaretler türetebilir. Bu özellikler o kültürün kendi orijinal konuşma dilinden de bariz olarak farklıdır (ör. İngiliz dili için iki ayrı işaret dili vardır: ASL-BSL)

11 İşaret Dili Konuşma İlişkisi İşaret dili sadece el ve diğer vücut ögeleriyle yapılan belirli sembollerden oluşmaz; konuşma dilindeki konuşulan dile has müzikalite gibi, her işaret dilinin kendine has bir el işareti, vücut konumu ve mimik uygulama tarzı vardır. Bu tarz duygulanımlardan etkilenir ve her konuşma dilinin yazılamayan özelliği olan aynı cümlenin farklı tonlama ve söyleyiş şekilleriyle farklı duyguları ve anlamları ifade etmesi özelliği işaret dilleri için de geçerlidir. En gelişmiş işaret dillerinde bile, tıpkı konuşma dilleri gibi, bölgesel farklılıklar vardır. Argo ve duygulanım ifade eden (takdir, hakaret, vb) özel sembollere sahiptir. Konuşma dilleri gibi, etnisite, cinsiyet ve yaş, işaret dillerinde de değişikliklere yol açar.

12 İşaret Dilinin Nörobiyolojisi

13 İşaret Dilinin Nörobiyolojisi Dil kazanımı en temel insana özel yetilerden birisi olup kesinlikle beyinin yapısal değişikliklere uğramasıyla elde edilen bir süreçtir. Dil kazanım yılları boyunca beyin sadece linguistik bilgiyi depolamaz, aynı zamanda dilin gramer kurallarını da öğrenir (Sakai, 2005). Dil gelişimi, belki, ama dilin ifade edilmesi kesinlikle dilin ifade edilmesini sağlayacak vücut kas gruplarının aktivitelerinden de bağımsız olarak düşünülemez. Kullanılan kas gruplarının farklılığının (fizyolojik ya da patolojik) dil gelişimini de modifiye edeceği aşikardır; öyleyse konuşma dili ve işaret dilinin farklı nörobiiyolojik süreçler ifade etmesi ne derece beklenirse ortak süreçleri de paylaşıyor olmaları gerekir. Bu bağlamda, beyinde her iki dilin ortak ve farklı alanları olmak durumundadır.

14 Campell ve ark. Sign Language and the brain. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, Hickok ve ark. Role of the left hemisphere in sign language comprehension. Brain & Language, 82, , Hickok ve ark. Discourse deficits following right hemisphere damage in deaf signers. Brain & Language, 66, , Marshall ve ark. Aphasia in a user of British Sign Language: Dissociation between sign and gesture. Cognitive Neuropsychology, 21, , Newman ve ark. A critical period for right hemisphere recruitment in American Sign Language processing. Nature Neuroscience, 5, 76 80, Emmorey ve ark. Neural systems underlying lexical retrieval for sign language. Neuropsychologia, 41, 85 95, Penhune ve ark. The morphometry of auditory cortex in the congenitally deaf measured using MRI. Neuroimage, 20, , So derfeldt ve ark. Signed andspoken language perception studied by positron emission tomography. Neurology, 491, 82 87, So derfeldt ve ark. Regional cerebral blood flow in sign language users. Brain and Language, 46, 59 68, Amerikan İşaret Dili, İngiliz İşaret Dili ve İsveç İşaret Dili

15 Ġşaret dili, konuşma dili gibi sol hemisifer (LH) kökenli bir fonksiyondur ve LH de işitme-konuşma korteksinin yerleştiği perislivian fissür bölgesiye ilişkilidir. Ġşaret dili kullanıcılarında, ayrıca, inferior ve superior parietal loblar da aktif hale gelmektedir (bu bölgeler normal bireylerde dille ilişkili olmayan, daha çok vücudun uzaysal konumunun algısıyla ilişkili olan bölgelerdir). Ġşaret dili kullanıcılarında visuel korteks bölgeleri (inferior ve posterior temporal ve oksipital bölgeler) daha aktif hale gelirken superior temporal lob daha az aktivite göstermektedir.

16 Ġşaret dili kullanıcılarında LH- Broka ve Wernicke alanlarını tutan lezyonlarda normal konuşan bireylerde Broka ve Werneicke alanlarını içine alan lezyonlarda ortaya çıkan afazilere benzer bulgular görülür. (Normal işitenlerde Broka afazisi olduğunda mimik ve jestlerle duygu ve düşüncelerini dile getirmek mümkün olmaktadır!) Bu bilgi konuşma dili ve işaret dilinin aynı kortikal madde tarafından üretildiğini göstermektedir ki buna göre işaret dilinin de konuşma diliyle aynı kognitif ve linguistik tabana sahip olduğu söylenebilir. Ancak, işaret dili görsel-uzaysal (visuospatial) algıyla ilişkili bir dildir ve buna bağlı olarak farklı beyin merkezlerinin katkısı da söz konusu olmaktadır.

17 Bu bağlamda, özellikle RH in işaret dilinde, konuşma diline göre daha fazla rol alması gerektiği iddia edilmiştir ve özellikle işaret dilinin sytax yapısında her iki hemisifer de rol oynamaktadır. RH vizuospatial işlemlemleme fonksiyonları için dominanttır ve spontan işlemlemeden de sorumludur. RH, görsel bir objenin (özellikle büyük-bütünsel ve yavaş) şekil, boyut ve düzenini ayırt etmede daha spesifik role sahiptir. Vücut hareketlerinin ve pozisyonlarının algılanması da RH e spesifiktir. Normal konuşanlarda RH lezyonları, konuşmada sadece discourse cohession, melodi ve prosidi de bozulmaya yol açmaktadır. Ġşaret dili kullanıcılarında da uyumlu bulgular saptanmıştır. RH sosyal iletişimde de dominanttır. Özellikle sosyal olaylardaki uygunluk yargısından sorumludur. RH yüz hareketlerinden, duyguların yüze yansımasından sorumludur (ama işaret dili kullanıcısı sağırlarda işaret dilinin bir parçası olan yüz hareketleri LH den idare edilirken duygulanımlarını gösteren yüz ifadeleri yine RH den idare edilmektedir!) Normal konuşan bireylerde nasıl RH lezyonları, (melodi, prosidi ve discourse cohesion dışında), konuşma yeteneğini ortadan kaldırmıyorsa, işaret dili kullanıcılarında da RH lezyonları işaret dilinin kullanılmasını ve anlaşılmasını bozmadığı gösterilmiş olmakla birlikte, RH lezyonu olan birkaç olguda işaret dili kullanımı ve algılanmasıyla ilgili zorluklar da saptanmıştır.

18 Yapılan çalışmalarda işaret dili kullanıcılarında dil kullanımında rol alan beyin bölgelerinin edinsel ve kültürel faktörlere göre değişiklik gösterdiği bulunmuştur: Ġşaret dilinin ne zaman öğrenildiği (aileden ana dil, okulda öğrenilmiş ana dil, ikinci dil), Ġşitsel tecrübesi (Ġşitmenin seviyesi, işitme kaybının ne zaman başladığı veya ne zaman işitmeye başladığı), Eğitim seviyesi (okuma yazma bilgisi), Konuşma yetisinin derecesi,

19 Sağır ebeveynlerin işiten (ve normal konuşan), ancak işaret dilini ana dil gibi kullanan çocuklarında CODA-, işaret dili kullanımı sırasında perisilvian bölgelerde (özellikle işitsel kısımlarında) daha az aktivite saptanmıştır. Yapılan çalışmalarda doğuştan sağır (ve işaret dilini ailesinden öğrenerek ana dil olarak kullanan) bireylerde bu bölgelerin diğer uyaranlara göre şekillendiği, işiten ama evde ilk dil olarak işaret dili kullananlardaysa, bu bölgelerin işitsel uyaranları aldığı için, normal gelişim gösterdiği düşünülmektedir.

20 Doğuştan sağır olan ve işaret diliyle erkenden tanışan bireylerde, beyinde dille ilişkili olmayan süreçlerde de farklılıklar vardır: fmr çalışmaları çevreye görsel ilginin doğuştan sağır (ve işaret dili kullanan) bireylerde, normal işiten (ve işaret dili kullanan) bireylere göre çok daha etkin olduğunu göstermiştir. Hiç işitmeyen işaret dili kullanıcılarında görsel nokta patternlerinin hareketi, normal işitenlerde işitmeyi destekleyen bölgeler olarak bilinen superior temporal lob bölgesinde(daha az ama) anlamlı aktivitelere yol açmıştır. Bu da kullanılmayan işitsel korteksin görme tarafından işgal edildiği görüşünü desteklemektedir. Ġşaret diline erken yaşta başlayan (hem sağır hem de normal işiten) bireylerin, nokta görüntüleme sürecini, RH den daha çok LH de, gerçekleştirdikleri gösterilmiştir.

21 Hipotez: Dil (hem konuşma hem de işaret dili) sürecinin LHperisilvian bölgesinde geliştiği ve uzaysal, duygusal ve sosyal algı/ifade, jest ve mimiklerden sorumlu RH in (işaret dili için daha fazla önemli olsa bile) her iki dil alternatifi için de sınırlı öneme haiz olduğu dikkate alındığında; normal insanlardan edindiğimiz genel kabullerin aksine, LH-perisilvian bölgelerin konuşma dilinin işitilmesi için gereken akustik gereksinimler le veya konuşma için gereken artikulatuar gereksinimler le ilişkili bir alan olmadığı, daha çok dil süreciyle ilgili bir alan olduğu ortaya çıkmaktadır.

22 Hipotez: Bu bağlamda LH-Perisilvian bölgelerinin dilin aşağıda sıralanan fonksiyonlarıyla ilişkili olma olasılığı çok daha yüksektir: compositionality, Syntax (konuşmada LH, işaret dilinde hem LH hem de RH), the requirements of mapping coherent concepts onto a communicable form, that determine the final form of the specialized language circuits

23 Total İletişim İşitme engelli bireylerin kendi aralarında ve diğer insanlarla en etkili iletişimi kurabilmelerinde işitsel, sözel ve işaret yöntemi gibi toplumda geçerli tüm iletişim biçimlerinin birleşiminden yararlanmasını amaçlayan bir yöntemdir. Bir çocuğa hangi yöntemin daha uygun olduğunu belirlemenin yolu, o çocuğun ihtiyaçlarını hangisi (leri)nin en uygun biçimde karşılayacağını tartışmaktan geçer. Bu yöntem bireysel farklara ve bireysel ihtiyaçlara değer veren bir yaklaşım tarzıdır. Ancak, yöntemin uygulanmasında belli bir standardın olmayışı, işitsel, sözel ve işaret yöntemlerinin kim tarafından, nasıl uygulanacağı tartışılması gereken sorunlardır.

24 Ġşaret dili gecikmiş konuşmanın rehabilitasyonu sürecinde kullanılabilecek bir yöntemdir (von Tetzchener, 1984). Ġngiltere de BSL otistik çocukların dil eğitiminde yaygın olarak kullanılmaktadır. Paget Gorman Sign System afazi rehabilitasyon sürecinde yaygın olarak kullanılmaktadır (Kierman, 1984). Akkiz afazi nedeniyle konuşmasını kaybeden (Landau- Kleffner Send.) olgularında işaret dili alternatif bir iletişim yöntemi olarak önerilmektedir (Perez, 2001). Ġşaret dili üst dil alanlarının korunmasını sağlamakta ve Ġşaret dilinin konuşmanın sağlanmasını bozmadığı görüşünü desteklemektedir (Gordon, 2004). Eğer işaret dili dil işlemleme sürecini tetiklerse, bu konuşma dilinin gelişimini de olumlu etkiler (Gordon, 1997).

25 Teşekkür ederim.