TARSUS TA DİNİ HAYAT

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN SOSYOLOJİSİ) ANABİLİM DALI TARSUS TA DİNİ HAYAT Yüksek Lisans Tezi Ramazan ENGİN ANKARA

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN SOSYOLOJİSİ) ANABİLİM DALI TARSUS TA DİNİ HAYAT Yüksek Lisans Tezi Hazırlayan Ramazan ENGİN Tez Danışmanı Doç. Dr. Niyazi AKYÜZ ANKARA

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN SOSYOLOJİSİ) ANABİLİM DALI TARSUS TA DİNİ HAYAT Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Niyazi AKYÜZ Tez Jürisi Üyeleri: Adı Soyadı İmza Prof. Dr. Münir KOŞTAŞ Prof. Dr. Baki ADAM Doç. Dr. Niyazi AKYÜZ Tez sınav tarihi :

4 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...1 TABLOLAR KISALTMALAR...13 ÖNSÖZ...14 GİRİŞ 1. ARAŞTIRMANIN KONUSU ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ ARAŞTIRMANIN VARSAYIMLARI ARAŞTIRMANIN KAPSAM VE SINIRLILIKLARI ARAŞTIRMANIN METODU Araştırmanın Metodu Araştırmanın Evren ve Örneklemi Veri Toplama Aracının Hazırlanması Veri Toplama Aracının Dağıtılması ve Toplanması Veri Toplama Aracının Geçerliği ve Güvenirliği İnanç Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirliği İbadetlere Katılım Düzeyi Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirliği Sosyal Boyut Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirliği Verilerin Analizi.31 4

5 I. BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE DİN VE TOPLUM 1.Din Kavramı Din Toplum İlişkileri Dinin Toplum Üzerindeki Etkisi Toplumun Din Üzerindeki Etkisi Dini Tecrübenin İfade Şekilleri Dini Tecrübenin Teorik Anlatımı Dini Tecrübenin Pratik Anlatımı Dini Tecrübenin Sosyolojik Anlatımı...47 II. BÖLÜM TARSUS TA SOSYAL YAPI 1. İlçenin Tarihi İlçenin Fiziki ve Coğrafi Durumu Nüfus ve Nüfusun Genel Özellikleri İlçede İktisadi ve Ticari Yapı Sanayi-Ticaret ve İş Hayatı Tarım ve Hayvancılık Sosyal ve Kültürel Durum Eğitim Durumu.63 5

6 7. Dini Mahaller 64 III. BÖLÜM TARSUS TA DİNİ HAYAT 1. OLGUSAL DURUM Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Dağılımı Örneklem Grubunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Örneklem Grubunun Medeni Duruma Göre Dağılımı Örneklemin Öğrenim Durumuna Göre Dağılımı Örneklemin Din Eğitimi Alma Durumu Örneklemin Doğduğu Yer Örneklemin Meslek Gruplarına Göre Dağılımı Örneklemin Gelir Düzeyine Göre Dağılımı Örneklemin Dindarlık Algısına Göre Durumu Örneklemin Bir Dini Gruba veya Tarikata Mensup Olma Durumu DİNİ HAYATIN BETİMSEL ANALİZİ 2.1. İNANÇ BOYUTU Allah İnancı Meleklere İnanç Kur an ı Kerim e İnanç Peygambere İnanç Kıyamet Gününe ve Ölümden Sonraki Hayata İnanç Kader İnancı Cennet ve Cehennem İnancı..80 6

7 2.2. İBADET BOYUTU Günlük Beş Vakit Namazlar Ramazan Ayında Oruç Tutma Kurban Kesme Teravih Namazı Mübarek Gün ve Gecelerde İbadet Etme Dua Etme Durumu SOSYAL BOYUTU Din Görevlilerine Danışma Durumu Çevredeki Dini Sohbetlere Katılma Durumu Tarsus Müftülüğünün Düzenlemiş Olduğu Konferanslara Katılma Durumu Televizyonlarda Dini Konulara İlgi Gazetelerde Dini Konulara İlgi Televizyonlardaki Dini Programların Halka Etkisi Toplumumuzda Dini Yaşayışın Zayıflamakta olduğu Görüşü Ailede Dini Görevlerini Yerine Getirmeyenlerin Uyarılma Durumu Gençlerin Kız-Erkek Birlikteliği Alkol Kullanma Durumu Kumar Oynama Durumu Misyonerlik Faaliyetleri

8 3. DİNİN İNANÇ İBADET VE SOSYAL BOYUTU İLE İLGİLİ BULGULAR 3.1. DİNİN İNANÇ BOYUTU İLE İLGİLİ BULGULAR Cinsiyete Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Yaş Gruplarına Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Medeni Duruma Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Öğrenim Düzeyine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Doğum Yerine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Meslek Gruplarına Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Gelir Düzeyine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Dindarlık Algısına Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumlar Herhangi Bir Dini Gruba veya Tarikata Mensup Olma DİNİN İBADET BOYUTU İLE İLGİLİ BULGULAR Cinsiyete Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumlar Yaş Gruplarına Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumlar Medeni Duruma Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumlar Öğrenim Düzeyine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumlar Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Doğum Yerine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumlar Meslek Gruplarına Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumlar Gelir Düzeyine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumlar 121 8

9 Dindarlık Algısına Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumlar Herhangi Bir Dini Gruba veya Tarikata Mensup Olma DİNİN SOSYAL BOYUTU İLE İLGİLİ BULGULAR Cinsiyete Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Yaş Gruplarına Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Medeni Duruma Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Öğrenim Düzeyine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Doğum Yerine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Meslek Gruplarına Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Gelir Düzeyine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Dindarlık Algısına Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumlar Herhangi Bir Dini Gruba veya Tarikata Mensup Olma GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ.136 BİBLİYOGRAFYA 144 ÖZET SUMMARY.149 EKLER EK 1- ANKET FORMU 150 9

10 T A B L O L A R Tablo 1- İnanç Ölçeği Faktör Ve Madde Analizi Sonuçları.28 Tablo 2- İbadet Ölçeği Faktör ve Madde Analizi Sonuçları..29 Tablo 3- Sosyal Boyut Ölçeği Faktör ve Madde Analizi Sonuçları Tablo 4- Nüfusun Şehir ve Köylere Göre Dağılımı...53 Tablo Yılları Arası Nüfusun Artış Hızı..54 Tablo 6- Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı...54 Tablo 7- Nüfusun Yaş Gurupları ve Cinsiyete Göre Dağılımı...55 Tablo 8- Cinsiyete Göre Okur-Yazarlık Durumu..56 Tablo 9- Nüfusun Cinsiyete Göre Eğitim Durumu 57 Tablo 10- Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Dağılımı.70 Tablo 11- Örneklem Grubunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 71 Tablo 12 - Örneklem Grubunun Medeni Durum Değişkenine Göre Dağılımı...72 Tablo 13- Örneklem Grubunun Öğrenim Durumuna Göre Dağılımı 72 Tablo 14- Örneklemin Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dağılımı 73 Tablo 15- Örneklemin Doğduğu yer Durumuna Göre Dağılımı 74 Tablo 16- Örneklemin Meslek Gruplarına Göre Dağılımı.74 Tablo 17- Örneklemin Gelir Düzeyine Göre Dağılımı..75 Tablo 18- Örneklemin Dindarlık Algısı Durumuna Göre Dağılımı...75 Tablo 19- Örneklemin Herhangi Bir Dini Gruba veya Tarikata Mensup Olma Durumuna Göre Dağılımı Tablo 20- Allah İnancı...77 Tablo 21- Meleklere İnanç.77 10

11 Tablo 22- Kur an ı Kerim e İnanç.78 Tablo 23- Peygambere İnanç..78 Tablo 24- Kıyamet Gününe ve Ölümden Sonraki Hayata İnanç...79 Tablo 25- Kader İnancı..79 Tablo 26- Cennet ve Cehennem İnancı...80 Tablo 27- Günlük Beş Vakit Namazlar.81 Tablo 28- Ramazan Ayında Oruç Tutma..81 Tablo 29- Kurban Kesme 82 Tablo 30- Teravih Namazları..83 Tablo 31- Mübarek Gün ve Gecelerde İbadet Etme...83 Tablo 32- Dua Etme Durumu.84 Tablo 33- Din Adamlarına Danışma Durumu 85 Tablo 34- Çevredeki Dini Sohbetlere Katılma Durumu 85 Tablo 35- Tarsus Müftülüğünün Düzenlemiş Olduğu Konferanslara Kat. Dur.86 Tablo 36- Televizyonlardaki Dini Konulara İlgi 87 Tablo 37- Gazetelerdeki Dini Konulara İlgi.88 Tablo 38- Televizyonlardaki Dini Programların Halka Etkisi...88 Tablo 39- Toplumumuzda Dini Yaşayışın Zayıflamakta olduğu Görüşü 89 Tablo 40- Ailede Dini Görevlerini Yerine Getirmeyenlerin Uyarılma Durumu...90 Tablo 41- Gençlerin Kız-Erkek Birlikteliği..90 Tablo 42- Örneklemin Alkol Kullanma Durumu..91 Tablo 43- Örneklemin Kumar Oynama Durumu..91 Tablo 44- Misyonerlik Faaliyetleri 92 11

12 Tablo 45- Cinsiyet Faktörüne Göre Dinin İnanç Boyutuna Tutumların t-testi Sonuçları 94 Tablo 46- Yaş Faktörüne Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri.95 Tablo 47- Yaş Faktörüne Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları...95 Tablo 48- Medeni Duruma Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri.97 Tablo 49- Medeni Duruma Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumları Varyans (Anova) Analizi Sonuçları...97 Tablo 50- Öğrenim Düzeyine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri 99 Tablo 51- Öğrenim Düzeyine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları.99 Tablo 52- Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri Tablo 53- Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları Tablo 54- Doğum Yerine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri 103 Tablo 55- Doğum Yerine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları Tablo 56- Meslek Durumuna Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri.103 Tablo 57- Meslek Durumuna Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Analizi Sonuçları.104 Tablo 58- Gelir Düzeylerine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri Tablo 59- Gelir Düzeylerine Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Sonuçları

13 Tablo 60- Dindarlık Algısına Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel Analizi..106 Tablo 61- Dindarlık Algısına Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Sonuçları..106 Tablo 62- Herhangi Bir Dini Gruba veya Tarikata Mensup Olma Durumuna Göre Dinin İnanç Boyutuna Yönelik Tutumların t-testi Sonuçları 107 Tablo 63- Cinsiyet Faktörüne Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların t- Testi Sonuçları Tablo 64- Yaş Faktörüne Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri Tablo 65- Yaş Faktörüne Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları..111 Tablo 66- Medeni Duruma Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri..113 Tablo 67- Medeni Duruma Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları.113 Tablo 68- Öğrenim Düzeyine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri 115 Tablo 69- Öğrenim Düzeyine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları..115 Tablo 70- Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri.117 Tablo 71- Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları Tablo 72- Doğum Yerine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri 118 Tablo 73- Doğum Yerine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları 119 Tablo 74- Meslek Durumuna Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri

14 Tablo 75- Meslek Durumuna Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Analizi Sonuçları Tablo 76- Gelir Düzeylerine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri 122 Tablo 77- Gelir Düzeylerine Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Sonuçları Tablo 78- Dindarlık Algısına Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri 123 Tablo 79- Dindarlık Algısına Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Analizi Sonuçları..124 Tablo 80- Herhangi Bir Dini Gruba veya Tarikata Mensup Olma Durumuna Göre Dinin İbadet Boyutuna Yönelik Tutumların t-testi Sonuçları.125 Tablo 81- Cinsiyet Faktörüne Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların t- Testi Sonuçları Tablo 82- Yaş Faktörüne Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri..126 Tablo 83- Yaş Faktörüne Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları.127 Tablo 84- Medeni Duruma Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri.127 Tablo 85- Medeni Duruma Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları..127 Tablo 86- Öğrenim Düzeyine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri 128 Tablo 87- Öğrenim Düzeyine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları Tablo 88- Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri.129 Tablo 89- Din Eğitimi Alma Durumuna Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Analizi Sonuçları Tablo 90- Doğum Yerine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri

15 Tablo 91- Doğum Yerine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans Analizi (Anova) Sonuçları..131 Tablo 92- Meslek Durumuna Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri 131 Tablo 93- Meslek Durumuna Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Analizi Sonuçları 132 Tablo 94- Gelir Düzeylerine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri..132 Tablo 95- Gelir Düzeylerine Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Sonuçları 132 Tablo 96- Dindarlık Algısına Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Betimsel İstatistikleri..133 Tablo 97- Dindarlık Algısına Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların Varyans (Anova) Sonuçları..133 Tablo 98- Herhangi Bir Dini Gruba veya Tarikata Mensup Olma Durumuna Göre Dinin Sosyal Boyutuna Yönelik Tutumların t-testi Sonuçları

16 K I S A L T M A L A R a.g.e. a.g.m. Ank. A.Ü.İ.F.D. Atatürk Ü.İ.F.D. A.Ü.S.B.F.Yay. Bkz. Bsk. : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Ankara : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi : Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları : Bakınız : Baskı C. : Cilt Çev. D.İ.E. E.Ü.S.B.E. İst. M.E.B.Yay. M.Ü.İ.F.V. Yay. : Çeviren : Devlet İstatistik Enstitüsü : Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. : İstanbul : Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları s. : Sayfa S. : Sayı T.D.V. Yay., : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları t. y. : Tarih Yok Yay. : Yayınevi 16

17 ÖNSÖZ İnsanlık tarihi kadar eskilere uzanan din, her devirde bireyleri ve toplumları etkilemiştir. İster ilkel, isterse modern toplum olsun daima bir din olgusu ile karşı karşıya olunmuştur. Eski Yunan ahlakçılarından olan Plutargue, dünyayı dolaşınız, duvarsız, edebiyatsız, kanunsuz, servetsiz şehirler bulacaksınız; fakat mabetsiz ve mabutsuz bir şehir bulamayacaksınız demektedir. Ünlü çağdaş dinler tarihçisi M. Eliade ise, ilk insanın dindar adam olduğunu ve anlamlı bir dünyanın ancak kutsalın keşfi ile mümkün olabileceğini ileri sürmektedir. Her toplumda bireysel olarak dine ilgisiz veya ateist insanlar görülebilmiştir. Fakat bir toplumun veya milletin tümüyle ateist olduğuna rastlanmamıştır. İnsanın dinle olan ilişkisi, onun kendi varlık yapısında gizlidir. Çünkü insan yaratılışı gereği inanmaya yetenekli bir varlıktır. Doğal olarak inanç olayı sadece insana hastır ve insanın diğer yaratıklardan ayırt edici özelliğidir. Değişik bir ifadeyle inanç, zihinsel bir faaliyetin sonucunda ortaya çıkar. Kimilerine göre teknoloji çağı, kimilerine göre bilgisayar çağı, kimilerine göre uzay çağı olarak kabul edilen günümüzde, ülkemiz bugün, teknolojik ve toplumsal değişmelerin etkisi altında hemen hemen her alanda geleneksel yapıdan modern yapıya doğru yönelmiş durumdadır. Türk toplumunun karşı karşıya bulunduğu bu değişikliklerin dinamiği içerisinde dinin yer ve rolünü bilimsel yöntemlerle ortaya koymanın, ülkemizin karşı karşıya bulunduğu gerçekleri daha iyi 17

18 anlamak ve bunları bilim dünyasına aktarmak bakımından yararlı olacağı kanaatindeyiz. Tezimiz, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırma ile ilgili genel bilgiler verilmektedir. Burada araştırmanın konusu, amacı, önemi varsayımları ve yöntemi ile ilgili bilgiler verilmiştir. Birinci bölüm, Din ve Toplum adını taşımaktadır. Bunun alt başlıklarında din kavramı, din toplum ilişkileri, dini tecrübenin ifade şekilleri tek tek ele alınmaktadır. İkinci bölüm, tezimizin uygulama alanı olan Tarsus ilçesi hakkında bilgi verilmeye ayrılmıştır. Burada Tarsus un tarihçesi, konumu, sosyal yapısı, nüfus özellikleri, dini mahalleri v.s. gibi konular üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölüm ise, araştırmamızın asıl uygulamalı kısmını oluşturmaktadır. Öncelikle araştırmaya katılanların olgusal durumları tespit edilmiş, sonra dini hayat, inanç, ibadet ve sosyal bir takım tezahürleri ile tasvir edilmeye çalışılmış ve son olarak araştırmanın bağımsız değişkenleri ile geliştirdiğimiz dini hayata yönelik tutum (inanç, ibadet, sosyal boyut) ölçekleri arasındaki ilişkiler saptanmaya çalışılmıştır. Sonuç kısmında araştırma bulgularının genel bir değerlendirmesi yapılarak araştırmanın hipotezleri test edilmeye çalışılmıştır. Bu araştırmanın gerçekleşmesinde katkıları olan hocam Prof. Dr. Münir KOŞTAŞ a ve araştırmanın her safhasında yakın ilgi ve samimi desteğini gördüğüm, kıymetli vakitlerini ayırarak rehberlikte bulunan, eleştiri ve önerileriyle çalışmayı yönlendiren, danışman hocam Doç. Dr. Niyazi AKYÜZ e teşekkürlerimi sunmayı ifa edilmesi gereken bir borç bilirim. Tezimizin hazırlanması aşamasında manevi 18

19 desteklerini arkamda hissettiğim değerli büyüklerim Çağ Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Üniversite Genel Sekreteri Emekli Tuğgeneral Veli KÖROĞLU ve değerli eşi Prof. Dr. Rabia KÖROĞLU na medyun-i şükran olduğumu ifade etmek isterim. Ayrıca çalışmalarım esnasında desteğini ve yardımını esirgemeyen Araştırma Görevlileri İhsan ÇAPCIOĞLU na ve İhsan TOKER e, araştırmanın veri analizi aşamasında zaman ayırarak katkıda bulunan Dr. Nurullah ALTAŞ a ve Selçuk Üniversitesi İstatistik Bölümü mezunu değerli arkadaşım Yusuf ÇETİNER e ve anket sorularına verdikleri samimi ve içten cevaplar için tüm Tarsus halkına teşekkür ederim. Ramazan ENGİN TARSUS

20 GİRİŞ 1. ARAŞTIRMANIN KONUSU 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren insanın eylemlerini, tutum ve davranışlarını, toplumun ve toplumsal grupların nasıl oluşup şekillendiklerini anlamak ve açıklamak amacını taşıyan çeşitli bilim dallarının tarih sahnesine çıktığını ve gelişmeye başladığını görmekteyiz. 1 Sanayi devriminin batı toplumlarında meydana getirdiği hızlı değişme ve gelişmeler, genişleyerek geleneksel toplumları da etkilemiş ve geleneksel toplumların iktisadi, siyasi, demografik, ahlaki, sosyal ve kültürel yapılarında, kişilerin sosyal davranış ve düşüncelerinde önemli değişimler meydana getirmiştir. 2 Toplum yaşantısındaki dinin fonksiyonunda meydana gelen bu değişiklikler özellikle Max Weber den itibaren din sosyologlarının ilgisini üzerine çekmiştir. 3 Sosyologlar, ideal tip düzeyinde toplumları geleneksel toplumlar ve modern toplumlar olmak üzere başlıca iki gruba ayırmışlardır. 4 Geleneksel toplumu, bir ideal-tip olarak ele alacak olursak; onun sosyoekonomik yapısı itibâriyle, üyelerinin tabiatın kendilerine sunduğu imkanlardan ihtiyaçlarını karşıladıkları ve onları sadece kısıtlı bir şekilde işledikleri basit bir yapıya, kendi kendine yeterli bir ekonomiye ve eskimiş bir teknolojiye sahip 1 Sulhi Dönmezer, Sosyoloji, Savaş Yayınları, Ankara 1984, s Ünver Günay, Modern Sanayi Toplumlarında Din I, E.Ü.İ.F. Dergisi, Kayseri 1986, S.3, s Ünver Günay, Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat, Erzurum Kitaplığı Yay., İst. 1999, s Hüsnü Ezber Bodur, Toplumsal Gerçekliğe Sosyolojik Yaklaşım, Atatürk Ü.İ.F.Yay., Erzurum 1994, s

21 bulundukları görülmektedir. Bu bakımdan bazı iş alanlarında uzmanlaşmaya rağmen fazla gelişmemiş bir iş bölümüne rastlanılmaktadır. Üretimin son derece kısıtlı olduğu, esasen toplumun bizzat demografik yapısının ve sosyal hareketliliğin oldukça sınırlı bulunduğu, toplumsal organizasyonun genellikle karmaşık bir akrabalık sistemi ve yaş gruplarına dayandığı ve içerisinde dini olanla sosyo-kültürel faaliyetlerin birbirine karıştığı global bir durum arzeden geleneksel toplumun sosyal organizasyonunun kutsalla sıkı bir bağlılık ile karakterize olduğunu görmekteyiz. Ayrıca temel değerlerini dinin kutsallıklarından alan geleneksel toplumun kültürü, bir bütün oluşturmakta ve kişi bu kültürü almak suretiyle toplumla bütünleşmiş olmaktadır. 5 Geleneksel toplum tipine nispetle oldukça değişik ve karmaşık bir yapı arzeden teknolojik toplum veya modern sanayi toplumunda her şeyden önce teknoloji son derece gelişmiş olup; orada insan tabii çevresi içinde yaşadığı geleneksel toplumdan farklı olarak teknik bir çevrede yaşamakta; daha doğrusu modern sanayi toplumu insanla tabiat arasında makineler, karmaşık teknikler, bilgiler, fabrikasyon eşyalar v.s.den oluşan bir ağ örmektedir. 6 Geleneksel toplumda sosyal hayatın en tepe noktasında bulunan din, modern sanayi toplumunda ortaya çıkan sekülerizasyon süreci sonucu ferdileşerek, birçok toplumsal tesirlerden arınmış ve kendi öz alanına çekilmiş, kişilerin özel yaşantılarıyla ilgili bir vicdan ve şahsi seçim meselesi hüviyetine bürünmüştür. Ayrıca modern sanayi toplumunda dini inançlara ve uygulamalara olan rağbet de eskiye oranla büyük bir gerileme kaydetmiştir. Geleneksel toplumda dini uygulamalara katılmayanlar çok az olduğu halde modern sanayi toplumlarında kişiler dine oldukça az ilgi duymakta hatta 5 Günay, Din Sosyolojisi, İnsan Yayınları, İstanbul 2000, s Günay, Din Sosyolojisi, s

22 bazıları tamamen ilgisiz kalmaktadırlar. 7 Geleneksel toplumun aksine sosyal organizasyon modern sanayi toplumlarında karmaşık bir yapı arzetmektedir. Modern sanayi toplumlarında sosyal organizasyon karmaşık bir yapı arzettiğinden bu toplum şekline sosyologlar tarafından karmaşık toplum denilmiştir. 8 Ülkemizde tanzimatla başlayan cumhuriyetle köklü bir karaktere bürünen, 1950 lerden itibaren hızlanan değişim, 1970 li yıllardan başlayarak yeni bir ivme kazandı. O derece ki, sadece şehir merkezlerinde değil aynı zamanda kırsal alanlarda da geleneksel Türk yaşantısı ve kültürü, çok değişik etkenler altında, köklü, yapısal ve fonksiyonel değişmelere uğramakta; hızlı değişim ve ona uyumun yanı sıra toplum, ciddi uyumsuzluk, çatışma ve sarsılmalara maruz kalmaktadır. Sadece maddi kültür alanında değil manevi kültür ve değerler de değişmelere, çatışmalara ve sarsıntılara sahne olmaktadır. Bütün bunlar toplumumuzun manevi kültürünün ana kaynağını oluşturan dini inançlar, normlar, değerler, tutum ve davranışlarda etkiler uyandırmakta; değişme, ikilem, çatışma, sarsıntı ve bozulmalara yol açmaktadır. 9 Araştırmamızın konusunu, toplumsal yapı olarak geleneksellikle modern toplum anlayışı arasında bir görünüm arzeden Tarsus un ilçe merkezinde yaşayan halkın dini hayatının (inanç, ibadet ve sosyal boyutu) ampirik usullerle araştırılması ve incelenmesi oluşturmaktadır. 2. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ Araştırmamızın amacı, Tarsus un ilçe merkezinde yaşayan halkın inanç, ibadet ve sosyal hayatla ilgili tutum ve davranışlarını bilimsel istatistiki yöntemlerle inceleyerek ne tür bir özellik göstermekte olduğunu tespit etmektir. Ayrıca 7 Günay, Din Sosyolojisi, s Günay, Modern Sanayi Toplumlarında Din I, s Günay, Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat, s

23 sanayileşme ve modernleşme sürecinde ülkemizde yaşanan dini hayatı bilimsel metodlarla araştırma, inceleme çalışmalarına bir katkıda bulunmaktır. Bugün ülkemiz teknolojik ve toplumsal değişimlerin etkisi altında hemen her alanda geleneksel yapıdan modern yapıya yönelmiş durumdadır. Türk toplumunun karşı karşıya bulunduğu bu değişimlerin dinamiği içerisinde dinin konumunu ve rolünü bilimsel yöntemlerle incelemek, ülkemizin bu alanda karşı karşıya bulunduğu gerçekleri daha iyi anlamak ve bunları bilim dünyasına aktarmak bakımından yararlı olacaktır. Tarsus, tarihi, kültürel ve dini misyonu olan bir şehir olduğu gibi aynı zamanda bölgesinin tarım, sanayi ve ticaret merkezidir. Toplumsal yapı bakımından geleneksellik ile modern toplum anlayışı arasında bir görünüm arzetmektedir. Özellikle son dönemlerde büyük çapta misyonerlik faaliyetlerine maruz kalmaktadır. Tarsus un dini hayatının bütün bu nedenlerden dolayı araştırılması ve incelenmesi Din Sosyolojisi Bilimi açısından önem arzetmektedir. 3. ARAŞTIRMANIN VARSAYIMLARI Araştırmamız şu temel varsayımlara dayanmaktadır: 1. Ülkemizde görülen sanayileşme, kentleşme, modernizm süreçleri ve bunlara bağlı olarak ortaya çıkan toplumsal değişmeler sosyo-kültürel yaşamı olduğu gibi dini hayatı da etkilemiştir. Bu durum araştırma alanında yaşayanların dini inanç, tutum, değer ve davranışlarında farklılaşmalar meydana getirmiştir. 2. Araştırma alanımızda yaşayan kişilerin dinin inanç normlarına katılımları ibadetlere katılımlarına göre daha yüksektir. 3. Araştırmamıza katılanların cinsiyet, yaş, medeni durum, öğrenim durumu, din eğitim alma durumu, doğum yeri, mesleki statü, gelir düzeyi, dindarlık algısı ve 23

24 herhangi bir gruba veya tarikate mensup olup olmama gibi kişisel özellikleri dini hayata yönelik tutumları üzerinde farklılaşmalara neden olmaktadır. Bu temel hipotezin alt hipotezleri ise şunlardır: 3.1. Farklı cinsler arasında dinin inanç, ibadet ve sosyal boyutu ile ilgili değerlendirmelerde farklılaşmalar görülebilecektir. Özellikle kadınların, dini hayata karşı daha olumlu bir bakış açısına sahip olacakları varsayılmaktadır Yaş gruplarına bakıldığında yaşlıların dini hayatın inanç, ibadet ve sosyal boyutlarına karşı daha olumlu bir tutum sergileyecekleri, gençlerin ise dini hayata karşı daha kayıtsız (ilgisiz) kalacakları varsayılmaktadır Medeni duruma göre de farklılaşmalar olabileceği, özellikle evli olanların bekarlara göre dini hayatın inanç, ibadet ve sosyal yönleriyle ilgili değerlendirmelerde daha olumlu bir tutum sergileyecekleri varsayılmaktadır Kişilerin öğrenim düzeyleri yükseldikçe dini inanç ve pratiklere bağlılıklarının zayıflayacağı, dinin sosyal boyutuna kayıtsız kalacakları, buna karşın kişilerin öğrenim seviyesi düştükçe dine duyulan ilginin artacağı varsayılmaktadır Kişilerin din eğitimini aldıkları yere göre dini hayata yönelik tutumlarında farklılaşmaların olacağı varsayılmaktadır Doğdukları yer değişkenine göre bireylerin dini hayata yönelik tutum düzeylerinde belirgin farklılaşmaların olacağı varsayılmaktadır Farklı mesleki statülere göre de dinin inanç, ibadet ve sosyal boyutlarına karşı tutum düzeylerinde belirgin bir takım farklılıkların olacağı varsayılmaktadır Kişilerin sosyo-ekonomik düzeylerinin yükselmesine bağlı olarak dinin inanç, ibadet ve sosyal boyutuna bağlılıklarında azalma görülebileceği buna karşın 24

25 kişilerin sosyo-ekonomik düzeylerinin düşmesine paralel olarak dinin inanç, ibadet ve sosyal boyutuna bağlılıklarında artma olabileceği varsayılmaktadır Dindarlık algısına göre kendilerini çok dindar ve dindar olarak görenlerin dini hayata karşı daha olumlu bir tutum düzeyine sahip olacakları buna karşın dinle az ilgili ve dinle hiç ilgileri olmadıklarını düşünenlerin ise dini hayata karşı daha düşük bir tutum düzeyine sahip olacakları varsayılmaktadır Herhangi bir dini gruba veya tarikata mensup olup olmama durumuna göre kişilerin dini hayata karşı tutum düzeylerinde farklılaşmanın olacağı varsayılmaktadır. 4. ARAŞTIRMANIN KAPSAM VE SINIRLILIKLARI Araştırmalar, özellikle ampirik araştırmalar, çeşitli zorluklar sebebiyle bazı kapsam ve sınırlar çerçevesinde yapılmaktadırlar. Araştırmamızın kapsam ve sınırlılıkları şunlardır: Araştırmamız, Tarsus un ilçe merkezinde yaşayan halkın inanç, ibadet ve sosyal hayatla ilgili tutum ve davranışlarının ampirik tekniklerle araştırılması ve incelenmesiyle sınırlıdır. Araştırmalarda elde edilen veriler ne kadar sağlıklı olurlarsa araştırma sonuçları da o kadar sağlıklı ve güvenilir olur. Araştırmamız, çalışmamıza katkı sağlamış olan deneklerin vermiş oldukları cevapların samimi ve doğru olduğu varsayımıyla sınırlıdır. Her araştırma belli bir zaman dilimi içerisinde gerçekleştirilir. İnsanların fikir ve düşünceleri statik değildir. Zamanla değişebilir. Bu nedenle araştırmamız yapıldığı zaman dilimiyle sınırlıdır. 25

26 5. ARAŞTIRMANIN METODU Bu bölümde, araştırmanın metodu, araştırmanın evren ve örneklemi, veri toplamada kullandığımız anket formunun hazırlanması, anket formunun geçerlik ve güvenirliği ve elde edilen verilerin analizi ile ilgili bilgiler verilmiştir Araştırmanın Metodu Metod, bilinmeyen bir şeyi bulup meydana çıkarmak veya bilinen bir şeyi başkalarına gösterip ispat etmek için düşünceleri iyi bir şekilde sıralamak ve kullanmak sanatıdır. 10 Bir diğer tanımlamayla metod kelimesi, araştırma yolu ile bulunup ortaya konabilecek somut sebep-sonuç ilişkilerini ve (mümkün olduğu hallerde) bu ilişkilerin temelinde yatan soyut ilmi kanunları tespit edebilmek için izlenmesi gereken yol anlamına gelir. 11 En geniş manasıyla metod, bizi gerçeğe götüren yoldur 12 aynı zamanda metod, zihinsel bir süreçtir. 13 Araştırmada iki farklı teknik izlenmiştir. Araştırmanın teorik bölümünde dokümantasyon tekniği ile bilgiler sistematize edilerek değerlendirilmiş, araştırmanın uygulamalı kısmında ise istatiksel teknikler kullanılarak elde edilen verilerle araştırmanın varsayımları test edilmiştir. Bu teknikleri tercih etmemizin sebebi alan araştırmalarında dini yaşayışı sosyo-kültürel yapısı içerisinde incelerken, toplum hakkında ve buradan da sonuca daha kolay ulaşabilme isteği ile ilgilidir. Toplumun dini hayatını en iyi yansıtan elbette toplumu meydana getiren fertlerin dini tecrübeleridir. Bilindiği gibi sosyolojik araştırmalar bir yandan teorik, diğer yandan 10 Zeki Arslantürk, Araştırma Metod ve Teknikleri, M.Ü.İ.F.Yay., İstanbul 1995, s Amiran Kurtkan Bilgiseven, Sosyal İlimler Metodolojisi, Filiz Kitabevi, İstanbul 1982, s Orhan Türkdoğan, Bilimsel Araştırmalar Metodolojisi, İstanbul 2000, s Arslantürk, a.g.e., s

27 da ampirik esaslara göre yürütülmektedir. Alan araştırmaları teorik perspektifleri doğrulayarak ya da yanlışlayarak toplumsal gerçeklik hakkında doğru neticelere ulaştırmaya yardımcı olur Araştırmanın Evreni ve Örneklemi Araştırmanın evrenini Tarsus un ilçe merkezinde yaşayan halk oluşturmaktadır yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Tarsus un ilçe merkezinde kişi yaşamaktadır. Araştırmamız esnasında halkın tamamına ulaşmamızın mümkün olmadığı bir gerçektir. Bu nedenle araştırmamızda incelenecek olan büyük grubun bütün özelliklerini taşıyan bir bölümünü belli kurallara uyulmak suretiyle seçilmesi işleminden ibaret olan örnekleme metodu 14 kullanılmış ve evreni temsil gücüne sahip bir örneklemin seçilmesi yoluna gidilmiştir. Araştırmamızda evreni temsil yeteneğine sahip bir örneklem teşkil edilmiş bu örnekleme, ana kitlede bulunan kategorilerin belli sınırlar dahilinde örneklemde yer alması 15 ve incelenecek olan toplam grubun bir çeşit minyatür modelinin oluşturulması işlemlerini gerektiren kota örneklemesi 16 tekniği kullanılarak araştırmanın verileri elde edilmiştir. Araştırmamızda örnekleme işleminde ilk olarak Tarsus ilçesinde bulunan mahallelerin sayıları ve isimleri belirlenmiş ve daha sonra bu mahalleler hakkında Tarsus Kaymakamlığından ve Tarsus Ticaret Odasından gerekli bilgiler alınmıştır. Alınan bu bilgiler doğrultusunda sosyo-ekonomik düzey bakımından üst grubu temsilen Anıt Mahallesi ; orta düzeyi temsilen Şehitler Tepesi Mahallesi ve alt grubu temsilen Yeni Mahalle seçilmiş bu mahallelerde ikamet eden 345 kişiye kota örneklemesi tekniğiyle anket uygulanmıştır. Veri toplama amacıyla dağıtmış olduğumuz 345 anket formundan 305 i geri dönmüş 40 adet form, yırtılma, 14 Bilgiseven, Sosyal İlimler Metodolojisi, s Arslantürk, a.g.e., s Ali Balcı, Sosyal İlimlerde Araştırma, Pegem-A Yayıncılık, Ankara 2001, s

28 kaybolma, bilinçli olarak geri vermeme v.s gibi sebeplerle geri dönmemiştir. Buna rağmen ankete katılma oranının % 88,405 olarak çıkması bizleri sevindirmiştir yılı nüfus sayımına göre Tarsus un nüfusunun (ilçe merkezi) olduğu düşünülürse her 709 kişiden birisi örneklemde temsil edilmektedir Veri Toplama Aracının Hazırlanması Akıl ve irade sahibi bilinçli bir varlık olan insanı ve insanların şekillendirdiği toplumsal ilişkileri konu alan toplum bilimcilerinin temel bilgi sağlama yolu hiç kuşkusuz doğrudan doğruya araştırmanın konusuna, yani bireylere başvurmaktır. Toplum bilimleri, doğa bilimleri gibi, olayları dışarıdan gözlemekle yetinemez. İnsanların kendilerinden hareketle sosyal gerçekliğin araştırılmasına ihtiyaç vardır. Bunun için en güvenilir kaynak, kişilerin sözlü ve yazılı açıklamalarıdır. Bu açıklamaları elde etmenin yolu da onlara soru sormaktır. 17 Araştırmamızın hazırlık sürecinde Din Sosyolojisi alanında daha önce yapılmış anket çalışmaları incelenmiş, anket sorularının hazırlanması ve araştırmanın yapılması esnasında bunlardan istifade edilmiştir. Bununla beraber konuyla ilgili uzmanların görüşlerine başvurulmuş, araştırmamızın sağlıklı olabilmesi ve toplumun yapısını doğru yansıtacak şekilde sonuçlar vermesi için her türlü titizlik ve ehemmiyet gösterilmiştir. Araştırmamız bir alan çalışmasıdır. Araştırmamız esnasında dini hayatı tespite yönelik varsayımları test etmek için çeşitli araştırma teknikleri kullanılmıştır. Araştırma konumuzla ilgili ilçede bulunan bütün kaynaklara ulaşılmaya çalışılmıştır. Ulaşılan yazılı kaynaklar taranmış, şehir hakkında geniş bilgi sahibi olmak amacıyla çeşitli kişilerle yüz yüze görüşmeler de yapılmıştır. Veri toplama amacıyla 17 Muzaffer Sencer, Toplumbilimlerinde Yöntem, 3. Bsk. Be-Ta Basım Yay., İstanbul 1989, s

29 hazırlanmış olan anket formunda yer alan soruların geçerlik ve güvenirliği denenmiş faktör analizi ile faktöryel değerleri tespit edilmiştir. Uygun düşmeyen ve anlaşılmayan bazı sorular çıkarılarak anket formundaki sorulara son şekli verilmiştir. Araştırmamızın uygulaması Temmuz-2004 tarihinde yapılmıştır. Araştırmamız, 158 erkek 147 kadın olmak üzere toplam 305 kişi üzerinde uygulanmıştır. Tarsus ta yaşayan halkın dinin inanç, ibadet ve sosyal boyutuyla ilgili tutum düzeylerini ortaya koyabilmek ve geliştirmiş olduğumuz bağımsız değişkenlerle ilişkilerini test edebilmek için likert (beş dereceli) tipi 7 sorudan oluşan dinin inanç boyutuyla ilgili tutum ölçeği, ibadetlerle ilgili olarak 6 sorudan oluşan ibadetlere katılım düzeyi ölçeği, dinin sosyal boyutuyla ilgili 5 sorudan oluşan dinin sosyal boyutuyla ilgili tutum ölçeği geliştirdik. Ölçekteki her madde için Tamamen katılıyorum, Katılıyorum, Kararsızım, Katılmıyorum, Hiç Katılmıyorum şeklinde olmak üzere beş seçenek sunulmuştur. Dini hayata yönelik inanç, ibadet ve sosyal hayatla ilgili tutum ölçeği cevaplarının puanlanmasında olumlu maddelerde Tamamen katılıyorum seçeneğine 5; katılıyorum seçeneğine 4; kararsızım seçeneğine 3, katılmıyorum seçeneğine 2; hiç katılmıyorum seçeneğine 1 puan verilmiştir. Her bir deneğin cevaplamış olduğu seçeneğe göre dini hayata yönelik inanç, ibadet ve sosyal boyutuyla ilgili toplam tutum puanları hesaplanmıştır. Bu bağlamda, dinin inanç boyutuna yönelik tutum ölçeği nden alınabilecek en yüksek puan (7x5 = 35) 35, en düşük puan ise (7x1= ) 7; dinin ibadet boyutuyla ilgili tutum ölçeği nden alınabilecek en yüksek puan (6x5=30) 30, en düşük puan (6x1=6) 6; dinin soysal boyutuyla ilgili tutum ölçeği nden alınabilecek en yüksek puan (5x5=25) 25, en düşük puan ise (5x1=5) 5 olarak belirlenmiştir. 29

30 Çalışmamız için hazırlamış olduğumuz anket sorularında hem açık uçlu sorulara hem de kapalı uçlu sorulara yer verilmiştir. Hazırlamış olduğumuz anket soruları tez danışmanımızın görüşlerine sunulmuş gerekli düzeltme ve değişikliklerle anket son şeklini almıştır Veri Toplama Aracının Dağıtılması ve Toplanması Anket formlarının dağıtılması işlemi 2004 yılının temmuz ayında gerçekleştirilmiştir. Araştırma örneklemi göz önünde bulundurularak 345 anket formu hazırlanmış ve örneklemi oluşturan birimlere tarafımızdan araştırma tekniğine uygun olarak dağıtılmıştır. Çalışmamız esnasında görüştüğümüz kişilere araştırmamızın konusunu ve amacımızı anlattık. İsteklilere anket formumuzu yönelttik. Bazı deneklerimiz anket formunu kendileri cevapladılar. Bazı deneklerimiz ise bizim yönelttiğimiz sorulara teker teker cevap verdiler. Biz de aldığımız cevapları not ettik. Yapmış olduğumuz anketi mülakatla destekledik. Toplamış olduğuz anket formlarından bazılarını yeterli görmeyerek dikkate almadık. Böylece geçerlilik ve güvenirlik çalışması için 305 anket formu değerlendirmeye alınmıştır Veri Toplama Aracının Geçerliği ve Güvenirliği Anket formlarının toplanması aşamasından sonra anket formlarındaki bilgiler teker teker işlenmek suretiyle bilgisayara kaydedilmiştir. Dini hayata yönelik tutum düzeyini ölçmek için oluşturduğumuz üç ölçeğin (1-inanç ölçeği 2- ibadet ölçeği 3- sosyal boyut ölçeği) her birinin bir yapıyı ölçüp ölçmediğini test etmek için her ölçeğe faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizi sonuçlarına göre maddelerin yük değeri.40 olarak alınmıştır. Faktör yük değeri.40 ın altında olan maddeler ölçekten çıkarılmıştır. Dini hayata yönelik tutum ölçeklerinde (her üç ölçek için) yer alan 30

31 maddelerin ayırt ediciliğinin ve güvenirliğinin bir göstergesi olarak ise Cronbach Alfa iç tutarlılık katsayısı kullanılmıştır İnanç Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirliği Tablo-1 de inanç ölçeğinin faktör analizi ve madde analizi sonuçları verilmiştir. İNANÇ ÖLÇEĞİ FAKTÖR VE MADDE ANALİZİ SONUÇLARI İnanç Ölçeği Maddeleri TABLO-1 Birinci Faktör Yük Değeri Madde Toplam Korelasyonu 1- Allah vardır ve birdir Meleklerin varlığına inanırım Kur an-ı Kerim hiçbir şekilde değişmemiştir. 4. Hz. Muhammed Allah ın kulu ve son peygamberidir. 5. Kıyamet günü ve ölümden sonra (Ahiret) hayat vardır. 6. Kadere inanırım. 7. Cennet ve cehennem vardır. Açıklanan Varyans: % 80,145 Cronbach Alpha: Örneklem grubunun inanç düzeylerini ölçmek amacıyla geliştirdiğimiz 7 sorudan oluşan inanç ölçeğinin faktör analizi sonuçları incelendiğinde, maddelerin birinci faktör yük değerlerinin.78 ile.94 arasında değiştiği görülmektedir. Faktör yük değerlerinin yüksek olması, ölçeğimizin birbiriyle yüksek düzeyde ilişkili olan maddelerden oluştuğunu ve istenilen yapıyı ölçtüğünü göstermektedir. Faktörün tek başına açıkladığı toplam varyans % dir. Her bir maddenin ayırt ediciliğini ortaya çıkarmak amacıyla yaptığımız madde analizi sonuçlarına göre, madde toplam korelasyonlarının.72 ile.92 arasında olduğu anlaşılmaktadır. Ölçeğin güvenirliğini gösteren güvenirlik katsayısı Cronbach Alfa ise.95 olarak tespit edilmiştir. Bu değer araştırma ölçeğinin güvenirliğinin bir göstergesidir. Elde edilen veriler çerçevesinde 31

32 geliştirmiş olduğumuz İnanç Ölçeği nin geçerli ve güvenilir bir veri toplama aracı özelliği taşıdığını söylemek mümkündür İbadetlere Katılım Düzeyi Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirliği Tablo-2 de İbadetlere katılım düzeyi ölçeğinin faktör analizi ve madde analizi sonuçları verilmiştir. İBADETLERE KATILIM DÜZEYİ ÖLÇEĞİ FAKTÖR VE MADDE ANALİZİ SONUÇLARI TABLO-2 Birinci Faktör Madde Toplam İbadet Ölçeği Maddeleri Yük Değeri Korelasyonu 1. Günlük vakit namazlarını kılar mısınız? Ramazan ayında oruç tutar mısınız? Teravih namazını kılar mısınız? Kurban keser misiniz? (Ailenizde) Mübarek gün ve gecelerde ibadet eder misiniz? 6. Dua eder misiniz? Açıklanan Varyans: % 56,910 Cronbach Alpha:.83 Örneklem grubunun ibadetlere katılım düzeylerini ölçmek amacıyla geliştirdiğimiz 6 sorudan oluşan ibadet ölçeğinin faktör analizi sonuçları incelendiğinde, maddelerin birinci faktör yük değerlerinin.54 ile.85 arasında değiştiği görülmektedir. Faktör yük değerlerinin yüksek olması, ölçeğimizin birbiriyle yüksek düzeyde ilişkili olan maddelerden oluştuğunu ve istenilen yapıyı ölçtüğünü göstermektedir. Faktörün tek başına açıkladığı toplam varyans %56,910 dır. Her bir maddenin ayırt ediciliğini ortaya çıkarmak amacıyla yaptığımız madde analizi sonuçlarına göre, madde toplam korelasyonlarının.40 ile.75 arasında 32

33 olduğu anlaşılmaktadır. Ölçeğin güvenirliğini gösteren güvenirlik katsayısı Cronbach Alfa ise.83 olarak tespit edilmiştir. Bu değer araştırma ölçeğinin güvenirliğinin bir göstergesidir. Elde edilen veriler çerçevesinde geliştirmiş olduğumuz İbadet Ölçeği nin geçerli ve güvenilir bir veri toplama aracı özelliği taşıdığını söylemek mümkündür Dinin Sosyal Boyutu Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirliği Tablo-3 de Dinin sosyal boyutu ölçeğinin faktör analizi ve madde analizi sonuçları verilmiştir. DİNİN SOSYAL BOYUTU ÖLÇEĞİNİN FAKTÖR VE MADDE ANALİZİ SONUÇLARI TABLO-3 Sosyal Boyut Ölçeği Maddeleri Birinci Faktör Yük Değeri Madde Toplam Korelasyonu 1. Dinle ilgili herhangi bir problemlekarşılaştığınızda din görevlilerine danışma durumunuz? Çevrenizdeki dini sohbetlere katılır mısınız? Tarsus Müftülüğünün düzenlemiş olduğu konferanslara katılma durumunuz? 4. Televizyonlardaki dini içerikli programları takip eder misiniz? 5. Gazetelerdeki dini konularla ilgilenme durumunuz? Açıklanan varyans: % 44,769 Cronbach Alpha:.68 Örneklem grubunun dinin sosyal boyutuna yönelik tutum düzeylerini ölçmek amacıyla geliştirdiğimiz 5 sorudan oluşan sosyal boyut tutum ölçeğinin faktör analizi sonuçları incelendiğinde, maddelerin birinci faktör yük değerlerinin.55 ile.72 arasında değiştiği görülmektedir. Faktör yük değerlerinin yüksek olması, ölçeğimizin 33

34 birbiriyle yüksek düzeyde ilişkili olan maddelerden oluştuğunu ve istenilen yapıyı ölçtüğünü göstermektedir. Faktörün tek başına açıkladığı toplam varyans %44,769 dır. Her bir maddenin ayırt ediciliğini ortaya çıkarmak amacıyla yaptığımız madde analizi sonuçlarına göre, madde toplam korelasyonlarının.34 ile.50 arasında olduğu anlaşılmaktadır. Ölçeğin güvenirliğini gösteren güvenirlik katsayısı Cronbach Alfa ise.68 olarak tespit edilmiştir. Bu değer araştırma ölçeğinin güvenirliğinin bir göstergesidir. Elde edilen veriler çerçevesinde geliştirmiş olduğumuz sosyal boyut tutum ölçeği nin geçerli ve güvenilir bir veri toplama aracı özelliği taşıdığını söylemek mümkündür Verilerin Analizi Bilimsel araştırmalarda anket tekniği yardımıyla elde edilen verilerin belirli metod ve teknikler kullanılarak işlenilmesi ve istatistiksel açıdan anlamlı hale getirilmesi gerekmektedir. Araştırmamızda anket tekniği yardımıyla elde edilen verilerin analizinde SPSS (Statistical Package For Social Sciences) istatistiksel paket programı kullanılmış ayrıca bu programa ek olarak MINITAB veri analiz programı ile Selçuk Üniversitesi İstatistik Bölümü öğretim üyeleri tarafından hazırlanmış olan Selçuk Stat programları da kullanılmıştır. Bu üç program da aynı analiz sonuçlarını vermişlerdir. Araştırma verilerinin analizinde, aritmetik ortalama ve frekans dağılımı ile birlikte t-testi, varyans analizi (Anova) ve L.S.D. Post-hoc çoklu karşılaştırma testi kullanılmıştır. Tarsus un ilçe merkezinde yaşayan halkın dini hayatının inanç, ibadet ve sosyal boyutuna yönelik tutum düzeyleri incelenirken cinsiyet faktörüne göre ve deneklerin dini bir gruba veya tarikata mensup olup olmama değişkenine göre tutum 34

35 düzeyleri incelenirken t testi tekniği kullanılmıştır. Bunların dışında kalan yaş faktörü, medeni durum, mesleki statü, öğrenim durumu, din eğitimi alma durumu, gelir düzeyi, doğum yeri, dindarlık algısı gibi maddeler için tek boyutlu varyans (anova) analizi tekniği kullanılmıştır. Ayrıca yapılan analiz sonucunda dini hayata yönelik tutum düzeyleri gruplar arasında farklılaşma meydana getiriyorsa bu farklılaşmanın kaynağını tespit etmek için L.S.D. Post Hoc çoklu karşılaştırma tekniği kullanılmıştır. Ayrıca, bu işlemlerde manidarlık (anlamlılık) düzeyi.05 olarak alınmış, ancak.01 düzeyinde manidar olan farklar da belirtilmiştir. 35

36 I. BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE DİN VE TOPLUM Araştırmamız asıl itibariyle bir saha (alan) araştırmasıdır. Fakat biz sadece yapmış olduğumuz alan araştırmasının sonuçlarını verip, bunları yorumlamanın yeterli olacağı kanaatinde değiliz. Bu nedenle bu bölümde; din kavramı, din-toplum ilişkileri, dini tecrübenin ifade şekilleri (teorik, pratik ve sosyolojik anlatımı) hakkında bilgiler vereceğiz. 1. DİN KAVRAMI Bütün toplumların yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli olan en önemli sosyal olgu dindir. Çünkü din diğer bazı sosyal olguların içerisinden çıktığı ana olgudur. Dinin tarihi de insanlık tarihi kadar eskidir ve insanlığın temel problemi olarak her devirde önemini korumuştur. İnsanın olduğu her yerde din varolagelmiştir. İnsanlığın manevi hayatının verimi olan bütün öteki başarılar, dinden sonra ortaya çıkarlar ve ilk kaynaklarını dinden alırlar. 18 Latince de din religio sözcüğü ile ifade edilmektedir. Din sözcüğünün bir şeyi görev edinmek, tekrar tekrar okumak, dikkatlice yapmak, ihmal etmemek anlamına gelen ve Tanrı ya karşı görevini ehemmiyetle yerine getirmeyi ifade eden re-legare den veya bağlanmak manasına gelen ve insanla Tanrı arasındaki bağı ifade eden re-ligare den çıktığı ileri sürülmektedir. Günümüzde Batı dillerinde 18 Kâmuran Birand, Din Kavramının İncelenmesi Hakkında A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara 1961, C. XIII, s

37 kullanılan religion kelimesinin, belirtilen her iki anlamı da ihtiva ettiği belirtilmektedir. 19 Etimolojik ve semantik açılardan Arapça da din sözcüğünün de-ye-ne veya dâne kökünden geldiği ve genellekle üç muhtelif kaynağa dayanan üç farklı anlamı bulunduğu anlaşılmaktadır: 1- Öz Arapça da din sözcüğü; usul, âdet, tutulan yol ve huy gibi anlamlara gelmektedir. 2- Arami-İbrani dillerinden geldiği iddia edilen anlamı ile din sözcüğü; mülk, idare etmek, hükmetmek, ceza, yargı, hesap, muhasebe ve mükafat manalarında kullanılmaktadır. 3- Farsça da Zend-Avesta daki daena sözünden geldiği öne sürülen din sözcüğü; din ve mezhep edinmek, inanmak, âdet edinmek manalarını ifade etmektedir. Buna göre din kişinin bağlandığı ve uyduğu nazari ve ameli yol dur ki, bu anlam, bugün dinden anlaşılan manaya daha yakın gözükmektedir. 20 Kur an -ı Kerim de din kelimesinin muhtelif ayetlerde çeşitli anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. Bunlar: 1- Bakara suresinin 132. ayetinde geçen din sözcüğü; taat, itaat, teslimiyet, ibadet, millet anlamında kullanılmıştır. 2- Fatiha suresinin 3. (Din gününün sahibi) ayetinde geçen din sözcüğü; ceza, mükafat, hüküm ve hesap anlamlarında kullanılmıştır. 3- Nahl suresinin 52. ayetinde geçen din sözcüğü; üstün gelme hakimiyet, zelil kılma, zorlama anlamlarında kullanılmıştır. 19 Mehmet Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisi, A.Ü.İ.F. Yayınları, Ankara 1983, s. 49; Günay, Din Sosyolojisi, s Mehmet Taplamacıoğlu, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Güneş Matbaacılık, Ankara 1966, s ; Günay, Din Sosyolojisi, s

38 4- Yusuf suresinin 76. ayetinde geçen din sözcüğü; âdet, yol, kanun, şeriat, millet, mezhep anlamlarında kullanılmıştır. 21 Dinin tanımı konusunda herkesin üzerinde anlaşabileceği ve tarih boyunca bütün dinleri kapsayacak bir tanım bulabilmemiz oldukça güçtür. 22 Bu nedenle din, tanımı güç olan kavramlardan biridir. İnsanlık tarihi boyunca din hakkında kesin bir tanım yapılabilmiş değildir. İzzet Er in de belirttiği gibi bir değil birden fazla din vardır. Bu nedenle din bilimleri sahasında herkesin üzerinde uzlaşabileceği bir din tanımı yapılamamıştır. 23 Din hakkında yapılan tanımların her birisi onun sadece bir yönünü dile getirmektedir ve tanımı yapanlar genelde kendi dinlerini esas almışlardır. Günümüze kadar yüzlerce tanım yapılmış olmasına rağmen üzerinde ittifak sağlanmış bir din tanımından bahsetmek mümkün olmamaktadır. Mehmet Aydın dinleri tanımlama problemi konusunda: Dini, inceleme ve araştırma konusu edinen her disiplin, kendi metodolojisine yarayan bir din tanımıyla yola çıkmaktadır. Bir psikolog, dini çoğu kere yaşanan bir tecrübe; bir sosyolog toplumsal bir müessese; bir kelamcı ise, akıl ve mantıkla savunulan bir sistem olarak görmektedir demektedir. 24 Mac İver, dini ahlakın döl yatağıdır. şeklinde tanımlarken, E.B. Taylor ise din, ruhsal varlıklara olan inançtır. 25 demektedir. Mircae Eliade, dinin sosyal bir olay olduğunu, dini teşkil eden kutsalın insan şuurunun yapısal bir unsurunu oluşturduğunu ifade etmektedir. 26 Dini, daha olumlu düşünce şekilleri karşısında silinip ortadan kaybolmaya mahkum bir ilkel ve büyüsel düşünce tarzı olarak kabul eden A. Comte ve onu takip eden diğer 21 Günay, Din Sosyolojisi, s. 192; Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1985, s Mehmet Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisine Giriş, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara 1968, s İzzet Er, Din Sosyolojisi, Ankara 1988, s Mehmet Aydın, Din Felsefesi, Selçuk Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 1992, s Orhan Türkdoğan, Köy Sosyolojisinin Temel Sorunları, Dede Korkut Yayınları, İstanbul 1977, s ; Günay Din Sosyolojisi, s Günay, Din Sosyolojisi, s

39 pozitivistler, eksik ve tek yanlı bir din anlayışı sergilemişlerdir. 27 Zamanının en ünlü hatiplerinden olan Çiçeron, din konusunda din, insanı Tanrı ya bağlayan bağın adıdır 28 derken Robert Spencer, Din, ne zaman, ne de mekan bakımından tasavvuru mümkün olmayan bir güce inanmaktır. 29 demektedir. R. Otto, din için mukaddes olanın yaşanmasıdır 30 derken, Gustave Menshing: din, insanın kendi tecrübesiyle mukaddese ulaşmasıdır şeklinde bir tanım yapmaktadır. 31 J. M. Yinger ise, din bir halk grubunun onun vasıtasıyla beşer hayatının temel problemlerine çözümler aradığı bir inanç ve pratikler sistemidir demektedir. 32 Din konusunda batıda yapılmış olan din tanımlarından başka İslam bilginleri tarafından da İslam inançları göz önüne alınarak birçok tanımlar yapılmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: İslam bilginlerinden Gazali, dini kul ile Rabbi arasındaki ilişki olarak görmektedir. 33 Muhammed Abduh din için insanın kainattaki varlıkları gözlemleyerek ilahi gerçekleri kavrayabilmesidir. demektedir. Muhammed İkbal dini : Din bir felsefe şubesi değildir. O, ne mahza tefekkür (ne sırf düşünce) ne de ancak ameldir. Belki bütün insanın (insan-ı kâmilin), zât-ı küll ün ifadesidir. 34 şeklinde açıklamaktadır. İslam kelamcıları ise dini, Allah tarafından vahiy yoluyla ve peygamberleri vasıtasıyla va z edilen ve mensuplarını dünya ve ahirette mutluluğa ve kurtuluşa götüren, itikad ve amellerden mürekkep bir müessese olarak 27 Günay, Din Sosyolojisi, s Günay, Din Sosyolojisi, s Abdullah Draz, Din ve Allah İnancı (Çev: Bekir Karlığa), Bir Yayıncılık, İstanbul, s Hans Freyer, Din Sosyolojisi (Çev: T. Kalpsüz), A.Ü.İ.F.Yay., Ankara 1964, s. 32; Günay, Din Sosyolojisi, s Günter Kehrer, Din Sosyolojisi (Çev: S. Yüksel), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1992, s Günay, Din Sosyolojisi, s Günay, Din Sosyolojisi, s Amiran Kurtkan Bilgiseven, Din Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985, s. 3; İslam Ansiklopedisi, T. D. V. Yayınları, İstanbul 1994, C. 9, s