Osmanlı Coğrafyasında Mahalle Kültürü

Transkript

1 Osmanlı Coğrafyasında Mahalle Kültürü i

2 Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı BURSA DA YAŞAM KÜLTÜRÜ SEMPOZYUM ÇALIŞMALARI ULUSLARARASI OSMANLI COĞRAFYASINDA MAHALLE KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER KİTABI Grafik Tasarım Yakup Şahiner Proje Koordinatörü Aziz Elbas Ahmet Erdönmez Proje Yürütücüsü Basım Yılı ve Yeri FURKAN OFSET - BURSA Temmuz-2012 ISBN Yapım Işık Demir - Sibel Gök - Aysun Dönmez Serap Tuba Yurteser - Cengiz Bütün - Cemil Menteşe Editör Prof. Dr. Necmi Gürsakal Fotoğraflar Bursa Büyükşehir Belediyesi Belgeliği 2012 Bursa Kültür A.Ş. Bu kitabın tüm yayın hakları Bursa Kültür A.Ş. ye aittir. Yazılı izin olmadan kısmen ya da tamamen yeniden basılamaz. Dağıtım Bursa Kültür A.Ş. Merinos Parkı Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi B Kapısı Osmangazi/Bursa Tel: Faks: info@bursakultur.com / ii

3 İÇİNDEKİLER SUNUM... v TAKDİM... vi EDİTÖRDEN... ix OTURUM I OSMANLI DÜZENİ İÇİNDE MAHALLE HAYATI Prof. Dr. Özer ERGENÇ MAHALLE HAYATINDAN KADI SİCİLLERİNE YANSIYANLAR (Bursa Örneği) Prof. Dr. Osman ÇETİN OSMANLI MAHALLELERİNDE ÜRETİM VE KADIN EMEĞİ Dr. İklil SELÇUK EVLİYA ÇELEBİ YE GÖRE MAHALLE ÜZERİNE ÖN NOTLAR Yrd. Doç. Dr. Mehmet KALPAKLI OTURUM II MAHALLEDE MİMARİ DOKU: BURSA ÖRNEĞİ Prof. Dr. Neslihan DOSTOĞLU BURSA MAHALLELERİNİN OLUŞUMUNDA MEKTEPLER VE MEDRESELER Prof. Dr. Mefail HIZLI KARAÇELEBİZADE ABDÜLAZİZ EFENDİ NİN SU VAKFİYESİ ve MAHALLELERDEKİ ÇEŞME ve MEYDAN SEBİLLERİ Dr. Doğan YAVAŞ MAHALLE TARİHİ AÇISINDAN VAKFİYELERİN ÖNEMİ Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri ÖCALAN OTURUM III TEKKEYİ BEKLEYEN ÇORBAYI İÇER Prof. Dr. Mustafa KARA BİR KİTAP BİR MAHALLE Prof. Dr. Necmi GÜRSAKAL MAHALLEDE BİR ARADA YAŞAMA KÜLTÜRÜ Doç. Dr. Hülya TAŞ TÜRKİYE DE MAHALLE Necdet SAKAOĞLU ŞEHİR TOPLUMSALINDA TARİHSEL CEMAAT TEZAHÜRLERİ OLARAK MAHALLE HAZİRELERİ BURSA ÖRNEĞİ- Dr. Bedri MERMUTLU OTURUM IV OSMANLI COĞRAFYASINDA MAHALLE HAMAMÖNÜ ÖRNEĞİ Veysel TİRYAKİ KÜTAHYA NIN TARİHİ MAHALLELERİ Mustafa İÇA OSMANLI COĞRAFYASINDA MAHALLE KÜLTÜRÜ BİR KOMŞULUK SEVDASI Kİ YÜZ YILDIR SÜRER GELİR. Levent AK YALVAÇ TA GÜNÜMÜZDE HALA KORUNAN GELENEKSEL MA- HALLE KÜLTÜRÜ Tekin BAYRAM iii

4 YELDEĞİRMENİ / RASİMPAŞA MAHALLE YENİLEME PROJESİ Alp ARISOY ŞEHİRLER VE MAHALLELER Bayram VARDAR OTURUM V OSMANLI DÖNEMİNDEKİ ÜSKÜP VE ÖNEMLİ MAHALLELERİNDEN BİRİ GAZİ BABADAKİ ÂŞIK ÇELEBİ TÜRBESİ Behicüddin ŞEHABİ ORTA ÇAĞ İSLÂM - ARAP ŞEHİRLERİNDE MAHALLE OLUŞUMU: Ortadoğu dan Trablusşam Örneği Prof. Dr. Khaled TADMORİ KIRIM BAHÇESARAY DA MAHALLE KÜLTÜRÜ Zafer KARATAY iv

5

6

7 EVLİYA ÇELEBİ YE GÖRE MAHALLE ÜZERİNE ÖN NOTLAR Oturum I Yrd. Doç. Dr. Mehmet KALPAKLI* Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir de, Bir Türk şehrinden bahsedip de Evliya Çelebi yi hatırlamamak kabil değildir diyor. 94 Gerçekten de Osmanlı nın şehirlerini ve şehre ait kale, çarşı ya da mahalle gibi temel unsurları ele alacak her çalışma için Evliya Çelebi Seyahatname si vazgeçilmez bir başvuru kaynağıdır. Evliya Çelebi, kendi tabiriyle bir seyyah-ı âlem dir, yani bir dünya gezginidir. Seyahat etmek ve gezdiği yerlerle ilgili bilgi toplamak, bunları kaydetmek (ki, ömrünün sonunda ve muhtemelen Kahire de iken yazacağı Seyahatname yi oluşturacak notlardır bunlar) onun için bir yaşam biçimi olmuştur te uzun bir süre ikamet etmek zorunda kaldığında yaşadığı sıkıntıyı ve seyahat arzusunu anlatmak için, Altı ay İstanbul da kaldım ve hapishane gibiydi der. Bu büyük seyyah, elli yıla yakın bir sürede Osmanlı ve onun yakın-uzak coğrafyasında toplam 25 milyon m² kapsayan bir alanı gezmiş ve görkemli eserinde anlatmıştır. Gezdiği topraklarda bugün otuzdan fazla çeşitli devlet mevcuttur. İşte bu yüzden doğumunun 400. Yıldönümünde UNESCO tarafından Türkiye de Evliya Çelebi Anma Yılı ilan edilmiştir. Seyahatname yi okumadan bu geniş coğrafyanın tarihini yazmak mümkün değildir. Hem Evliya Çelebi nin hayatı, hem de kaleme aldığı eseri sıra dışıdır. Zira, o, seferler ve görevler dışında seyahat etmeyen bir toplumun sırf seyahat etmek için kendisine görevler ve bahaneler yaratan bir ferdidir. Yine, yazmayı sevmeyen hele kendi başından geçenleri yazmaya değer bulmayan bir toplumun, gördüğü yaşadığı her şeyi not eden ve nihayet bunları muazzam büyüklükte bir eser oluşturacak biçimde kaleme alan bir kişisidir. Eseri toplam on ciltte dört bin sayfaya yakındır. Bu hacimde bir seyahat metni dünyada * Bilkent Üniversitesi, Tarih Bölümü Başkanı 94 Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir, Dergâh Yayınları, İstanbul 1979, s tektir. Bu nedenle Evliya Çelebi Seyahatname si hacmi ile şaşırtıcı ve zengin içeriği ile etkileyicidir. Evliya Çelebi nin seyahatleri ve o seyahatlere mekân olan coğrafyalar ve şehirler bu büyük metnin ana çerçevesini oluşturur. Tarihi olaylar ve kişiler, folklorik, etnografik bilgi, coğrafya, tarih, edebiyat, yerel diller, kültürler, efsaneler, gündelik hayata dair ne varsa her şey, hikâyeler, şiirler bu çerçeve metnin içinde, Evliya Çelebi nin güzel ve akıcı üslubuyla yer alırlar. Zira, o, her şeyden önce bir musahip yani sohbet arkadaşıdır. Yaşamında başta Sultan IV. Murad ve anne tarafından akrabası olan pek çok yerde valilik ve nihayet Sadrazamlık yapan Melek Ahmed Paşa olmak üzere pek çok kişiye musahiplik yapmış bu sıra dışı kişinin türler arası kaleme aldığı eseri Seyahatname, sadece bir yolculuk anlatısı, bir seyahat kitabı değildir. Bu eser, onun gezip gördüğü, görmese de başkalarından dinleyip öğrendiği yerlerle ilgili bazen yüzeysel, bazen çok ayrıntılı bilgiler içerir. Ansiklopedik niteliğiyle metin, baştan sona okunmaktan çok bölüm bölüm okunmak, yeri geldiğinde belli bir coğrafya ile ilgili olarak başvurulmak üzere kaleme alınmış gibidir. Seyahatname bu özellikleriyle, bir bakıma 17 yüzyıl Osmanlı sına tutulmuş bir aynadır. Bu aynada yansıyanlar bize Osmanlı belgelerinin veremediği, onların dışarıda bıraktığı bir dünyadır. Seyahatname, yazarının musahipliğine uygun bir biçimde, sohbet üslubuna yakın bir tarzda ve oldukça sade bir dille kaleme alınmıştır. Erzurum un kışını ve şiddetli soğuğunu anlatmak için, damdan dama atlarken havada donup kalan bir kedinin, bahar geldiğinde hava ısınıp da buzlar çözülünce miyav diyerek sıçrayıp gittiğini söylerken, sadece bir abartı yapmış olduğunu düşünür. Atların da Müslüman binicileri gibi savaşlarda şehit olması, bazı insanların gerçek üstü güçlere sahip olmaları Seyahatname de sıradanlaşıverir. Metinde şehirler de insanlar gibi kişileşirler, kendilerine özgü kişiliklere 35

8 Osmanlı Coğrafyasında Mahalle Kültürü sahip olurlar. Evliya Çelebi, örneğin ilk seyahatini yaptığı Bursa dan bahsederken, Ruhaniyetli bir şehirdir der ki, sayfalar boyunca anlatılamayacak bir özelliği kısacık bir ifadeye sığdırmış olur. Seyahatname 17. yüzyıl Osmanlı kültürünün bir envanteridir. Bu envanterde her şeyden önce ÇEKÜL ün de tematik sempozyumlarının konusu edindiği gibi kale, çarşı ve mahalle sırasıyla şehirler yer alırlar. Bir şehri anlatmaya, varsa kalesinden başlar, sonra büyük çarşısını ve çarşılarının anlatır. Daha sonra mahalleleri hakkında önce istatistikî bilgiler verir. Bunlar somut verilerdir. Pek çok yerde camii ve mahallesi diyerek anlatmaya başlar. Osmanlı da cami etrafında oluşan mahalle yapısı Seyahatname de de aynen mevcuttur. Bir şehirde kaç tane mahalle vardır, bunlar hangi millete ya da cemaate ait mahallelerdir, sayıları, isimleri, coğrafi konumları gibi somut bilgileri sıralar. Hatırlamadıklarını muhtemelen daha sonra doldurmak üzere boş bırakır. Şu şehirde, ikisi Müslüman, dördü Yahudi, onu Rum olmak üzere on altı mahalle vardır, gibi istatistikî bilgi ile başlar. Ancak, biz kültür tarihçileri için Evliya Çelebi nin verdiği bu istatistikî bilgiler kadar, hatta onlardan daha büyük öneme sahip olan, onun, mahallelerin nitelikleriyle ilgili verdiği bilgilerdir. Bu bilgiler sayesinde biz 17. yüzyıl Osmanlı mahalleleriyle ilgili başka metinlerde yer almayan çok özel bilgilere ulaşırız. Mahallelerin fiziki özellikleri, evleri, yolları, bunların durumları, temiz olup olmadıkları, yenilikleri-eskilikleri; esnaf, yeme-içme, havası, meşhur ziyaret yerleri, belli başlı mimari yapıları (cami, mescid, medrese hamam gibi); mahalleye dair hikâyeler, efsaneler vs. gibi bilgiler Evliya Çelebi Seyahatname si dışında pek ulaşabileceğimiz, Osmanlı belgelerinden ya da diğer metinlerden kolayca edinilebilecek derli toplu bilgiler değillerdir. Ancak, mahallelerin bu fiziksel özelliklerinin yanında ahali-i mahalle den (mahalle halkından) bahseder ki, işte burada anlattıkları özellikle önemlidir. Mahalle halkı hakkında, onların görünüşleri, davranışları, giyim-kuşamları hakkında kimi zaman geçiştirerek kimi zaman da ayrıntılı bir biçimde uzun uzun anlatarak emsalsiz bilgiler verir. İstanbul da Evliya Çelebi nin bir anlatımında bahsettiği, Ayasofya nın Sovukçeşme ensesinde bir daracık sokaklı bir tenhâ mahalle 95 bizim bugün de geçtiğimiz ve Sultanahmet Meydanı na çıkan dar sokaklardan biri olmalıdır. Evliya Çelebi nin adını andığı Osmanlı şehirlerindeki mahallelerin bir kısmının halen aynı adla anılıyor olmaları, tarihsel ve kültürel süreklilik açısından memnuniyet vericidir. Bununla birlikte sürekli ve lüzumsuzca değiştirilen mahalle isimlerinin, bazen Osmanlıca bilgisi yetersiz yerel memurların yanlış yazdıkları mahalle ve sokak adlarının, hele mahalleleri olmasa da sokakları rakamla isimlendirmenin, giderek artan kültürel kimliksizleşmemizin en önemli göstergesi olduğunu düşünüyorum. Seyahatname ye dönecek olursak, İstanbul dan biraz uzaklaşıp surların dışındaki Topçular Mahellesi ne vardığımızda, Evliya Çelebi bizi şu anlatımı ile gezdirecektir: Hârici sûrı İslâmbol kasabai hevâdâr [u] lâlezâr ya nî mahallei Topcular: Ebü l-feth asrında Rûmeli cânibine sefer oldukda tâ ifei topcıyân bu mahalde haymeleri ile meks etdikleriyçün Topcular derler. Bir mürtefi ferah-fezâ yerde bâğ u bâğçeli bin mikdârı sarâyı âlîler ve gayrı hânelerdir. Nişâncı Paşa câmi i ve yedi aded hânları ve yedi mesâcidleri ve bir tekyesi ve bir müfîd [ü] muhtasar küçük hammâmı Kara Çavuş yeniçeri ağası binâsıdır. Ve yüz aded esvâkı muhtasarı vardır, ammâ yine cümle eşyâ mevcûddur. Hevâsının letâfetinden mâ adâ âbı dahi Kırkçeşme suyudur kim âbı hayâtdan nişân verir. Ammâ cümle sarâylardan Melek Ahmed Paşa sarâyı gûyâ bir hadîkai kerrûbiyândır. Kadîmi eyyâmda () $ () binâsıdır kim gûyâ bir kal adır. Müte addid kâ alar ve maksûreler ve hücreler ve hammâmlar ile ârâste olmuş bir gül [ü] gülistân bostânlı bâğçedir. Bunda bir havzı azîm vardır kim aşren-fe-aşr bir havzı latîfdir. Başka subaşısı ve Eyyûb nâ ibi hükmündedir. (Seyahatname: I, 189) 96 Evliya Çelebi nin hamisi Melek Ahmed Paşa nın köşkünün de bulunduğu bu mahalle bugünkü Eyüp yakınlarında bir tepede kurulmuştur. Fatih Sultan Mehmed zamanında topçu askeri burada çadırlarını kurdukları için bu adla anılırmış. Şehrin oldukça yükseğinde ve iç açıcı bir mahalle imiş. Bağ ve bahçesi bulunan bin 95 Evliya Çelebi, Seyahatname,, I. Kitap, haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006, s Seyahatname den yapılan alıntılar Yapı Kredi Bankası Yayınları neşrindendir. Cilt ve sayfa numaraları bu yayımlardandır. 36

9 Oturum I kadar köşk ve evden oluşan bu mahallede Nişancı Paşa Camii, yedi tane han, yedi tane mescit, bir tekke, bir küçük hamam -ki Yeniçeri Ağası Kara Çavuş yaptırmıştır- ve yüz tane dükkân bulunmakta imiş. Havasının güzelliğinin yanında meşhur Kırkçeşme suyu burada aktığından mahalleyi övülmeye değer buluyor. Erzurum hakkında, şehrin genel özelliklerini şu şekilde ifade edip: Cümle evleri kârgîr taş binâdır ve fevkânîsi nâdirdir, ekser tahtanîdir. Zîrâ, şiddeti şitâsı şedîd ve küşâde hevâsı ba îd olmağıla on ay ve on bir ay kar yatduğu çok vâki olmuşdur, derler. Anınçün ekseriyyâ hâneleri tahtânî olup bâm ve dâmlarında birer müşemmâlı bacaları ve keçe kaplı bâbları olup hammâm-misâl ibâdethâneleri vardır. Netîcei kelâm, tahsîli ulûm edecek diyârdır. Çokluk hevâ [vü] heves yeri yokdur. (Seyahatname: II,105) Seyahatname metninde yukarıdaki gibi, mahalleler ve o mahallelerin özellikleri, halkı, Evliya Çelebi nin orada başına gelenler vs. hakkında yüzlerce örnek bulmak mümkündür. Aslında, eser üzerinde yapılacak bazı sistematik taramalar, sınıflandırmalar, Osmanlı tarihinin önemli bir tarihsel kesiti hakkında çok önemli bilgiye ulaşmamızı sağlayacaktır. Bu kısa yazının amacı Evliya Çelebi Seyahatnamesi ndeki mahalle konusunda mevcut çok önemli bilgi hazinesine dikkat çekmektir. Evliya Çelebi nin hem boyut hem de içerik olarak emsalsiz eseri üzerinde daha uzun yıllar çalışılacaktır. Zira, Seyahatname hem bahsettiği coğrafya, hem de içerdiği bilgiler açısından uçsuz bucaksız bir bilgi birikimi sunmaktadır. Eser üzerinde yapılan çalışmaların ve araştırmaların giderek artmasının sebebi de budur. Ve bu görkemli eser, her bakımdan bu büyük ilgiyi hak etmektedir. Erzurum mahallelerini ve o mahallelerde yaşayan insanların özelliklerini anlatıyor: Ve cümle tokuz mahalle ve tokuz mihrâbdır. Cümleden mükellef Süleymân Hân Câmi i; bir minâreli ve toprak örtülü tarzı kadîm alçak câmi dir. Esvâkı muhtasarı vardır, ammâ bezzâzistânı ve imâret ve medresesi yokdur. Altı mektebi sıbyânı ve bir hânı ve bir hammâmı vardır, ammâ ekseriyya hammâmı mesdûd durur. Cümle halkı şecî ve nâmdâr ve yarar ve server-i hünerver, fukarâ şekilli, garîb-dost âdemleri var. Âb [u] hevâsının letâfetinden zekiyyü ttab kimesneleri vardır. Husûsen sultânu ş-şu arâ Nef î Efendi, bu hâki anber-i pâkde tevellüd edüp Nef î den halkı âlem niçe nef görüp tekmîli fünûn etmişlerdir. Ve bu kal ada ve etrâfında aslâ bâğ u bâğçe olmaz. Gâyetü l-gâye şiddeti şitâ yeridir, ammâ hubûbât [u] mahsûlâtı firâvan ve ganîmet yerdir. (Seyahatname, II, 110) Daha sonra Evliya Çelebi Erzurum un delice balını yiyip nasıl kendinden geçtiğini bu balın fazla yenmemesi gerektiğini kendi üslubunca anlatıyor: Lâkin balı ve nânı delicelidir. Hattâ hakîr dizdâr hânesinde tahte lfütûr tenâvül edüp cüz î asel yemiş olduk. Meğer b..k yemişiz. Nîm sâ atden sonra cihân başıma dâr olup serâsîme oldum. Az kaldı kim kal adan aşağı pertâ edeyazdım. (Seyahatname, II, 111) 37