İsmail Eralp KAYMAK Y. Lisans Tezi Su Ürünleri Mühendisliği Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Nihat YEŞİLAYER 2013 Her hakkı saklıdır

Transkript

1 BİTKİSEL PROTEİN BAZLI JUVENİL GÖKKUŞAĞI ALABALIĞI (Oncorhynchus mykiss) YEMLERİNE BETAİN İLAVESİNİN BALIĞIN BÜYÜME PERFORMANSI VE YEM TÜKETİMİ ÜZERİNE ETKİSİ İsmail Eralp KAYMAK Y. Lisans Tezi Su Ürünleri Mühendisliği Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Nihat YEŞİLAYER 2013 Her hakkı saklıdır

2 T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ BİTKİSEL PROTEİN BAZLI JUVENİL GÖKKUŞAĞI ALABALIĞI (Oncorhynchus mykiss)yemlerine BETAİN İLAVESİNİN BALIĞIN BÜYÜME PERFORMANSI VE YEM TÜKETİMİ ÜZERİNE ETKİSİ İsmail Eralp KAYMAK TOKAT 2013 Her hakkı saklıdır

3

4

5 ÖZET Yüksek Lisans Tezi BİTKİSEL PROTEİN BAZLI JUVENİL GÖKKUŞAĞI ALABALIĞI (Oncorhynchus mykiss) YEMLERİNE BETAİN İLAVESİNİN BALIĞIN BÜYÜME PERFORMANSI VE YEM TÜKETİMİ ÜZERİNE ETKİSİ İsmail Eralp KAYMAK Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Mühendisliği Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Nihat YEŞİLAYER Bu çalışmada, balık ununa alternatif bitkisel protein kaynaklarının kullanıldığı juvenil Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) yemlerine etkicil madde olarak Betain ilavesinin balığın büyüme performansı ve yem tüketimi üzerine etkileri incelenmiştir. Deneme, 4 grup üzerinden yürütülmüş olup Kontrol grubuna balık unu ağırlıklı, Betain % 1, Betain % 2 ve Betain % 0 gruplarına ise bitkisel protein ağırlıklı yemler hazırlanmıştır. Deneme başı canlı ağırlıkları ortalama 12,6 g olarak bulunmuştur. Deneme sonunda ortalama en yüksek canlı ağırlığa 58,11±1,77 g ile Betain % 1 grubu ulaşmış, bu grubu sırası ile 56,34±1,87 g ile Betain % 2, 53,76±1,74 g ile Betain % 0 ve 47,45±1,22 g ile Kontrol grupları takip etmiştir. Kontrol grubu ile Betain % 1 grubu arasındaki fark, canlı ağırlık artışı, spesifik büyüme oranları ve yem tüketim değerleri bakımından istatistiki olarak önemli (P<0.05), yem değerlendirme sayısı ve yaşama oranları bakımından önemsiz bulunmuştur. Bu çalışma sonucunda juvenil Gökkuşağı alabalığı yemlerine %1 oranında Betain ilavesinin balığın büyüme performansı ve yem alımı üzerine olumlu etki gösterdiği görülmüştür. 2013, 45 sayfa Anahtar kelimeler: Gökkuşağı alabalığı, bitkisel protein, etkicil madde, betain i

6 ABSTRACT Ms Thesis THE EFFECT OF BETAINE SUPPLEMENTATION ON GROWTH PERFORMANCE AND FEED INTAKE IN THE PLANT PROTEIN BASED JUVENILE RAINBOW TROUT (Oncorhynchus mykiss) DIETS İsmail Eralp KAYMAK Gaziosmanpasa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Aquaculture Supervisor : Assist. Yrd. Doç. Dr. Nihat YEŞİLAYER In this study, the effect of betaine supplementation as a feed attractant on growth performance and feed intake of the plant protein based juvenile rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) diets. The fish was fed 4 experimental diets that include a control and three plant protein based diets (Betain % 1, Betaine % 2, Betaine % 0). Initial mean body weight of all experimental groups were average 12,6 g. At the end of the feding trial, mean body weights were reached out in Betaine % 1, Betaine % 2, Betaine % 0 and control groups as 58,11±1,77 g, 56,34±1,87 g, 53,76±1,74 g and 47,45±1,22 g respectively. Allthough weight gains, specific growth rate and feed intake between control and Betain % 1 groups were significantly different (P<0.05), feed conversation ratio and survival rate were not significant (P>0.05). As a result of this study, Betaine supplementation of 1 % was concluded to be positively effect on growth performance and feed intake of juvenile rainbow trout. 2013, 45 pages Keywords: Rainbow trout, plant protein, attractant, betaine ii

7 ÖNSÖZ Bu çalışma; bitkisel protein ağırlıklı juvenil gökkuşağı alabalıkları yemlerine betain ilavesinin balığın büyüme performansı ve yem tüketimi üzerine etkilerini incelemek amacı ile hazırlanmıştır. Balık unu, birçok balık türü için iyi bir besin kaynağı olduğu gibi aynı zamanda yem alım isteğini uyaran bir yem hammaddesidir. Bitkisel protein kaynakları ile ikame edilmesi durumunda yemlerde etkicil madde kullanımı zorunlu hale gelmiştir. Ülkemiz balık unu üretim miktarı bakımından yetersiz seviyelerde seyrettiğinden sürekli ithalat gündeme gelmiş, bu durumdan, ülke ekonomisi zarar gördüğü gibi üretim maliyetleri de olumsuz yönde etkilenmiştir. Araştırmada, kültür balıkları yemlerinde yüksek miktarlarda yer alan ancak olumsuz iklim koşullarında arzının daralması ve gelişen su ürünleri sektörü karşısında üretimindeki yetersizliklerden ötürü dünya piyasalarındaki fiyatları sürekli yükselen balık unu yerine, alternatif bitkisel protein kaynaklarının yem alımını uyaran etkicil maddelerden biri olan Betain ile birlikte kullanım olanaklarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Çalışmam süresince yardım ve desteğini esirgemeyen başta danışman hocam Sayın Yrd. Doç Dr. Nihat YEŞİLAYER olmak üzere, eşim Arş Gör. Nehir KAYMAK a, Bölüm Başkanı Sayın Prof. Dr. Şenol AKIN a ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Ekrem BUHAN a teşekkürlerimi bir borç bilirim. Deneme yemlerinin hazırlanması aşamasında emeği geçen Su Ürünleri Mühendisliği Bölümü öğrencilerine ve denemenin yürütüldüğü Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezindeki görevli arkadaşlara sonsuz teşekkürler ederim. İsmail Eralp KAYMAK Ağustos iii

8 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET.....i ABSTRACT. ii ÖNSÖZ....iii SİMGE ve KISALTMALAR DİZİNİ...v ŞEKİLLER DİZİNİ...vi ÇİZELGELER DİZİNİ......vii 1. GİRİŞ 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Deneme yeri Balık materyali Deneme yemleri Yöntem Deneme süresi Deneme planı Rasyonların hazırlanması Balıkların yemlenmesi Deneme tesis suyu parametrelerinin ölçülmesi Deneme yemleri ham besin maddelerinin tayini Ham protein analizi Ham yağ analizi Ham selüloz analizi Büyüme, yem değerlendirme ve ölüm oranına ilişkin değerlendirmeler İstatistiksel analizler BULGULAR Su sıcaklığı, çözünmüş oksijen ve ph değerlerine ilişkin bulgular Büyüme performansına ilişkin bulgular Deneme grupları periyotlara ilişkin bulgular Canlı ağırlık artışı ve spesifik büyüme oranlarına ilişkin bulgular Yem tüketimi ve yem değerlendirme sayısına ilişkin bulgular Yaşama oranı ile ilgili bulgular TARTIŞMA VE SONUÇ...35 KAYNAKLAR...40 ÖZGEÇMİŞ...45 iv

9 SİMGE ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama C Santigrat Derece g Gram kg Kilogram lt Litre dk Dakika ml Mililitre km² Kilometrekare Kısaltmalar FAO TÜİK FCR SFK BKS KrU KU PPK KPK MMU SFU KPİ YDS CAA SBO YT YO Açıklama Dünya Gıda Örgütü Türkiye İstatistik Kurumu Yem Dönüşüm Oranı Soya Fasulyesi Küspesi Balık konserve Suyu Krill Unu Kalamar Unu Pirinç protein Konsantresi Kanola Protein Konsantresi Mavi Midye Unu Soya Fasulyesi Unu Kanola Proteini İzolatı Yem Değerlendirme Sayısı Canlı Ağırlık Artışı Spesifik Büyüme Oranı Yem Tüketimi Yaşama Oranı v

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa Şekil 1.1. Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss)...4 Şekil yılları arası küresel balık unu fiyatlarındaki değişim, Şekil 3.1. Denemenin Yürütüldüğü Tesis Şekil 3.2. Denemede kullanılacak balık materyali Şekil 4.1. Deneme tankları ortalama su sıcaklıkları Şekil 4.2. Deneme süresince ölçülen tesis suyu ph ve çözünür oksijen değeri Şekil 4.3. Deneme sonu gruplarda görülen canlı ağırlık artışları (CAA), %...31 Şekil 4.4. Deneme sonu gruplarda görülen spesifik büyüme oranları, %...31 Şekil 4.5. Deneme grupları yem tüketim değerleri...33 vi

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge 1.1. Dünyada avlanan, yetiştirilen ve kişi başı balık tüketimi,...2 Çizelge yılında su ürünleri yetiştiriciliğinde en fazla üretim yapan ülkelerin sıralaması Çizelge 1.3. Kültür alabalıklarının uygun gelişimi ve hayatta kalması için gerekli su kalite sınırları Çizelge 1.4. Balık unu ve diğer bazı hayvansal protein kaynaklarının aminoasit içerikleri..5 Çizelge 1.5. Balık unu ve balık ununa alternatif bazı bitkisel protein kaynaklarının aminoasit kompozisyonu....7 Çizelge 1.6.Balık ununa alternatif olarak sıklıkla kullanılan bazı bitkisel protein kaynaklarında bulunan antinutrisyonel maddeler Çizelge 1.7. Farklı türler için klasik tat maddeleri indeksi Çizelge 1.8. Teşvik edici, uyarıcı, önleyici ve caydırıcı maddelerin farklı türler için eşik konsantrasyonları. 10 Çizelge 3.1. Deneme yemlerinin formülasyonu, (%)...23 Çizelge 3.2. Deneme yemleri amino asit profilleri, KM de.. 23 Çizelge 3.3. Deneme yemleri kimyasal kompozisyonu, KM de.. 24 Çizelge 4.1. Deneme periyotlarında balıkların ortalama canlı ağırlıkları Çizelge 4.2. Deneme sonu canlı ağırlık artışı ve spesifik büyüme oranları.. 32 Çizelge 4.3. Yem tüketim değerleri ve toplam canlı ağırlık artışları Çizelge 4.4. Deneme grupları Yem Değerlendirme Sayısı verileri Çizelge 4.5. Deneme başı balık sayısı (DBBS, adet), ölen balık sayısı (ÖBS, adet), deneme başına oranla ölüm ve yaşama oranları, %...34 vii

12 1 1. GİRİŞ Balık ve diğer su ürünleri, insanların en eski besin kaynaklarının başında gelmiştir. Bitkilerin ekilip yetiştirilmesi ve hayvanların besin olarak kullanımı için evcilleştirilmesinden önceki dönemlerde en kolay elde edilebilen ve bu nedenle en çok tüketilen besinlerin balık ve diğer deniz ürünleri olduğu bilinmektedir. Bilim ve teknolojinin gelişmesine paralel olarak tarihin ilk dönemlerinde tüketilen bazı canlı türlerinin zaman içinde besin olarak tüketimi tercih edilmemişken, balık ve diğer su ürünleri tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar insanların besinleri arasında yer almıştır (Besler, 2007). Günümüzde, özellikle gelişmiş ülkelerde insanlar, beslenmelerine çok dikkat etmekte ve beslenme rejimlerinde sağlık açısından uygun gıdaları seçmeye özen göstermektedirler. Bu gıdalar içerisinde de ilk sırayı çoklu doymamış yağ asitleri yönünden zengin olan balık ve diğer su ürünleri almaktadır (Kaya ve ark., 2004). Balık tüketimi dünya nüfusu ile birlikte yıldan yıla artış göstermektedir yılı verilerine göre 7 milyar civarında olan dünya nüfusunun her yıl %1,1 oranında artacağı ve 2030 yılına gelindiğinde bu rakamın yaklaşık 8,3 milyar olacağı tahmin edilmektedir (Anonim, 2013a). Yine Dünya Gıda Örgütü (FAO) verilerine göre 2011 yılı dünya genelinde kişi başı balık tüketimi 18,8 kg iken Türkiye de bu rakam sadece 6,8 kg olarak gerçekleşmiştir (Anonim, 2012a). Dünya genelinde toplam su ürünleri üretimi yaklaşık 154 milyon ton civarındadır. Son yıllarda avcılık yolu ile elde edilen üretim miktarı çok büyük değişkenlik göstermez iken yetiştiricilik yolu ile elde edilen üretimin toplam üretim içerisindeki payı hızla yükselmektedir de dünya yetiştiricilik üretimi 52,9 milyon ton iken 2011 de bu rakam 63,6 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (Anonim, 2012b; Yeşilayer ve ark., 2013). Çizelge 1.1 de dünyada avlanan, yetiştirilen ve kişi başı tüketilen balık miktarları verilmiştir.

13 2 Çizelge 1.1. Dünyada avlanan, yetiştirilen ve kişi başı balık tüketimi (Anonim, 2012b; Yeşilayer ve ark., 2013) ÜRETİM (Milyon Ton) İç sularda Avcılık 10 10,2 10,4 11,2 11,5 Denizlerde Avcılık 80,3 79,5 79,2 77,4 78,9 Toplam Avcılık 90,3 89,7 89,6 88,6 90,4 İç Sularda Yetiştiricilik 33, ,1 41,7 44,3 Denizlerde Yetiştiricilik 16,6 16,9 17,6 18,1 19,3 Toplam Yetiştiricilik 49,9 52,9 55,7 59,9 63,6 TOPLAM ÜRETİM 140,2 142,6 145,3 148,5 154 KULLANIM MİKTARLARI İnsan Tüketimi 117,2 119,7 123,6 128,3 130,8 Gıda Olarak Tüketilmeyen 23 22,9 21,8 20,2 23,2 Dünya Nüfusu (milyar) 6,7 6,7 6,8 6,9 7 Kişi başına düşen balık (kg) 17,6 17,8 18,1 18,6 18,8 FAO verilerine göre dünya nüfusunun büyük çoğunluğunu oluşturan Asya ülkeleri dünya su ürünleri yetiştiriciliğinin % 89,02 sini karşılarken, sadece Çin, toplam su ürünleri üretiminin % 61,35 ini tek başına sağlamaktadır. Dünya su ürünleri yetiştiricilik üretimi yıllar itibari ile artmakta ve en fazla üretim yapan 10 ülke Çizelge 1.2 de belirtildiği üzere sıralanmaktadır (Yeşilayer ve ark.; 2013). Çizelge yılında su ürünleri yetiştiriciliğinde en fazla üretim yapan ülkelerin sıralaması (Yeşilayer ve ark., 2013) ÜLKELER Yetiştiricilik* % Çin 36,734,215 61,35 Hindistan 4,648,851 7,76 Vietnam 2,671,800 4,46 Endonezya 2,304,828 3,85 Bangladeş 1,308,515 2,19 Tayland 1,286,122 2,15 Norveç 1,008,010 1,68 Mısır 919,585 1,54 Myanmar 850,697 1,42 Filipinler 744,695 1,24 AB 27 1,261,716 2,11 Diğerleri 5,945,376 9,94 Toplam 59,872,

14 3 Çelikkale ve ark. (1999) nın bildirdiğine göre Türkiye, 8333 km deniz kıyısı ve su ürünleri üretim alanı olarak kullanılabilecek km uzunluğunda akarsu ile yüzey alanları 200 bin hektarın üzerinde olan yaklaşık 200 adet doğal göl ve 3442 km² genişliğinde baraj gölüne sahiptir (Karakaş ve Türkoğlu, 2005). Türkiye su ürünleri üretim sahası artmakta, birim üretim alanından elde edilen ürün miktarları hızla yükselen bir ivme göstermektedir. Yetiştiricilik alanında verimliliğin artması ve sektörün bizzat devlet eliyle desteklenmesi sonucunda toplam su ürünleri üretimimiz 700 bin ton seviyesine kadar yükselmiştir. Toplam su ürünleri üretiminin artışına paralel olarak ülkemizde yetiştiricilik yolu ile elde edilen su ürünleri üretim miktarları da artış eğilimindedir yılında ton olarak gerçekleşen yetiştiricilik üretimi 2011 yılına gelindiğinde ton düzeyine ulaşmıştır (Anonim, 2012a). Gökkuşağı alabalıklarının doğal yaşam alanlarını soğuk ırmak kolları, dereler, küçükten büyüğe akarsular ve göller oluşturmaktadır. Genellikle 25 C nin üzerindeki su sıcaklıklarında ya da oksijen konsantrasyonu azalmış göletlerde yaşamsal faaliyetleri yavaşlamaya başlar. Alabalık yetiştiriciliği için ideal su kalite kriterleri Çizelge 1.3 te verilmiştir. Çizelge 1.3. Kültür alabalıklarının iyi gelişimi ve hayatta kalması için gerekli su kalite sınırları (Molony, 2001) Parametreler Aralık Kaynak Sıcaklık, C (G) >26,5 (S) Barton, 1996 Tuzluluk, % 0-30 (S) Barton, 1996 ph 7,0-8,0 (G) 6,0-9,0 (S) Wedemeyer, 1996 Çözünmüş Oksijen, mg/l 7,0 (G) Brannon, 1991 Amonyak (NH3-N), mg/l Nitrit (NO2-N), mg/l Nitrat (NO3-N), mg/l Kalsiyum (sertlik), mg/l Çinko, mg/l <0,0125 (G) <1,8 (S) <0, (G) <0,23 (S) <0,025 (G) <0,25 (S) >50 en iyi (G) (S) <3,01 (S) Smith and Piper (1975) in Soderberg et al. (1983), Department of Fisheries, Fish Health record,b. Jones pers.comm. Westin (1974) Birkbeck (1973) in Brown and Mcleay (1975) Westin (1974) Brannon (1991) Department of Fisheries, Fish Health record, B. Jones pers.comm.

15 4 Doğal ortamda besin kaynaklarını küçük balıklar ile karada ve suda yaşayan omurgasızlar oluşturur. Gökkuşağı alabalıklarının (Oncorhynchus mykiss) anavatanı Kuzey Amerika olup ülkemize 1970 li yıllarda getirilmiştir. Cinsi olgunluğa 2-3 yılda erişirler ve kilogram canlı ağırlık başına adet yumurta verebilirler. Yumurtaların gelişimi için en uygun sıcaklık aralığı 8-12 C dir. Ülkemiz, Gökkuşağı alabalıklarının kültür ortamında yetiştirilebilmesi için gerekli olan tatlı su kaynaklarına sahiptir. Ayrıca Gökkuşağı alabalıklarının adaptasyon kabiliyetlerinin ve yemden yararlanma oranlarının yüksek, üretim ve ilk yatırım maliyetleri ile mortalitelerinin ise oldukça düşük olması sebebi ile yetiştiriciliği oldukça tercih edilen bir türdür (Anonim, 2012c). İç sularımızda yetiştiricilik yolu ile üretilen en önemli tür olan Gökkuşağı alabalıklarının, 2011 yılı üretim rakamı yaklaşık ton civarındadır ve yetiştiricilik üretimi toplamının % sini oluşturmaktadır (Anonim, 2012a). Şekil 1.1 de ergin bir Gökkuşağı alabalığı görülmektedir. Şekil 1.1. Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) Kültür balıklarının maksimum verim için ihtiyaç duydukları protein seviyesi karasal çiftlik hayvanlarına göre % oranında daha fazla olduğunu bildirilmiştir (Tacon ve Cowey, 1985). Alabalık gibi karnivor türlerin yemlerinde de yüksek oranda sindirilebilir proteine gereksinim vardır. Bu türlerin yemler ile aldıkları enerjinin kaynağını ise yine proteinler ve yağlar oluşturmaktadır. Balık unu, içeriğinde yüksek oranda protein, enerji ve mineral içermektedir. Ayrıca kolin, biyotin, B12, A, D ve E vitaminleri ile selenyum ve iyot gibi iz elementleri de yapısında bolca bulundurur. Balık ununu diğer kaynaklardan ayıran en önemli iki

16 5 özelliği esansiyel aminoasit yapısı ve uzun zincirli çoklu doymamış omega-3 yağ asitleri içeriğidir. Özellikle lizin ve metiyonin gibi aminoasit varlığı ve fosfor yararlanımının yüksek oluşu çiftlik hayvanlarının beslenmesinde cazibesini artırmıştır. Balık ununa alternatif olarak hayvansal protein kaynakları da kullanılabilmektedir. Bu amaçla et unu, et kemik unu, kan unu, kanatlı tüy unu ve tavuk unu gibi hayvansal protein kaynaklarından da yararlanılabilmektedir. Ancak, hayvansal protein kaynakları hem pahalı oluşları hem de patojen mikroorganizma taşıma riskleri kullanım seviyelerini kısıtlamaktadır. Çizelge 1.4 te balık unu ile diğer bazı hayvansal protein kaynaklarının aminoasit dağılımı verilmiştir. Çizelge 1.4. Balık unu ve diğer bazı hayvansal protein kaynaklarının aminoasit içerikleri (Batal ve Dale, 2010) Balık unu (Hamsi) Et unu Tavuk unu Kan unu HP, % 64,6 54,0 64,1 77,1 Ham protein içerisindeki toplam aminoasit, % Metiyonin 3,02 1,48 1,73 1,28 Triptofan 1,18 0,65 0,75 1,40 Histidin 2,41 2,11 1,95 6,56 Lösin 7,74 7,11 6,07 14,25 Lizin 7,91 5,69 5,18 9,13 İzolösin 4,74 2,96 3,14 1,18 Arginin 5,70 6,67 6,15 4,33 Fenilalanin 4,12 4,02 3,53 6,93 Trosin 3,33 2,59 2,43 2,94 Treonin 4,37 3,65 3,40 5,25 Valin 5,43 4,93 3,92 9,14 Dünya nüfusunun artışına paralel olarak, protein açığının kapatılmasında balıketi başlıca yeri tutmuştur. Avcılık yolu ile elde edilen su ürünleri üretim maliyetlerinin yükselme eğiliminde olması, iklim değişiklikleri gibi sebepler kültür balıkçılığının ön plana çıkmaya başlamasına zemin hazırlamıştır yılında yaşanan El-Nino kasırgası özellikle Peru ve Şili gibi dünya balık unu üretiminde önemli paya sahip ülkelerin

17 6 üretim rakamlarını olumsuz etkilemiştir. Buna bağlı olarak dünya piyasalarında balık unu fiyatları güçlü bir tırmanışa geçmiştir. Şekil 1.2 de yılları arasında balık unu fiyatlarındaki değişim görülmektedir (Anonim, 2013b). Şekil yılları arası küresel balık unu fiyatlarındaki değişim, (Anonim, 2013b) Balık unu için dönüm noktası sayılabilecek bu dönemden sonra alternatif protein kaynakları kullanımına yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. Özellikle soya, kanola, bezelye ve mısır yan ürünlerinin kullanımına ilişkin çok sayıda çalışma mevcuttur. En kapsamlı çalışmalar, dünya üzerinde ekim sahası hızla genişleyen ve besin madde yapısı bakımından hayvansal protein kaynaklarına neredeyse eşdeğer bir yapı gösteren soya fasulyesi üzerine olmuştur. Daha sonraları yağlı tohum bitkisi olan Kolza tohumu Kanadalı bilim insanlarınca antinutrisyonel bir madde olan Erusik Asit içeriği neredeyse sıfıra indirgenerek Kanola (Canadian Oil) bitkisini elde etmişlerdir. Son yıllarda ise her iki bitkisel protein kaynağının da farklı işlemlerden geçirilmesi sureti ile konsantreleri elde edilmiş, böylece ham protein içerikleri % oranında artırılarak balık ununa alternatif bir kaynak olarak kullanılmaya başlanmıştır. Soya ve Kanola dışında baklagillerden ve yağlı tohumlardan elde edilen çok çeşitli bitkisel protein kaynağı kültür balığı yemlerinde belirli oranlarda kullanılabilmektedir. Çizelge 1.5, balık ununa alternatif olarak kullanılan bazı bitkisel protein kaynaklarının amino asit yapısını göstermektedir.

18 7 Çizelge 1.5. Balık unu ve balık ununa alternatif bazı bitkisel protein kaynaklarının aminoasit kompozisyonu (Batal ve Dale, 2010) Balık unu, (Hamsi) Soya fasulyesi küspesi Keten tohumu küspesi Kanola küspesi Pamuk tohumu küspesi Ayçiçeği tohumu küspesi HP, % 64,6 47,5 33,6 35,6 42,4 42,2 Ham Protein İçerisindeki Toplam Amino Asit, % Arginin 5,70 7,33 8,84 6,21 10,05 6,94 Histidin 2,41 2,69 2,02 2,70 2,62 2,18 İzolösin 4,74 4,55 4,64 4,02 3,04 3,41 Lösin 7,74 7,71 6,13 7,25 5,78 5,47 Lizin 7,91 6,36 3,69 5,84 3,89 2,84 Metiyonin 3,02 1,41 1,76 2,08 1,58 1,94 Sistein 0,94 1,56 1,76 2,56 1,63 1,56 Fenilalanin 4,12 5,03 4,67 4,02 4,65 3,93 Trosin 3,33 3,83 3,07 3,17 2,90 2,44 Treonin 4,37 3,89 3,75 4,47 3,16 3,15 Triptofan 1,18 1,37 1,55 1,26 1,27 1,04 Valin 5,43 4,78 5,18 5,11 4,15 4,12 Balık beslemede kullanılan bitkisel protein kaynaklarının bir çoğu balığın spesifik büyüme performansını, günlük canlı ağırlık artışını, yemden yararlanma oranını ve yem alım isteğini azaltan bazı maddeler ihtiva ederler. Bu maddelerin kaynak içerisindeki konsantrasyonları değişik işleme metotları ile belirli oranlarda azaltılabilmektedir. Bitkisel protein kaynaklarının balık ununa alternatif olarak kullanılmasını kısıtlayan nedenler, yetersiz aminoasit yapıları, yüksek lif içerikleri, bünyelerindeki fosforun genellikle fitat formunda bağlı olması ve yararlanılabilirliğinin düşük olması ile lezzet olarak sıralanabilir. Ayrıca bunların yanında bitkisel protein kaynaklarında bazı antinutrisyonel maddeler de bulunur ki bunlarda sindirilebilirlik derecelerini olumsuz etkilemektedir. Tanenler, saponinler, lektinler, glukozinolatlar, fitoöstrojenler, alkaloitler bunlardan bazılarıdır. Çizelge 1.6 da balık ununa alternatif olarak kullanılan bazı bitkisel protein kaynaklarında bulunan antinutrisyonel maddeler verilmiştir.

19 8 Çizelge 1.6. Balık ununa alternatif olarak sıklıkla kullanılan bazı bitkisel protein kaynaklarında bulunan antinutrisyonel maddeler (Francis ve ark., 2001) Bitkisel Proteinler Soya Fasulyesi Küspesi Kanola Küspesi Antinutrisyonel Maddeler Proteaz inhibitörleri, lektinler, fitik asit, saponinler, fitoöstrojenler, alerjenler, anti vitaminler Proteaz inhibitörleri, glukozinolatlar, fitik asit, tanenler Lüpen Tohumu Unu Proteaz inhibitörleri, saponinler, fitoöstrojenler, alkaloitler Bezelye Tohumu Unu Pamuk Tohumu Küspesi Ayçiçeği Tohumu Küspesi Proteaz inhibitörleri, lektinler, tanenler, siyanojenler, fitik asit, saponinler, anti vitaminler Fitik asit, fitoöstrojenler, gosipol, anti vitaminler, siklopropenoik asit Proteaz inhibitörleri, saponinler, arginaz inhibitörü Balıklarda tat alma organlarının çok gelişmiş olduğu düşünülmektedir. Yapılan araştırmalara göre balıklar ağız boşluğuna aldıkları maddelerin tadını ve lezzetini anlamak yeteneğine sahiptirler. Kısa bir zamanda bu besin maddesinin kendisi için elverişli olup olmadığını dolayısı ile bu gıdanın tat ve lezzetini tespit ederek eğer istediği bir gıda ise yutar, değilse tükürme şeklinde geriye çıkarırlar. Bu durum balıkların gıdaları seçme yeteneğinde olduğunu göstermektedir (Geldiay ve Balık, 2009). Tat maddelerinin tipleri veya kategorileri balıkların beslenme davranışlarıyla ve oral ve ekstra oral tat sistemleri ile uyumlu olacak şekilde belirlenmiştir. Balıklardaki yem alım isteğini tespit edebilmek için birçok deneme yapılmıştır. Bu denemelerin önemli bir kısmının akademik değeri olmasına rağmen, balığın yem kabulünü, tat alma sisteminin mi yoksa koku alma sisteminin mi belirlediği konusu açığa kavuşmamıştır. Bazı araştırmacılar etkicil madde taşıyan katı matrisler kullanmışlar, bazıları ise denemelerde kullandıkları maddeler için jelleşmiş nişastayı taşıyıcı olarak kullanmışlardır. Araştırmacıların agar jelini tat maddelerinin taşıyıcısı olarak kullanmaya başlaması ile tat ve koku organellerinin yem kabulündeki etkilerini birbirinden ayırabilmişlerdir

20 9 (Kasumyan ve Doving, 2003). Buradan hareketle Ivlev (1963), tat tercihlerinin nicel olarak tahminlenmesi için bir indeks hazırlamıştır (Kasumyan ve Doving, 2003). Bu indeksin belirlenmesinde kullanılan tahminleme metodu Eşitlik 1.1 de verilmiştir. Ipal, % = 100 * (R-C) * (R+C) (1.1), Ivlev, 1963 Ipal: Ivlev Palatabilite İndeksi R: Tat maddesi katılmış, tüketilen yem C: Tat maddesi katılmamış, tüketilen yem İndeksin tahminlenmesinde balığın temel tat alma duyusunu etkileyecek olan sükroztatlı, asetik asit-ekşi, kalsiyum klorür-acı ve sodyum klorür-tuzlu gibi uyarıcı maddeler göz önüne alınmıştır. Farklı türler için bu uyaran maddeler yemlere ilave edilmiş ve balıkların bu uyaranlara verdikleri yutma ya da geri çevirme refleksleri ile yutulan ve geri çevrilen yem miktarı tespit edilmiştir. Değişik balık türlerinin bu uyaranlara verdikleri reflekse bağlı olarak ortaya çıkan dizin Çizelge 1.7 de verilmiştir. Klasik tat maddeleri; serbest aminoasitler, betain, nükleotidler, nükleositler, aminler, şeker ve diğer hidrokarbonlar, organik asitler, alkol ve aldehitler ve bunların karışımlarını içerir. Uyarıcı ya da etkicil maddeler yüksek oranda besine yönelim oranıyla karakterize edilmiş olan maddelerdir. Bu davranışlar oral tat sistemiyle ortaya çıkarılmaktadır (Kasumyan ve Doving, 2003). Çizelge 1.7. Farklı türler için klasik tat maddeleri indeksi, (Kasumyan ve Doving, 2003) Sitrik Asit Sodyum Klorür Kalsiyum Klorür Sükroz Konsantrasyon, nm (%) 0,26 1,73 0,9 0,29 Kahverengi Alabalık, Salmo trutta caspius Keta Somonu, Oncorhynchus keta Adi Sazan, Cyprinus carpio Havuz Balığı, Carassius carassius Japon Balığı, Carassius auratus Ot Sazanı, Ctenopharyngodon idella *** P<0.001, ** P<0.01*, P< ,7*** 43,5*** 37,7** -10,2 100*** 12,3-7,8-14,7 53,9*** 22,4 30,4** -13,8 61,2*** 0,5 6,1 0 31*** 15,9* 14,4* 1,9 100** 32,7* 21,8 32,7*

21 10 Teşvik edici, uyarıcı, önleyici ve caydırıcı maddelerin farklı türlerdeki eşik konsantrasyonları da Çizelge 1.8 da belirtilmiştir. Çizelge 1.8. Teşvik edici, uyarıcı, önleyici ve caydırıcı maddelerin farklı türler için eşik konsantrasyonları (Kasumyan ve DØving, 2003) Maddeler Eşik Konsantrasyonu (mm) Türler Kaynaklar Teşvik Ediciler Sitrik asit Önleyiciler Kalsiyum klorit 5 Acipenser baerii Kasumyan ve Kazhlaev, 1993a 5 Acipenser stellatus Kasumyan ve Kazhlaev, 1993b 90 Acipenser stellatus Kasumyan ve Kazhlaev, 1993b 90 Acipenser stellatus Kasumyan ve Kazhlaev, 1993b Uyaricılar 1 Phoxinus phoxinus Kasumyan, yayımlanmamış L-alanin 2 Chrysophrys major Goh ve Tamura, Fugu pardalis Hidaka, 1982 Betain 10 Fugu pardalis Hidaka, 1982 Salvelinus alpinus Kasumyan ve Sidorov, 5 L-glutamik asit erhytrinus yayımlanmamış Glisin 100 Fugu pardalis Hidaka, Cyprinus carpio Kasumyan ve Morsy, ,0-10 Tilapia zillii Adams ve ark.; 1988 Sitrik asit 10 Thymallus thymallus Kasumyan ve Sidorov, yayımlanmamış 50 Acipenser baerii Kasumyan ve Kazhlaev, 1993a 50 Acipenser stellatus Kasumyan ve Kazhlaev, 1993b 90 Acipenser baerii Kasumyan ve Kazhlaev, 1993a Kalsiyum klorit 90 Acipenser stellatus Kasumyan ve Kazhlaev, 1993b 900 Cyprinus carpio Kasumyan ve Morsy, 1996 Sodyum Klorit 1700 Acipenser baerii Kasumyan ve Kazhlaev, 1993a Ctenopharyngodon 3 Sükroz idella Kasumyan, yayımlanmamış Caydırıcılar Kinin 0,1 Carassius auratus Lamb ve Finger, 1995 Kafein 50 Carassius auratus Lamb ve Finger, 1995 Balık unu doğal yapısı itibari ile çok iyi bir etkicil (atraktant) maddedir ve balığın yem alım isteğini mükemmelen uyarır. Genellikle çoğu karnivor balık türü Glisin, Prolin, Taurin, Valin ve Betain gibi alkali ya da nötr özelliğindeki maddelere, herbivor balık türleri ise Aspartik asit ve Glutamik asit gibi asidik özellikteki etkicil maddelere olumlu tepki gösterirler ( Lovell, 1998).

22 11 Betain (glisin betain, trimetilglisin, oksinorin), balıklarda koku alma organellerini uyaran etkicil maddelerden biridir ve hem insan hem de hayvan beslemede kullanılabilmektedir. Omurgasız canlıların, bazı bitkilerin ve mikroorganizmaların yapısında doğal olarak yer alır. Karnivor balıklar ve kabuklular vahşi ortamlarında omurgasızlar ile beslendiklerinden yüksek oranda Betain tüketebilirler (Felix ve Sudharsan, 2004). Toksik yapıda olmayıp doğada yaygın biçimde bulunur (Kettunen ve ark.; 2001). Betain balıklarda hücreleri ani osmotik basınç değişikliklerine karşı korur. Aynı zamanda enzimlerin inhibe edilmesini önlediği gibi protein ve enerji metabolizması metil donörü olarak dokularda önemli rol oynar (Shankar ve ark., 2008). Bu çalışmada, bitkisel protein ağırlıklı juvenil Gökkuşağı alabalığı yemlerine atraktant madde olarak farklı oranlarda Betain ilavesinin balığın büyüme performansı ve yem tüketimi üzerine etkileri araştırılmıştır..

23 12 2. KAYNAK ÖZETLERİ Kubitza ve ark. (1996), Geniş ağızlı levrekler (Micropterus salmoides) ile yürütülen bir çalışmada etkicil maddelerin yem alımı ve büyüme performansı üzerine etkileri incelenmiş, bu amaçla 3 adet deneme yürütülmüştür. 1. denemede balık unu yerine % 0, 20, 40 ve 60 oranlarında soya fasulyesi küspesi ikame edilerek balığın yem alımı üzerine etkisi incelenmiş, deneme sonunda balık unu yerine % 60 oranında soya fasulyesi küspesi ikamesi ile beslenen grupta yem alımının en düşük olduğu tespit edilmiştir. 2. ve 3. denemelerde ise diyet olarak % 60 soya ikameli yem baz alınmış sırası ile 2. deneme yemine alanin, glisin, prolin, serin, lösin, valin histidin ve triptofan amino asitleri karışımı; 3. Deneme yemine ise ayrı ayrı inosin-5-monofosfat ve betain eklenmiştir. Yürütülen çalışma sonunda geniş ağızlı levreklerde balık unu yerine kısmen soya fasulyesi küspesi ikamesinin yem alımını baskıladığı, inosin-5-monofosfat kullanılarak baskının azaltılabildiği bildirilmiştir. Kalkan balığı (Psetta maxima) yemlerine balık unu yerine kısmen mısır gluten unu kullanımına ilişkin yürütülen bir çalışmada biri kontrol grubu olmak üzere 5 deneme grubu ve yemi hazırlanmış, deneme grubu yemlerindeki mısır gluten unu miktarı dereceli olarak artırılmıştır. Denemede kullanılan balıkların başlangıç ağırlıkları 65 g. olup deneme 9 hafta sürmüştür. Deneme sonunda balık unu yerine % 20 oranında mısır gluten unu ilave edilen grup ile kontrol grubu arasında spesifik büyüme oranları ve deneme sonu canlı ağırlıkları bakımından istatistiksel olarak fark bulunmamıştır (Regost ve ark., 1999). Fredette ve ark. (2000), Pisi balıkları (Pleuronectes americanus) ile yaptıkları bir çalışmada deneme grubu balıklarının yemlerine % 1 oranında ticari Betain (FinnStim) ilavesinin kontrol yemi ile beslenen gruba göre yem tüketimi ve büyüme oranlarında dikkate değer ölçüde artış olduğunu gözlemlemişlerdir. Çizgili levrekler (Morone saxatilis) ile yürütülen bir çalışmada önceden hazırlanan etkicil madde karışımları balıkların yemlerine muamele edilmiştir. Hazırlanan yemler, bitkisel protein ağırlıklı, kontrol ve kontrol diyetine hem % 2 (düşük) hem de % 4 (yüksek) oranında eklenen etkicil madde karışımlarından oluşmaktadır. Deneme başlangıcından 4. Hafta sonra yüksek oranda etkicil madde içeren diyetle beslenen

24 13 balıkların dikkate değer gelişim gösterdikleri, farklılığın 6.hafta sonunda belirgin bir şekilde arttığını gözlemlemişlerdir. Buradan hareketle bitkisel protein ağırlıklı Çizgili Levrek diyetlerine etkicil madde ilavesinin balığın yem alımı ve büyüme performansını olumlu etkilediği anlaşılmıştır (Papatryphon ve Soares, 2000). Papatryphon ve Soares (2001), yine Çizgili levreklerde (Morone saxatilis) balık unu ve bitkisel protein ağırlıklı iki farklı yem ile yürüttükleri çalışmada önceden hazırlanmış etkicil madde karışımının balığın büyüme performansı üzerine etkilerini incelemişlerdir. Etkicil madde karışımı, %0,4 Alanin, % 0,6 Serine, % 0,2 Inosin-5-monofosfat ve % 0,4 Betain den oluşmaktadır. Yapılan incelemeler sonunda adı geçen etkicil maddelerin bitkisel protein ağırlıklı Çizgili Levrek diyetlerinde kullanımının balığın yem alımı ve büyüme performansını olumlu etkilediği görülmüştür. İri Tatlı su karidesleri (Macrobrachium rosenbergii) üzerinde yürütülen bir çalışmada ise Glisin Betain in balığın büyüme performansı ve yem dönüşüm oranı üzerine etkisini araştırmışlardır. Glisin Betain sırası ile 5, 10 ve 15 g/kg diyet olarak 3 deneme grubuna verilmiş bunun dışında Glisin Betain içermeyen bir de kontrol grubu yemi hazırlanmıştır. 60 günlük denemenin ardından Betain Glisin ilave edilen her üç gruptaki canlı ağırlık kazancı, yem dönüşüm oranı (FCR) ve yem alımı değerlerinin kontrol grubuna oranla daha verimli çıktığı görülmüştür. 5 g/kg Betain Glisin ilave edilen yem ile beslenen gruptaki balıklarda sözü geçen parametrelerin diğer gruplara oranla daha yüksek olduğu belirtilmiştir (Felix ve Sudharsan, 2004). Atraktant madde ilavesi ile karnivor balık türlerinin fry ve fingerlinglerinde yem alımı artmakta büyüme performansları ise iyileşme göstermektedir. Buradan hareketle Oliveira ve Cyrino (2004), Geniş ağızlı levrekler (Micropterus salmoides) ile yürüttükleri bir çalışmada bitkisel protein temelli diyetlerde farklı oranlarda atraktant madde kullanımının balığın performansı üzerine etkilerini incelemişlerdir. Başlangıç ağırlıkları 26.54±1.53 g. olan 900 adet juvenil Geniş ağızlı levrek her bir grupta 15 balık olacak şekilde rastgele deneme tanklarına yerleştirilmişlerdir. %100 bitkisel protein bazlı yemlere Çözülmüş Balık Proteini ( % 0,5, 1,0, 1,5, 2,0, 2,5 ve 3,0) Fisharon ( % 0,02, 0,04, 0,06, 0,08, 0,10 ve 0,12 ) ve Balık Silajı ( %1,0, 2,0, 3,0, 4,0, 5,0 ve 6,0) katılmış, bunun yanında %10 balık unu içeren (pozitif kontrol diyeti) diyet ile herhangi

25 14 bir atraktant içermeyen bitkisel protein temelli yemler (negatif kontrol diyeti) hazırlanmıştır. Yemlerin içerisine aminoasit profilini dengelemek maksadı ile % 98 lik DL-Metiyonin ile % 80 lik L-Lizin ilavesi yapılmıştır. Deneme sonunda canlı ağırlık, yem alımı, canlı ağırlık artışı, yem dönüşüm oranı gibi parametreler incelenmiştir. Deneme sonunda Fisharon % 0,02 ile beslenen grubun en iyi büyüme, canlı ağırlık artışı ve yem dönüşüm oranına sahip oldukları görülmüştür. Bununla birlikte atraktant olarak Balık Silajının kullanıldığı grupların performans olarak diğerlerinin çok gerisinde kaldığı gözlemlenmiştir. Genç ve Tekelioğlu (2005), etkicil madde olarak L-Glutamik Asit ve Betain in genç Levrek (Dicentrarchus labrax) üzerindeki etkisini incelemek maksadı ile bir çalışma yürütmüşlerdir. Denemede canlı ağırlıkları 2,88±0,09 g olan 120 günlük olan balıklar kullanılmış olup deneme 120 gün boyunca devam etmiştir. Betain ile L-Glutamik asit yemlere % 2 oranında katılmıştır. Deneme sonunda en iyi canlı ağırlık artışı % 2 Glutamik asit eklenen grupta elde edilmiş, bu grubu % 2 Betain eklenen grup ve kontrol yemi ile beslenen grup takip etmiştir Yayın balıkları (Ictalurus punctatus) yemlerinde metiyonin ve kolin ile betain ve kolin kullanımı arasındaki ilişkiyi belirlemek üzere bir çalışma yürütülmüştür. 13 hafta süren denemede kontrol yemine Dl-Metiyonin (% 0,35, 0,39, 0,43), Kolin klorid (200, 400, 600 mg/kg) ve Betain (0, 1000 mg/kg) kullanılarak 8 ayrı deneme yemi yapılmıştır. % 0,35 oranında metiyonin içeren yemlere kolin ilavesinin canlı ağırlık artışı ve yem tüketimi üzerine önemli ölçüde doğrusal etki yaptığı belirlenmiştir (Wu ve Davis 2005). Borgeson ve ark. (2006), farklı bitkisel protein kaynakları karışımını balık unu yerine ikame etmek üzere Nil tilapyası (Oreochromis niloticus) ile bir deneme yürütmüşlerdir. Denemede iki farklı bitkisel protein kaynaklı yem hazırlanmıştır. Hazırlanan ilk yem karışımında bitkisel protein kaynağı olarak soya fasulyesi ve mısır gluteni (basit karışım) kullanılmış, ikinci yem karışımında ise soya ve mısır glutenine ek olarak keten tohumu küspesi, bezelye protein konsantresi ve kanola protein konsantresi (kompleks karışım) ilave edilmiştir. Balık unu, Basit Karışım diyetinde sırası ile % 0, 33, 66 ve 100, Kompleks Karışım diyetinde ise yine sırası ile % 0, 33 ve 67 oranlarında kullanılmıştır. Tüm yemler izokalorik ve izonitrojenik olarak hazırlanmıştır. % 0

26 15 oranında balık unu ile beslenen gruplarda ortalama günlük canlı ağırlık artışı, spesifik büyüme oranları balık ununun % 33,66 ve % 100 kullanıldığı gruplara göre oldukça düşük olduğu saptanmış, yine kompleks karışım yemleri ile beslenen balıkların basit karışım yemleri ile beslenen balıklara göre günlük canlı ağırlık artışı, spesifik büyüme oranı ve yemden yararlanma oranı gibi parametrelerde oldukça üstün oldukları gözlemlenmiştir. Deneme sonunda Nil tilapyasında balık ununa alternatif olarak kompleks bitkisel protein kaynaklarının mükemmelen ikame edileceği bildirilmiştir. Tatlı su ve deniz suyunda Mavi tilapya (Oreochromis auratus) balıkları yetiştirilmiş ve balıkların yemlerine Betain ilave etmek sureti ile balıkların büyüme performansı ve vücut kompozisyonları incelenmiştir. Balıklar 43 gün süre ile tatlı su tanklarında yetiştirilmiş ve yemlerine sırası ile % 0, 1, ve 2 oranında Betain ilave edilmiştir (Deneme-1). Bu süreden sonra bir grup balık deniz suyu içeren tanklara alınmış kalan balıklar ise deneme sonuna kadar tatlı su tanklarında yetiştirilmişlerdir. Balıklar 60 gün süresince aynı şartlarda beslenmeye devam edilmiştir (Deneme-2). Deneme-1 deki balıkların yemlerine Betain ilave etmenin balığın büyüme performansına etki etmediği gözlemlenmiş olup Betain % 0 ile beslenen gruptaki balıkların deneme sonu canlı ağırlıklarının Betaine % 1 ve Betain % 2 ile beslenen gruptaki balıklara kıyasla daha yüksek olduğu görülmüştür. Deneme-2 de ise hem tatlı su hem deniz suyu şartlarında kontrol gruplarının deneme sonu canlı ağırlıklarının 60 gün sonunda diğer gruplara oranla daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Aynı şekilde hem deniz suyu hem tatlı su şartlarında yetişen balıklara % 1 ve % 2 oranlarında Betain ilavesinin canlı ağırlık artışı, yem dönüşüm oranı ve hayatta kalma oranı gibi parametreler bakımından gruplar arasında fark bildirilmemiştir (Genç ve ark.,2006). Uysal ve Bekcan (2006), Yavru tilapya (Oreochromis niloticus) ile yürüttükleri bir çalışmada balık unu yerine, yağsız soya unu ve lizin ilave ederek elde edilen karışımın etkisini araştırmışlardır. 3 deneme grubu ile yürütülen çalışmada 1. grup balık unu ağırlıklı kontrol yemi olarak hazırlanmış 2. ve 3. grupların yemleri ise sırası ile % 30 ve % 50 balık unu yerine ikame edilerek hazırlanmıştır. 12 hafta süren deneme sonunda en yüksek ortalama ağırlık kazancı ve spesifik büyüme oranı verileri kontrol grubunda gerçekleşmiştir. Optimum yem değerlendirme oranı, proteinden yararlanma oranı, ortalama günlük büyüme, günlük büyüme indeksi ve yem etkinlik değeri gibi

27 16 parametreler bakımından üç grup arasında istatistiksel olarak fark bulunamamıştır. Tüm bunlardan özetle bu çalışma, balığın performansı değişmeden balık unundan gelen proteinin % 50 si yerine soya unu kullanılabileceğini göstermiştir. Bitkisel protein ağırlıklı yemde cezbedici madde olarak % 1,5 oranında betain ilavesinin Koi balıklarının (Cyprinus carpio) yem alımı ve büyüme performansı üzerine etkileri araştırılmıştır. Balık unu temelli (Kontrol) ve bitkisel protein temelli iki yemin kullanıldığı denemede bitkisel protein bazlı yemlerden birine % 1,5 oranında betain ilave edilmiş, diğer yem betainsiz olarak hazırlanmıştır. 60 gün sonra deneme sona erdiğinde kontrol grubu ortalama canlı ağırlıkları 24,41± 0,55 g, betainli yemle beslenen grupta 31,62±1,65 g ve betainsiz yemle beslenen grupta 25,77±1,41 g olarak tespit edilmiştir. Kontrol grubu ile betainsiz grup arasındaki farkın istatistiki olarak önemsiz olduğu ancak betainli grup ile kontrol grubu ve betainli grup ile betainsiz grup arasında istatistiki olarak önemli farkların olduğu sonucuna varılmıştır. Deneme sonunda bitkisel protein ağırlıklı Koi balıklarının (Cyprinus carpio) yemlerine atraktant madde olarak betain ilavesinin yem alımı ve büyüme performansı üzerine olumlu etkisi olduğu görülmüştür (Dalkıran, 2008). El Husseıny ve ark. (2008), Nil tilapyası (Oreochromis niloticus) ile yaptıkları bir çalışmada % 48 Ham Protein içeren soya fasulyesi küspesi, et-kemik unu ve mısır gluten unundan oluşan protein konsantresi elde etmişler, elde edilen konsantre 6 farklı diyete % 31 ve % 24 oranında katmışlardır. % 31 lik diyetlere A, % 24 lük diyetlere B ismi verilmiştir. Deneme 90 gün boyunca sürdürülmüş ve deneme yemleri 6 günlük periyotlar ile balıklara verilmiştir. Araştırmacılar % 0,5 betain ve % 0,3 kolin ilave edilen A ve B yemlerinin üçer günlük muamelesi ile çalışılan gruptaki performansın diğerlerine oranla daha düşük kaldığını gözlemlemişlerdir. Rohu balığı fingerlingleri (Labeo rohita) ile yapılan bir çalışmada yem içerisinde etkicil madde olarak betain kullanımının balığın büyüme, yaşama ve yem değerlendirme oranları üzerine etkisi araştırılmıştır. Her biri % 30 Ham Protein içeren 4 grup yeme sırası ile % 0 (Kontrol), % 0,25-% 0,50-% 0,75 oranlarında Betaine ilave edilmiştir. 120 gün süren denemede deneme yemleri günde iki kez ve ilk 15 gün balık vücut ağırlığının % 5 i kalan günlerde ise % 3 ü oranında verilmiştir. Deneme sonunda % 0,25 Betaine

28 17 içeren yemlerle beslenen grupta büyüme, yemden yararlanma, yaşama gücü gibi parametrelerin diğer gruplara kıyasla dikkate değer ölçüde iyi olduğu görülmüştür (Shankar ve ark., 2008). Tırıl ve ark. (2008), Gökkuşağı alabalıkları ile yaptıkları bir çalışmada balık unu yerine bitkisel protein kaynaklarının Betain ile birlikte kullanılmasının balığın yem alımı ve büyüme performansı üzerine etkileri incelemişlerdir. Başlangıç ağırlıkları 130 g olan balıklar 3 grup halinde stoklanmışlar birinci grup bitkisel protein temelli bir bazal yem, ikinci grup bazal yem içerisine % 1,5 oranında Betaine ilave edilmiş bir yem ve üçüncü grup da balık unu bazlı bir yem ile 80 gün süre ile beslenmişlerdir. Deneme sonunda bitkisel protein bazlı yemlere % 1,5 oranında Betain ilavesinin balığın yem alımı ve büyüme performansını iyileştirebileceği kanısına varılmıştır. Çipura (Sparus aurata) fryları ile 80 gün boyunca yapılan bir çalışmada balık unu temelli yemler içerisine ilave edilen etkicil maddelerin büyüme performansına etkileri incelenmiştir. Etkicil madde olarak Protorsan, Hidrolize Balık Proteini, Kalamar Unu, Kril Unu ve Betain+Inosine-5-monofosfat karışımı kullanılmıştır. Protorsan ve Kontrol grubunda Spesifik Büyüme Oranı % 2,17-2,18, Kalamar Unu içeren yemler ile beslenen grupta ise % 2,42 olarak tespit edilmiştir. Deneme sonu canlı ağırlıklar ve spesifik büyüme oranları dikkate alındığında Protorsan, Kontrol ve Kalamar Unu ile beslenen grupların dikkate değer oranda farklılık gösterdiği gözlemlenmiştir (Chatzifiotis ve ark., 2009). Atalayoğlu ve Çakmak (2010), Pullu sazan (Cyprinus carpio) yemlerinde fındık küspesinin kullanım olanakları üzerine bir deneme yürütmüşlerdir. 5 grup şeklinde yapılan çalışmada, sırası ile % 0, 10, 20, 30 ve 40 oranında fındık küspesi kullanılmıştır. 120 gün süren çalışmada başlangıç ağırlıkları 6,5±0,1 g olan 300 adet balık 20 şerli gruplar halinde stoklanmıştır. Deneme sonunda kontrol grubu ile % 10 oranında fındık küspesi kullanılan grupta canlı ağırlık artışı ve spesifik büyüme oranlarındaki fark önemsiz iken, fındık küspesinin % 10 un üzerinde kullanıldığı gruplarda aynı parametreler de ciddi düşüşler olduğu gözlemlenmiştir. Elde edilen sonuçlar ışığında çalışmacılar yavru pullu sazan yemlerinde balık unu yerine % 10 oranında fındık küspesinin sorunsuzca kullanılabileceğini bildirmişlerdir.

29 18 8 hafta sürecek bir denemede Nil tilapyası (Oreochromis niloticus) yemlerine betain ilavesinin balığın büyüme performansına etkisi incelenmiştir. Başlangıç ağırlıkları 78,3±1,3 g olan balıklara 6 deneme yemi hazırlanmış ve yemlere sırası ile 0 (Kontrol), 5, 10, 15, 20 ve 25 g/kg betain eklenmiştir. Deneme sonunda gruplar arasında yaşama gücü olarak istatistiksel olarak fark bulunmaz iken (P>0.05) en yüksek canlı ağırlık kazancı ve spesifik büyüme oranı 5 g/kg betain eklenen grupta görülmüştür (Luo ve ark.; 2011). Slawski ve ark. (2011), Avrupa Yayınbalıkları (Siluris glanis L.) yemlerinde balık unu yerine kısmen Kanola Protein Konsantresi (KPK) kullanımı üzerine bir çalışma yürütmüşlerdir. Her bir tankta 16 adet balık olmak üzere 12 deneme grubu ile yürütülen çalışmadaki balıkların deneme başlangıcı ortalama canlı ağırlıkları 86,5±1,9 g dır. Deneme yemleri izonitrojenik ve izokalorik olarak hazırlanmış olup yemlerde sırası ile % 0, 25, 50, 75 balık unu yerine (KPK) kullanılmıştır. 63 gün süren yemleme periyodunun sonunda Kontrol Grubu (KPK) %0 ile (KPK) %25 grubu arasında canlı ağırlık artışı, standart büyüme oranı, yem alımı, yem dönüşüm oranı (FCR) gibi parametreler bakımından fark olmadığı gözlemlenmiştir. İkame oranı %25 in üzerindeki deneme gruplarında ise bahsedilen parametreler bakımından farkların istatistiki olarak önemli olduğu görülmüştür (P<0.05). Juvenil Kobia (Rachycentron canadum) ile 6 hafta süre ile yürütülen deneme de balık unu içeren bazal diyet ile bazal diyetin % 50 si kadar balık unu içeren ve atraktant olarak betain in kullanıldığı diyeti mukayese edilmiş, deneme sonunda spesifik büyüme oranı, yemden yararlanma oranı ve hayatta kalma oranı gibi parametrelerde önemli bir değişiklik olmadığı sonucuna varılmıştır. Denemede balık ununa ikame olarak soya protein konsantresi ve soya proteini izolatı kullanılmıştır. Aynı çalışmada, % 0 balık unu ve atraktant içeren diyet ile beslenen grupta ise bireysel yem alımının önemli ölçüde düştüğü saptanmıştır (Trushenski ve ark., 2011). Abdülkader ve ark. (2012), balık unu yerine % 0, 70, 80, 90 ve 100 oranında kabuğu tamamen alınmış Soya Fasulyesi Küspesi (SFK) ikame edilerek hazırlanmış Kırmızı Çipura (Pagrus major) yemlerine atraktant ilavesinin etkilerini incelemek üzere bir çalışma yapmışlarıdır. Her bir deneme yemine atraktant madde olarak % 10 Balık

30 19 Konserve Suyu (BKS), % 5 Krill Unu (KrU) ve % 5 Kalamar Unu (KU) kullanılmıştır. Deneme sonunda BKS, KrU ve KU ilaveli kabuğu alınmış SFK nin balık unu yerine tamamen ikame edilmesinin Kırmızı Çipuraların büyüme performansına olumsuz etki yapmadığı bildirilmiştir. Kuruma karidesleri (Marsupenaeu japonicus) üzerinde yapılan bir çalışmada Kanola Küspesinin % 0, % 10, % 20, % 30 ve % 40 oranında balık ununa ikamesi ile karideslerde büyüme ve yem değerlendirme ölçütleri incelemeye alınmıştır. Hazırlanan 5 adet yem izokalorik olarak formüle edilmiştir. 3 tekerrürlü gruplar halinde yürütülen ve 60 gün süren denemede başlangıç canlı ağırlıkları 0,19 g olan juvenil karidesler kullanılmıştır. Deneme sonunda % 0, % 10 ve % 20 oranında balık unu yerine kanola küspesi içeren yemlerle beslenen gruplar arasında canlı ağırlık artışı ve spesifik büyüme oranları gibi göstergelerde istatiksel olarak fark bulunmamıştır. Ancak % 30 ve % 40 oranında kanola küspesi ikamesi ile beslenen gruplarda büyüme belirgin bir şekilde düşmüştür. Tüm bunların sonucunda Kuruma karideslerinin diyetlerinde kanola küspesi % 20 ye kadar balık unu yerine kullanılabileceği gözlemlenmiştir (Bülbül ve ark., 2012). Güroy ve ark. (2013), Levrek (Dicentrarchus labrax) yemlerinde Pirinç Protein Konsantresi (PPK) kullanarak bir deneme yürütmüşlerdir. Denemede kullanılacak yemlerde sırası ile % 25, 50 ve 75 oranında balık unu yerine PPK kullanılmış, deneme sonucu parametrelerini kıyaslamak için ise % 100 balık unu kullanılarak Kontrol Grubu (KG) oluşturulmuştur. 12 hafta süren denemede kullanılan balıkların deneme başlangıcı ağırlıkları 18,0±0,06 g olarak tespit edilmiştir. Deneme sonunda KG ve % 25 PPK kullanılan yemler ile beslenen gruplarda P>0.05 güven aralığında deneme sonu canlı ağırlıklar ve spesifik büyüme oranları bakımından istatistiki fark olmadığı tespit edilmiştir. Kanola ürünlerinde daha önceden tanımlanan antinutrisyonel faktörler, Kalkan Balığında (Psetta maxima L.) yem alımı ve büyüme performansını olumsuz etkilemektedir. Bu sebeple çalışmada Kanola Proteini ağırlıklı Kalkan yemlerinde Mavi Midye Unu (MMU) (Mytilus edulis L.) kullanımı değerlendirilmiştir. Balık unu yerine % 50 ve % 75 oranında KPK kullanılarak izokalorik ve izonitrojenik olarak hazırlanan

31 20 iki yem karışımı içerisine sırası ile % 0, 2, 4, 6 ve 8 oranlarında MMU katılmıştır. %50 KPK ile beslenen gruplara kıyasla % 75/0 KPK ile beslenen gruplarda yem alımı ve spesifik büyüme oranlarının önemli düzeyde gerilediği görülmüştür. % 75 KPK içeren yemlere MMU ilavesi ile sözü edilen parametrelerde iyileşme gözlemlenmiştir. Kanola Deneme sonunda Kalkan Balıklarında Mavi Midye Unu kullanımının yemin lezzetini artırdığı gözlemlenmiştir (Nagel ve ark.; 2013). Yu ve ark. (2013), Çin ejderleri (Myxocyprinus asiaticus) ile bir çalışma yürütmüşler, çalışmanın konusu yemleme sıklığı ve yemde balık unu yerine kısmen soya fasulyesi unu (SFU) kullanımının büyüme performansı, yem alımı ve et kompozisyonu üzerine etkileri şeklindedir. Denemede kontrol grubu için hazırlanan SFU % 0 ve SFU % 25 şeklinde iki farklı yem kullanılmıştır. Her iki grup için ise günde sırası ile 1, 2, 3, ve 4 sefer olmak üzere yemleme programı yapılmıştır. Deneme sonunda gruplar arasında yaşama gücü bakımından istatistiksel olarak fark görülmemiştir (P>0.05). Canlı ağırlık artışı ise yemleme sıklığından istatistiki olarak etkilenmiştir (P<0.001). Gruplar arasında en yüksek canlı ağırlık artışı günde 3 kez kontrol grubu yemi ile beslenen grupta görülmüştür. Her iki yem arasında canlı ağırlık kazanımı bakımından fark bulunmazken yemleme sıklığının canlı ağırlık artışı performansını doğrudan etkilediği sonucuna varmışlardır (P<0.001). Gökkuşağı alabalıkları yemlerinde balık unu yerine kısmen kanola proteini izolatı (KPİ) kullanımına ilişkin bir çalışma yürütülmüştür. Deneme yemlerinde KPİ, balık unu yerine % 0, 25, 50,75 ve 100 oranında kullanılmış 70 gün süren deneme periyodu boyunca gruplar arasında büyüme performansı, yem alımı ve yem dönüşüm oranı bakımından (P<0.05) güven aralığında istatistiki olarak fark bulunmamıştır (Slawski ve ark., 2013).

32 21 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1 MATERYAL Deneme Yeri Deneme, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezinde yapılmıştır. Araştırmada bitkisel protein bazlı Gökkuşağı alabalığı yemlerinde Betain ilavesinin balığın büyüme performansı ve yem tüketimi üzerine etkisi incelenmiştir Balık Materyali Denemede özel bir tesisten alınan g ağırlığındaki 1000 adet alabalık öncelikle 2000 litrelik stoklama tanklarına yerleştirilerek ticari yemler ile beslenmişler ve yeni ortamlarına adaptasyonları sağlanmıştır (Şekil 3.1). Stoklama tanklarından rastgele seçilmiş olan 300 adet balık 4 deneme grubu ve 3 tekerrürlü olacak şekilde 12 adet 330 lt lik fiberglas tanka ve her tankta 25 er adet balık olmak üzere tesadüfi olarak yerleştirilmiştir (Şekil 3.2). Deneme süresince kullanılacak tanklarındaki su hacmi 300 lt ye göre ayarlanmış, tanklara sağlanacak su ortalama 5lt/dk. debide olup tanklardaki su sıcaklıkları C arasında ölçülmüştür. Şekil 3.1. Denemenin yürütüldüğü tesis