AVRASYA EKONOMİK TOPLULUĞU: SOVYET SONRASI ALANDA FARKLI BİR ENTEGRASYON MODELİNİN TARTIŞILMASI ÖZET ABSTRACT

Transkript

1 OAKA Cilt: 9, Sayı: 17, ss , 2014 AVRASYA EKONOMİK TOPLULUĞU: SOVYET SONRASI ALANDA FARKLI BİR ENTEGRASYON MODELİNİN TARTIŞILMASI EURASIAN ECONOMIC COMMUNITY: A NEW WAY FOR REGIONAL INTEGRATION IN POST-SOVIET AREA? Osman ERGÜL* ÖZET Avrasya Ekonomik Topluluğu EurAsEC in kurulması sadece bölgeselleşme çalışmaları analizi için değil aynı zamanda yeni uluslararası sistem ve değişen devletlerarası ilişkilerin analizinde önemli bir çalışma alanı sunmaktadır. Makalede Avrasya Ekonomik Topluluğu nun analiz konusu olarak seçilmesinin ana nedeni hem eski ve yeni bölgeselleşme dalgalarının belirli özelliklerini yansıtıyor olması hem de Sovyet sonrası coğrafyada ilk kez uluslarüstü bir entegrasyon modelinin ortaya konuyor olmasıdır. Bu bağlamda makalede devam etmekte olan bütünleşme sürecinin üye ülkelerin sadece ekonomi ve dış politikalarına olan etkisi değil aynı zamanda bölgesel ve uluslararası sistem üzerinde potansiyel etkileri de incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Bölgeselleşme, Entegrasyon, İşbirliği, Avrasya, BDT ABSTRACT The establishment of the EurAsEC, is an important issue, not only for the analysis of the concept of regionalism, but also for identifying the key variables of the new international order and the changing character of inter-state relations in post-soviet area. This article therefore aims to study attempts at integration within the EurAsEC, which provides a unique example in that it combines the old regionalism with the new regionalism. EurAsEC is also worth analyzing not only in relation to the EU, but also as the sole example of an organization declaring its ambition to promote supranational integration process in the post-soviet area. In this context, this article aims to analyze the potential effects of the development of the regional integration process not only on the member states foreign and economic policies but also on the formation of a new regional and international order. Keywords: Regionalism, Integration, Cooperation, Eurasia, CIS * Galatasaray Üniversitesi Doktora Öğrencisi. E-posta: osman005@gmail.com 39

2 Osman ERGÜL GİRİŞ Sovyetler Birliği döneminde kurulmuş olan ekonomik ve askeri yapının ortadan kalkmış olması, bir taraftan bölgesel işbirliği düzeyi ve etkileşimin önemli ölçüde kaybolmasına neden olurken, diğer taraftan bölge ülkelerini dünya ekonomisine eklemlenme zorunluluğuyla karşı karşıya bırakmıştır. Bu durum 1990 ların ilk yarısında, ekonomik ve siyasi pozisyonlarını bölgesel ve uluslararası planda yeniden tanımlamak zorunda kalan eski Sovyet cumhuriyetlerinde, dış politika stratejilerinin iki ana temelde farklılaşmasını da beraberinde getirmiştir. Bu stratejilerden ilki BDT (Bağımsız Devletler Topluluğu) coğrafyasında kurumsal işbirliğini tamamen reddeden bir yaklaşım içermektedir. Buna göre; belirlenen temel strateji Batı kurumlarına tam üyelik ve Avrupa entegrasyon sürecine dahil olmaktır. Baltık Yolu olarak da tanımlanmış olan bu stratejinin 1 dışında, 1990 ların ilk yarısında ortaya konan diğer yaklaşım ise bölgesel işbirliğinin kurumsal olarak yeniden sağlanmasını hedefleyen bir strateji öngörmektedir. Bu yaklaşımın içerisinde BDT nin kurumsal olarak ana işbirliği zeminini oluşturup oluşturmaması gerektiği sorunsalı ve buna yönelik olarak gelitirilmiş ulusal bakış açıları arasındaki derin farklar, 1990 lı yıllarda bölgesel entegrasyon ve işbirliği sürecinin gelişimini önemli ölçüde etkilemiştir. Bu çerçevede post- Sovyet alanda birçok işbirliği ve entegrasyon girişimi ortaya çıkmış olmakla birlikte bu girişimler büyük oranda kağıt üzerinde kalmış ve belirlenen hedeflere ulaşılamamıştır li yıllara gelindiğinde ise post-sovyet alanda işbirliği ve entegrasyon süreçlerinde önemli değişimlerin yaşandığı görülmektedir. Bunun en önemli nedeni bölge ülkelerinin küresel siyasetlerinde bölgesel entegrasyonun önemli bir dış politika aracı olarak nitelendirilmeye başlanmasıdır. Bu kapsamda Avrasya Ekonomik Topluluğu (EurAsEC Eurasian Economic Community) özelinde geliştirilen stratejiler, Avrasya Birliği düşüncesini siyasi ve akademik çevrelerde yeniden tartışmaya açmıştır. İlk kez 1994 yılında Kazakistan lideri Nursultan Nazarbayev in 2 ortaya koymuş olduğu Avrasya Birliği projesi bu noktada bir- 1 Igor Burakovski, Regional Economic Integration as an Element of Economic Security, Robert Legvold & Celeste A Wallander (Der.), The Economics of Security in Beyaz Rusya and Ukraine, (Cambridge: MIT Press, 2004), s BDT nin bir Avrasya Birliği ne dönüşmesi gerektiği fikri ilk kez Nazarbayev tarafından 29 Mart 1994 tarihinde Moskova Lomonosov Üniversitesi nde yapmış olduğu konuşmada dile getirilmiştir. Bkz; Aida Abzhaparova, Kazakhstan and Its Practices of Integration: (Re) considering the Case of the Eurasian Economic Union, Russian Analytical Digest, Sayı. 146, 7 Nisan 2014, s. 16, ( 40

3 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... çok soru işaretini beraberinde getirmektedir. Vladimir Putin tarafından 2012 yılı seçim kampanyası sürecinde de sıkça dile getirilen Avrasya Ekonomik Birliği gerçekten bir bölgesel entegrasyon projesi olarak tanımlanabilir mi? 3 Yoksa bu, Batı nın endişe ettiği gibi Sovyetler Birliği projesinin yeniden hayata geçirilmesi midir? Bu girişimi kendisinden önceki örneklerden ayıran temel özellikler nelerdir? Bu kapsamda kavramın ilk kez dile getirildiği 1994 yılıyla kıyaslandığında bölgede ve bölge dışında yaratmış olduğu bu derin etkinin nedeni nedir? Bu projenin bölge ülkelerine ekonomik ve siyasi etkileriyle dış politika stratejilerindeki yeri nasıl tanımlanmaktadır? Bu çerçevede EurAsEC bünyesinde supranasyonal bir işbirliği hedefinin ortaya konulması Sovyet sonrası entegrasyon sürecinde dahası bölgeselleşme kavramının gelişiminde farklı ve yeni bir örnek olarak değerlendirilebilir mi? Bu çalışmada yukarıda belirlenmiş olan sorular çerçevesinde Avrasya Ekonomik Topluluğu bünyesinde geliştirilmiş olan bölgesel entegrasyon süreci analiz edilmeye çalışılacaktır. Çalışmanın ilk kısmının konusunu Avrasya Ekonomik Topluluğu nu kendinden önceki örneklerden ayıran temel farklılıklar ve bu kapsamda bölgesel entegrasyon sürecinin temel özelliklerinin neler olduğu oluşturmaktadır. Bu kısımda hedeflenen BDT içi alanda bütünleşme kavramının gelişim sürecinin ortaya konulması ve bölgesel entegrasyon çalışmaları için neden önemli olduğunun analiz edilmesidir. Çalışmanın ikinci kısmında ise bölgesel bütünleşme girişiminin Sovyetler Birliği nin yeniden oluşturumasının bir aracı mı olduğuna dair tartışmalar ele alınacaktır. Sovyet Sonrası Coğrafyada Bölgeselleşme Kavramını Anlamak EurAsEC, Sovyetler Birliği nin yıkılmasının ardından oluşturulmuş organizasyonlar arasında kurumsal yapılanması ve süreç içerisindeki evrimiyle farklı bir örnek oluşturmaktadır. Zira 6 Ekim 2007 tarihli Duşanbe Zirvesi nde örgüt üyeleri Rusya, Kazakistan ve Beyaz Rusya arasında Gümrük Birliği alanında supranasyonal bir yapı oluşturulması kararının alınması ve 1 Ocak 2010 yılında Gümrük Birliği nin resmen yürürlüğe girmesi bu coğrafyada gözlemlenen entegrasyon girişimleri içinde bir ilktir. Buna ek olarak örgüt üyesi üç ülkenin bütünleşme sürecini bir adım daha ilerleterek 18 Kasım 2012 tarihinde Ortak 3 Vladimir Putin 3 Ekim 2011 tarihinde Izvestia gazetesinde Avrasya için Yeni bir Entegrasyon Projesi adlı makalesinde Avrasya Birliği hedefini ve bölgenin buna olan ihtiyacını ilk kez açıkça dile getirmektedir. Vladimir Putin, A New Integration Project for Eurasia: The Future in the Making, Izvestia, 3 Ekim 2011, ( 41

4 Osman ERGÜL Ekonomik Alan a geçmiş olması ve nihai hedefin 1 Ocak 2015 itibariyle Avrasya Birliği nin kurulması olduğunu açıklamaları, örgütün gelecek profiliyle de farklı bir nitelik taşıdığını ortaya koymaktadır. 4 SSCB nin yıkılmasının ardından geçen yirmi yıllık sürede bölgesel işbirliği sürecinin supranasyonal bir birlik hedefine dönüşümü nasıl gerçekleşmiştir? Bu soruya cevap verebilmek ve BDT içi alanda entegrasyon kavramının gelişim sürecini anlayabilmek için öncelikle bu sürecin temel özelliklerinin oluşumunda etkili olan faktörler ile süreç içindeki değişimlerinin analiz edilmesi tercih edilmiştir. Entegrasyonu Etkileyen Temel Faktörlerin Analizi Bölgede kaybolmuş olan siyasi, sosyo-kültürel ve ekonomik yapılanmanın yeniden organize edilmesi hedefiyle kurulan BDT projesi bölgesel işbirliği için bir ortak bir zemin yaratmanın ötesine geçememiştir. 5 Bunun temel nedeni BDT bünyesinde geliştirilmeye çalışılan bütünleşme ve işbirliği stratejisinin yanlışlığına dayandırılmaktadır. Bununla birlikte başarısızlık sadece BDT nin kurumsal yapılanması ve stratejisi ile açıklanamaz. Bu süreçte etkin olan temel faktörler; Yeni bağımsız olmuş olan üye ülkelerinin ulusal kimliklerini inşa etme sürecinde derinleşmiş işbirliği ve bütünleşme süreçlerine kuşkuyla bakmaları; Entegrasyon süreçlerinde fonksiyonel derinleşmeyi sağlayacak ulusal bürokrasilerin yetersizliği; Bağımsızlık süreçlerinde ön plana çıkan elitlerin bölgesel işbirliği ve entegrasyon süreçlerinde pozisyonlarını ve yetkilerini kaybetme korkusu 6 ; 4 V. Putin in konuşmasından: EURASEC konusunda alınan kararlar devrim niteliğindedir. Hepimiz bir Gümrük Birliği oluşturulması konusunda ve bu süreçte gereken gümrük düzenlemelerinin yapılmasından sorumlu supranasyonal bir organ, bir komisyon kurulması noktasında anlaşmaya vardık. Answers to Journalists Questions Following the Summits of the Commonwealth of Independent States, the Eurasian Economic Community, and the Collective Security Treaty Organisation, 6 Ekim 2007, Duşanbe, ( type82915_ shtml). 5 Ikboljon Qoraboyev, From Central Asian Regional Integration to Eurasian Integration Space?, Regional Integration and Regionalisation, EDB Eurasian Integration Yearbook, 2010, s Alexander Libman & Evgeny Vinokurov, Post-Soviet Integration and the Interaction of Functional Bureaucracies, Review of International Political Economy, Cilt: 19, Sayı: 5, Aralık 2012, s

5 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... Üye ülkelerin herbirinin birbirinden bağımsız olarak ulusal öncelikleri doğrultusunda ekonomi politikaları belirlemeleri; Kurumsal yapılanma ve politika koordinasyondan kaynaklanacak maliyetleri karşılayacak siyasi ve ekonomik bir motor gücün olmaması 7 ; Motor güç olarak ön plana çıkan Rusya nın ekonomik kapasitelerinin yetersizliği ve siyasi olarak bölge ülkeleri tarafından bağımsızlık süreçlerine karşı bir rakip/düşman olarak tanımlanıyor olması; 8 Bu kapsamda BDT bünyesinde ve dışında alt-bölgesel entegrasyon girişimleri ortaya çıkması ve bunun bölgesel entegrasyon süreci üzerinde spaghetti bowl etkisi yaratıyor olması 9 ; Entegrasyon süreçlerinin gelişiminde dışsal etken olarak saptanan rakip/düşman tanımlamasının üye ülkeler için net olmaması ve tanımlama sürecine etki eden sistemik değişkenlerin etkisinin bölge üzerinde sınırlı kalması şeklinde tanımlanabilir. EurAsEC öncesi bölgesel işbirliği girişimlerinin başarısız olmasında etkili olan yukarıdaki faktörlerin 2000 li yıllarda etkisinin görece azalması Avrasya Ekonomik Topluluğu bünyesinde gözlemlenmekte olan kurumsal ve içeriksel farklılığın da temel nedenlerini oluşturmaktadır. 10 Buna göre süreci etkileyen faktörlerdeki temel değişimler şunlardır: Entegrasyon sürecine yönelik dış politika stratejileri oluşturulurken ulusal bağımsızlık konusu halen temel sorunsalı oluşturmakla birlikte 1990 lardan 7 EEU as a New Integration Community, ( papers/1009.docx) 8 Mirzoid Rakhimov, Internal and External Dynamics of Regional Cooperation in Central Asia, Journal of Eurasian Studies, Cilt: 1, Sayı: 2, Temmuz 2010, s. 97, ( com/science/article/pii/s ). Entegrasyon sürecinde maliyetleri üstelenecek potansiyel motor gücün diğer üyeler tarafından rakip/düşman olarak tanımlanması sorunu BDT coğrafyasında 1990 larda gerçekleştirilmeye çalışılan alt-bölgesel entegrasyon süreçlerini de olumsuz etkilemiştir. Mirzoid Rakhimov, BDT den bağımsız olarak Orta Asya bölgesinde oluşturulmak istenen entegrasyon girişiminde potansiyel motor güçler olarak tanımlanabilecek Özbekistan ve Kazakistan arasındaki rekabetin bölgesel entegrasyonun başarısızlık nedenleri arasında oransal olarak %35 ile ikinci sırada yer aldığını; birinci nedenin ise %50 ile ülkelerin farklı ulusal çıkar tanımlamaları ve ekonomi politikaları olarak tanımlamaktadır. 9 Stanislav Zhukov & Oksana Reznikova, Economic Interaction in the Post Soviet Space, The Caucaus and Globalisation, Cilt: 1, Sayı: 1, 2006 ( zhukoven.shtml). 10 A. Libman & E. Vinokurov, Post-Soviet Integration Breakthrough: Why the Customs Union has more Chances than its Predecessors, Russia in Global Politics, Cilt: 2, Sayı: 1, Nisan- Haziran 2012, s

6 Osman ERGÜL farklı olarak egemenlik yetki devrinin bölgesel sorunların çözümünde kısıtılı da olsa kabul edildiği görülmektedir. 11 Bu kapsamda BDT nin kuruluş yılları ile kıyaslandığında bölge ülkelerinin bölgesel işbirliği ve entegrasyon hareketlerine yönelik yaklaşımın pragmatik bir nitelik kazandığı görülmektedir. 12 Bürokratik kapasiteler kurumsal yapılanma açısından ele alındığında işbirliği süreçlerinin geliştirilmesinde komisyonlar ve alt kurulların sayısının önemli ölçüde arttığı görülmektedir. Bu noktada bürokraside görevlendirilen kişilerin bütünleşme süreçlerine olan bakış açıları da önemli ölçüde değişmiştir. Zira 1990 lı yıllarda BDT bünyesinde görev alan ulusal bürokratlar için bu örgütler işlevsiz olmaları nedeniyle bir anlamda sürgün yeri olarak tanımlanırken günümüzde ise önemli ulusal pozisyonlara geçişte bir atlama noktası olarak görülmektedir. 13 Bu dönüşümün en önemli nedenleri ise bürokratik görevlendirmelerde liyakat ve ideolojik eğilimlerin dikkate alınması ve bürokrasinin maddi olanaklarının arttırılmasıdır. 14 Ulusal kimliklerin inşa sürecinin görece tamamlanmış olması ve bağımsızlık sürecinde ön plana çıkmış olan siyasi elitler ve liderlerin ulusal meşruiyetlerinin daha az tartışılıyor olmasının sürecin kurumsal gelişimini olumlu etkilediği görülmektedir. Entegrasyon sürecinin arkasındaki siyasi irade 1990 lara kıyasla daha net ortaya konulmaktadır. Sürecin kurumsal anlamda gelişimini pozitif etkileyen bu durum diğer taraftan entegrasyon çalışmaları içerisinde BDT içi alana yönelik temel eleştiri noktasını da oluşturmaktadır. Zira bölge ülkelerinin demokratik rejimlere sahip olmaması ve bütünleşme sürecinin bölge liderlerinin tekelinde şekillenmesi, sürecin geleceğine dair belirsizlik ve kaygıların kaynağını oluşturmaktadır. Bu çerçevede bölgeye yönelik yapılan tanımlamalardan en dikkat çekeni Otokratik Bölgeselleşme dir. Otokratik bölgeselleşmeden kastedilen bölge liderlerinin ulusal pozisyonlarını kaybetmemek için bölgesel entegrasyon süreçlerini bir meşruluk aracı olarak kullanmaları ve entegrasyon sürecinin toplum tarafından paylaşılmıyor olmasıdır A.g.e., ss Evgeny Vinokurov, Pragmatic Integration, Eurasian Integration Yearbook 2013, 2013, ss , ( pdf). 13 A. Libman & E. Vinokurov, Holding-Together Regionalism and Interaction of Functional Bureaucracies, Munich Personal RePEc Archive, Paper No:23217, Haziran 2010, s. 12, ( mpra.ub.uni-muenchen.de/23217/1/mpra_paper_23217.pdf). 14 A. Libman & E. Vinokurov, Post-Soviet Integration Breakthrough: Why the Customs Union has more Chances than its Predecessors, s Jamie Slater, Examining Autocratic Cooperation in Post-Soviet Countries, The Hoya, 7 Mart 2014, ( 44

7 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... EurAsEC bünyesinde önemli ilelemeler sağlanmış olsa da entegrasyon sürecinin gelişiminde ekonomi politikalarının koordinasyonu halen çözülmesi gereken en önemli sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sorun, entegrasyon stratejisinin BDT alanından farklı alt-bölgesel fonksiyonel işbirliklerine yönelmesinin de önemli bir nedenidir. Bununla birlikte entegrasyon stratejisinin eski örneklerden iki ana noktada ayrıldığı görülmektedir. Bunlardan ilki EurAsEC bünyesinde Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyeliği sürecinde ortak hareket etme kararının alınmasıdır. 16 Topluluk, DTÖ üyeliğine ilk önce Rusya nın kabul edilmesi ardından ise diğer üyelerin Gümrük Birliği sürecindeki pozisyonlarına paralel olarak DTÖ üyeliği görüşmelerini yürütmesi stratejisini benimsemiştir. 17 Diğer önemli farklılık Gümrük Birliği sürecinde Rusya nın gümrük tarifelerinin diğer üyeler tarafından kabul edilmesidir. Bu durum Kazakistan ın gümrük vergilerinin ortalama olarak %6 civarından %10 lara çekmesi anlamına gelmektedir. Gümrük birliğinin kurulduğu 2010 yılından itibaren geçmiş olan üç yıllık süreç incelendiğinde bu politika her ne kadar Kazakistan için kısa vadede gümrük kalemlerinde bir artış sağlıyor olsa da dış ticaret açısından değerlendirildiğinde Rusya lehine ticareti saptırıcı bir etki yaratmış olduğu görülmektedir. 18 Bu durumun negatif etkileri ekonomik olarak entegrasyon sürecinin daha fazla derinleşmesi ihtiyacını beraberinde getirmektedir. 19 Bununla birlikte Rusya nın 2013 yılındaki DTÖ üyeliğinin ardından Kazakistan ın da üyelik sürecinde son aşamaya gelmiş olmasının gümrük tariflerinden kaynaklanan negatif etkileri büyük oranda azaltacağı öngörülmektedir. 20 Bu çerçevede EurAsEC girişimini daha öncekilerden farklılaştıran temel özellik bölgesel entegrasyon sürecinin, 16 Micahail Golovnin, Opportunities and Obstacles to EURASEC Integration, EDB Eurasian Integration Yearbook 2008, 2008, s. 45, ( pdf). 17 EuraSec Members to Join WTO after Russia Naryshkin, 16 Ekim 2007, ( org/memberarea/commercialissues/wto/2007/ 18 Arevik Mkrtchyan, Trade Impact of non-tariff Trade Costs, ECON Working Paper Series, 01 Kasım 2013, s. 6, ( Costs_ Customs_Union.pdf). 19 David Tarr, The Eurasian Customs Union among Russia, Beyaz Rusya and Kazakhstan: Can It Succeed Where Its Predecessor Failed?, Free Forum for Research on Eastern Europe and Emerging Economies, 5 Kasım 2012, ( 20 Russia to Help Kazakhstan, Belarus Join WTO Khristenko, 12 Kasım ( connection.ebscohost.com/c/articles/ /russia-help-kazakhstan-belarus-join-wtokhristenko). 45

8 Osman ERGÜL üye üyelerin dünya ekonomisiyle olan entegrasyon süreçlerini göz önünde bulunduruyor olması ve stratejilerin buna paralel olarak geliştirilmesi hususu belirtilmelidir. Entegrasyon süreçlerinde politik uyum ve ekonomik koordinasyonun sağlanmasında ortaya çıkan maliyetlerin karşılanması için gerekli olan motor güç ün Rusya olacağı bir gerçektir. Rusya sahip olduğu askeri kapasite, tarihsel siyasi yaptırım gücü ve ekonomik potansiyeli ile bölgenin doğal lideri konumundadır. SSCB nin dağılmasının ardından karşılaştığı ekonomik dönüşümün sancıları Rusya nın bölgesel liderlik konumunu önemli ölçüde etkilemiş, bu durum ise entegrasyon süreçlerinin gelişiminde önemli belirleyici etken olmuştur. 21 Zira 1990 lı yıllar boyunca bölgede çok sayıda entegrasyon girişimin görülmesi ve bu girişimlerin içerik olarak birbirlerini tekrar etmekle birlikte bir koordinasyon sağlayamıyor oluşu bölgesel bir motor gücün olmayışı ile yakından alakalıdır li yıllar ile karşılaştırıldığında kurumsal entegrasyon sürecinin gelişimi ve farklılaşmasıyla Rusya nın uluslararası sistemdeki ekonomik ve siyasi konumunun artışı arasında görülen pozitif korelasyon bu yaklaşımı destekler niteliktedir. Rusya nın bölgesel liderliğinin bütünleşme süreçlerini etkilediği diğer nokta ise sahip olduğu kapasiteler ile üyeler arasında bir dengesizlik yaratıyor olmasıdır. 22 Rusya nın, örgütün gerek kurumsal yapılanmasında gerekse Gümrük Birliği düzenlemeleri ve DTÖ üyelik süreçlerin de belirlenen stratejiler üzerindeki ekonomik ve siyasi ağırlığı entegrasyon sürecinin aslında Rus dış politikasının hegemonya araçlarınından biri olduğu eleştirisini beraberinde getirmektedir. Bu konu çalışmanın Rus dış politikasında entegrasyon kavramının analiz edileceği ikinci bölümünde daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır sonrası süreçte gözlemlenen bir diğer farklılık benzer siyasi ve ekonomik hedefler güden entegrasyon girişimlerinin tek bir örgüt bünyesinde toplanmış olmasıdır. Bu yaklaşım bölgesel bütünleşme sürecinin derinleşmesinde de etkili olmuştur. Buna göre ilk olarak Orta Asya bütünleşme sürecinde Kazakistan ın öncülüğü ile Orta Asya İşbirliği Örgütü, EurAsEC ile birleşme kararı almıştır. SSCB nin yıkılışından beri etkin rol oynayan bu iki motor gücü nün birbir- 21 Emmanuel Dreyfus, De l Union Douanière a l Union Eurasiatique, Les Notes Strategiques,- CEIS, 2013, ss. 3-4, ( 22 Alexander Libman, Sustainability of Regional Integration Projects in the Post-Soviet Space, EDB Eurasian Integration Yearbook, 2008, s. 27, ( PE/2009/02938.pdf). 46

9 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... lerinden bağımsız olarak yürütmekte oldukları entegrasyon girişimlerinin 2003 yılında EurAsEC çatısı altında toplanması bölgede çok sayıdaki işbirliği ve entegrasyon girişiminin yaratmış olduğu spaghetti bowl etkisinin azalmasını beraberinde getirmiştir. Bölgesel bütünleşme stratejisinde görülen bu değişim yanında dikkati çeken diğer önemli gelişme uluslarüstücülük(supranasyonalizm) yaklaşımının BDT bünyesinde kurulacak alt bölgesel entegrasyonlar çerçevesinde hayata geçirilmesidir. Bu kapsamda 2004 yılında Ukrayna, Rusya, Beyaz Rusya ve Kazakistan arasında kurulması hedeflenen Tek Ekonomik Alan (Single Economic Space Quartet) ilk örneği teşkil etmektedir yılında Beyaz Rusya ve Rusya arasında federalizm modeline dayalı olarak kurulan Birlik ten (Union-Duo) sonra BDT içi alanda siyasal ve ekonomik olarak en çok etkileşimde bulanan dört ülkeyi hükümetler arası (inter-governmentalist) bir modelle örgütleme girişimleri 2004 te başlayan Renkli Devrimler nedeniyle beklenen başarıya ulaşamamıştır. 23 Bununla birlikte bu girişim için öngörülen strateji, 2007 yılında EurAsEC bünyesinde hayata geçecek olan supranasyonal Gümrük Birliği kurulması hedefinin temelini oluşturmuştur. Bölgesel entegrasyon girişimleri için dönüm noktası teşkil edecek bu iki önemli değişim Rusya nın bölgesel entegrasyonun maliyetini karşılayacak ekonomik kapasitelere ulaşması ve uluslararası ekonomik ve siyasi sistemdeki değişimlerle yakından alakalıdır lı yıllarda bölgesel entegrasyon süreçleri büyük oranda iki kutuplu sistemin çökmesi sonrası ortaya çıkan güç boşluklarının bölge liderleri tarafından doldurulması girişimi olarak tanımlanabilir. Bu nedenle süreçler daha ziyade siyasi ve ekonomik engellerin ortadan kaldırılmasını içeren ve bu anlamda literatürde negatif entegrasyon olarak tanımlanan bir stratejiyi içermektedir. Bu noktada bölgeselleşme süreçlerinin başlangıcında temel sorulardan biri olan entegrasyonun kime karşı oluşturulucağı sorunsalını içeren rakip/düşman değişkenin daha ziyade bölge içinde tanımlandığı görülmektedir li yıllara gelindiğinde ise iki kutuplu sistemin sona ermesinden sonra ortaya çıkan konjonktürden farklı olarak hızla gelişen teknolojik araçlar ve üretim ihtiyaçlarının da etkisiyle tüm bölgelerin küreselleşme sürecinde bir ekonomik ve siyasi manevra alanı olarak tanımlandığı görülmektedir. Bu durum küreselleşmenin olumsuz etkilerinden korunmak isteyen bölgesel aktörler için rakip /düşman sorunsalını da başka bir boyuta taşımıştır. 23 Bkz., Agreement on the Establishment of the Common Economic Zone, World Bank, ( wits.worldbank.org/gptad/pdf/archive/common_economic_zone.pdf). 47

10 Osman ERGÜL Küreselleşme sürecinin dışında kalmak istemeyen bölgesel liderler için entegrasyon süreçleri küresel sistemde yeniden tanımlanan güç ilişkilerinde önemli bir dış politika aracına dönüşürken bölgelerdeki küçük aktörler için ise küreselleşemenin negatif etkilerinden korunma aracı haline dönüşmüştür. Bu Sovyet sonrası coğrafyada entegrasyon süreçlerinin de derinleşmesini tetikleyen bir faktör olmuştur. Zira BDT içi alandaki iki önemli motor güç olan Rusya ve Kazakistan için bölgesel bütünleşme politikası Çin ve ABD gibi küresel oyuncuların bölgeye yönelik geliştirdikleri ekonomik politika ve stratejileri kontrol etme imkanı tanımakta küçük aktörler için ise bölgesel entegrasyon bir yandan ulusal modernizasyon süreçleri için bir kaldıraç imkanı sunarken diğer yandan dünya ekonomisiyle kontrollü bir entegrasyon imkanı yaratmaktadır. Çalışmanın bir sonraki bölümünde yukarıda ele alınmış olan değişken analizi çerçevesinde EurAsEC bünyesinde ortaya çıkan entegrasyon modelinin temel özellikleri incelenecektir. Bu bölümde hedeflenen amaç, EurAsEC i diğer bölgesel örneklerden ayıran temel farkların tespit edilerek bölgesel entegrasyon çalışmaları için neden önemli olduğunun ortaya konulmasıdır. Entegrasyon Modelinin Temel Özellikleri Sovyet sonrası alanda bölgesel entegrasyon sürecinin başlangıcı aslında ironik olarak Sovyetler Birliği ni yıkan iki anlaşmadan biri olarak kabul edilen 8 Aralık 1991 tarihli Minsk Anlaşması dır. Zira Beyaz Rusya, Rusya ve Ukrayna arasında imzalanan bu anlaşma bir yandan Sovyetler Birliği ne resmen son verirken diğer taraftan Bağımsız Devletler Topluluğu nu kurmaktadır. Sovyetler Birliği nden ayrılan üç Slav ulusu biraraya getiren BDT, 21 Aralık 1991 tarihli Alma-Ata protokolleriyle ise on bir cumhuriyeti kapsayan bir bölgesel birliğe dönüşmüştür. 24 Bu çerçevede Aralık 1991 den Ocak 2015 yılında kurulması hedeflenen Avrasya Ekonomik Birliği ne kadar geçecek olan 24 yıllık süre göz önüne alındığında da bölgesel entegrasyon sürecinin kesintiye uğramadığı ve dönüşümün halen devam etmekte olduğu görülmektedir Eurasian Economic Integration: Facts and Figures, Eurasian Economic Commision, History of Economic Integration, 2013, s. 6, ( broshura26body_engl_final2013_2.pdf). 25 Zhenis Kembayev, Legal Aspects of the Regional Integration Processes in the Post-Soviet Area, (Berlin: Springer, 2009), s. 28. Bu noktada altı çizilmesi gereken dönüşüm sürecinde etkili olan temel aktörlerin değişmediği bununla birlikte bu aktörlerin bölgesel entegrasyon süreçlerine olan yaklaşımlarının sistemik değişkenlerden önemli oranda etkilendiğidir. Bölgesel entegrasyon girişimleri incelendiğinde bütünleşme süreçlerinin gelişimine imza koyan Beyaz Rusya, Rusya ve Ukrayna ile Almata Deklerasyonu nun imzalanmasında etkili olan Kazakistan ın BDT içi alanının yeniden yapılanmasında aktif olarak politika yürüten ana aktörler olduğu görülmektedir. 48

11 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... Alexander Libman ve Evgeny Vinokurov, BDT alanında entegrasyon hareketlerinin dağılan bir entegrasyonun üzerine inşa edilmesi nedeniyle karşılaştırmalı bölgeselleşme çalışmaları içerisinde farklı bir örnek teşkil ettiğini ileri sürmektedirler. Entegrasyon hareketlerinin özelliklerinin kuruluş aşamasından itibaren şekillendiğini belirten Libman ve Vinokurov bu kapsamda bütünleşme süreçlerinin genel olarak iki ana aksta analiz edilmesi gereğine vurgu yapmaktadırlar. Buna göre süreçlerden ilki birbirinden bağımsız devlet birimlerinin yeni bir birlik oluşturmak için biraya geldikleri (coming together regionalism) bölgesel entegrasyon hareketleri diğeri ise post-sovyet alanda da görülmekte olan ve aslında var olan eski ekonomik ve siyasi bağların yeniden kurulmasını hedefleyen (holding together regionalism) bölgeselleşme hareketleridir. 26 Vinokurov ve Libman çalışmalarında benzer siyasi ve tarihsel geçmişe sahip olunulması, bu kapsamda bölgesel ortak bir dilin (lingua franca) varlığı, ekonomik altyapı ve bağların daha önceden kurulmuş olması gibi etkenler nedeniyle holding together regionalism olarak nitelendirilen bölgeselleşme hareketinin teorik olarak daha başarılı olacağını ileri sürerken bununla birlikte bölgesel dinamiklerin süreçleri farklı yönde etkilediklerini ortaya koymaktadırlar. 27 Post-Sovyet alanındaki girişimler içerisinde EurAsEC in birinci ve ikinci dalga entegrasyon süreçlerinin özelliklerinin birlikte görüldüğü karmaşık bir nitelik taşıması, sürecinin analizini karşılaştırmalı bölgeselleşme çalışmaları açısından önemli kılan bir diğer özelliktir. EurAsEC oluşum süreci bir yandan eski bölgeselleşme dalgasının temel özelliğini yansıtacak şekilde yukarıdan aşağıya belirlenen bir yapıda gerçekleşmekte iken 28 (regionalization from above or stateled regionalism) diğer taraftan entegrasyon sürecinde Batılı terminoloji, supranasyonalizm kavramında görüldüğü üzere, bölgesel dinamikler çerçevesinde ilk kez yeniden yorumlanarak kullanılmaktadır. Bu noktada G. Sorensen in 1990 sonrasında bölgesel bütünleşme hareketlerinin neden hızla artmış olduğu ve birbirinden farklı örnekler sergilediği sorusuna karşı geliştirdiği yaklaşımı, Sovyet sonrası alandaki bölgesel entegrasyon 26 A. Libman & E. Vinokurov, Holding-Together Regionalism and Interaction of Functional Bureaucracies, Munich Personal RePEc Archive, Paper No: 23217, Haziran 2010, s. 2, (mpra. ub.uni-muenchen.de/23217/1/mpra_paper_23217.pdf). 27 Alexander Libman & Evgeny Vinokurov, Holding Together Regionalism: Twenty Years of Post- Soviet Integration, (Baginstoke: Palgrave Macmillan, 2012), ss Mikhail Mochanov, Regionalization from Above Russia s Asian Vector and the State-led Regionalism in Eurasia, A Paper Prepared for the Conference International Political Economy and the New Regulations of Globalization, Poitiers, France, Mayıs 2009, ( stu.ca/~molchan/euras-regm-above.pdf). 49

12 Osman ERGÜL sürecindeki bu karma model ve özellikleri anlamakta ışık tutmaktadır. Sorensen, iki kutuplu sistem sonrası karşılaşılan düzeninin temel karakterini interregnum olarak tanımlarken, küreselleşmenin bölgesel ittifak, işbirliği ve entegrasyonların oluşumunda temel belirleyici olduğunun altını çizmektedir. Buna göre 1990 sonrası dönemde uluslararası toplum bir yandan eski düzenin özelliklerini taşıyan diğer taraftan yeni sistemin özelliklerinin görüldüğü işbirliği modelleriyle karşılaşılacaktır. Sorensen, birbirinden farklı birçok işbirliği modelinin örnekleneceği uluslararası bölgesel örgütlenmelerin uluslararası sistemin işleyişinde de önemli roller oynayacağının altını çizmektedir. 29 Bu kapsamda EurAsEC bünyesinde uygulamaların nitelikleri bölgesel entegrasyon dalgalarının özellikleri çerçevesinde değerlendirilecektir. İkinci Dünya Savaşı ndan günümüze kadar olan süreçte bölgeselleşme hareketlerinin iki dönemde ele alındığı görülmektedir. İki entegrasyon dalgası arasındaki temel fark, birinci dalga entegrasyon hareketlerinin ve ticaret anlaşmaların, 1980 sonrasında sayısı hızla artmış olan ikinci dalga bütünleşme süreçlerine göre uluslararası ekonomik sistem üzerindeki etkileşiminin sınırlı olması ve bölgesel entegrasyon hedefinin ekonomik boyutun dışına çıkmamış olmasıdır. 30 Buna göre; ilk dalga bölgesel ticaret anlaşmaları ve işbrliği süreçlerinin ana hedefi ulusal piyasların ihtiyaçlarının bölge dışı ithalat yerine oluşturulacak geniş bölgesel iç pazardan karşılanması, bu sayede dış piyasalara olan bağımlılığın ortadan kaldırılması olarak tanımlanmaktadır. Korumacı reflekslerin ön planda olduğu bu dönemdeki bölgesel anlaşmaları günümüzde bölgesel entegrasyonların küreselleşmeyi negatif yönde etkilediği tezinin ana örneklerini oluşturmaktadır. Bunun en önemli nedeni 1960 larda başta Güney Amerika olmak üzere ulusal planda tercih edilen ithal ikameci sanayi politikalarının ekonomik entegrasyonların stratejilerinde yarattığı negatif etkilerdir George Sorensen, What Kind of World Order?: The International System in the New Millenium, Cooperation and Conflict, Cilt: 41, Sayı: 4, Aralık 2006, ss Joseph Nye, Peace in Parts: Integraton and Conflict in Regional Organizations, (Boston: Little, Brown, 1971), Louise Fawcett and Andrew Hurrell, Regionalism in World Politics: Regional Organization and International Order, (New York: Oxford University Press, 1995), s. 2. Joseph Nye, tarihsel olarak 1960 lı yılların ilk entegrasyon dalgasının sonu olarak kabul etmektedir. İki dalga arasındaki temel farkı Nye, küresel sisteme olan etkisi açısından değerlendirmektedir. Nye a göre bölgesel ekonomik entegrasyon girişimleri iki ana kategoride değerlendirilmelidir. 31 Anastasios I. Valvis, Regional Integration in Latin America, Institute of International Economic Relations, Şubat 2008, ss. 5-12, ( pdf). 50

13 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... Küreselleşmenin artan etkisi yanında iki kutuplu sistemin ortadan kalkması 1980 li yıllardan itibaren bölgesel işbriliği süreçlerinin karakterini de önemli ölçüde değiştirmişir. Ekonomik etkileşim hızının küresel düzlemde hızla artması ilk dalga bölgesel entegrasyon süreçlerinin temel özelliği olan korumacı karakterinin değişmesini beraberinde getirmiştir. DTÖ çerçevesinde küresel ekonomik sistemin düzenlenmesine yönelik işbirliği süreçlerinin yavaş işliyor olması da bölgesel entegrasyon girişimlerinin sayısının artmasının en önemli etkenlerinden biri olarak gösterilmektedir. 32 Bu noktada yeni bölgeselcilik yaklaşımın genel karakterinde bölgeselleşme kavramına yeni bir boyut kazandıran açık bölgeselleşme - open regionalism kavramıdır. Bu dönemde imzalanan bölgesel ekonomik anlaşmalarla birlikte bölgesel entegrasyon hareketi dışında kalan ya da bölgesel ticaret anlaşmasına taraf olmayan ülkelere yönelik ayrımcı ekonomik politikaların uygulanması sona ermiş, bölgesel entegrasyon süreçlerinin küresel ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri kontrol altına alınmıştır. 33 Sovyet sonrası entegrasyon süreçlerinde temel ekonomik motivasyonun birinci dalga entegrasyon dalgasındaki örneklere benzer şekilde belirli ekonomik sektörlerin küresel rekabetten uzak tutulmasına dayandığı görülmektedir. Bununla birlikte bölgeselleşme stratejisi içerisinde ithal ikameci bir politik yaklaşım söz konusu değildir. Bölgesel entegrasyon sürecine dahil olan tüm aktörlerin DTÖ üyeliği perspektifine sahip olması ve küresel ekonomik sistem içerisinde yer alma iradeleri bu girişimi kendisinden önceki örneklerden temel farkı oluşturmaktadır. David Lane, EurAsEC i bu özellikleri nedeniyle neo-liberal küreselleşme sürecine yönelik olarak geliştirilmiş alternatif bir strateji olarak tanımlamaktadır. 34 İkinci temel farklılık ise entegrasyon sürecinin BDT içinde ve dışındaki tüm ülkelere açık olduğunun kurucu anlaşma metinlerinde dile getirilmiş olmasıdır. 32 Bölgeselleşme trendi için bakınız; Pınar Artıran, DTÖ Sisteminde Bölgesel Ticaret Anlaşmaları ve AB Dış Ticaret Politikası: Fırsatlar ve Sorunlar, Çok Taraflı İişkiler ve AB nin Geleceği Konferansı, Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, Bahçeşehir Üniversitesi, 29 Nisan 2011, s Bölgesel Ticaret Anlaşmaları ve Dünya Ticaret Örgütü, Başbakanlık Dış Ticaret Müdürlüğü, Ankara, Mart 2009, s. 4. GATT 1994 ün XXIV. Maddesi; Tarifeler ve ticaretle ilgili diğer düzenlemelerin toplu etkisinin gümrük birliklerinin oluşturulması öncesinde ve sonrasındaki karşılaştırması neticesinde, üçüncü ülkeler bakımından daha kısıtlayıcı uygulamalara gidilmemesi şartını getirmektedir. Benzer bir hüküm STA lar için de geçerlidir. Ayrıca, BTA nın tam manası ile yürürlüğe girmesi için 10 yıllık bir geçiş dönemi imkânından da yararlanılabilmektedir. Bu geçiş döneminin istisnai bazı durumlarda uzatılabilmesi de ihtimal dâhilindedir. 34 David Lane, Eurasian Integration as a Response to Neo-Liberal Globalisation, Valdai Discussion Club Report, Eurasian Conference Lecture, 31 Ocak 2014, ( russia_and_the_world/66605.html). 51

14 Osman ERGÜL Bu iyi niyet beyanının ötesinde bir yaklaşımdır. Zira çok vitesli entegrasyon stratejisi çerçevesinde, derinleşmiş ekonomik işbirliği girişiminin bölgedeki diğer ülkeleri negatif etkilememesi amacıyla Rusya, Kazakistan ve Beyaz Rusya tarafından kurulmuş olan Gümrük Birliği nden bir yıl sonra 2011 yılında üç ülkenin yanısıra Ermenistan, Kırgızistan, Moldova, Tacikistan, Ukrayna ve Özbekistan ın da dahil olduğu Bağımsız Devletler Topluluğu Serbest Ticaret Alanı yürürlüğe sokulmuştur. Serbest Ticaret Alanı nın yürürlüğe girmesiyle Gümrük Birliği tarifesi serbest ticaret alanı içerisinde yer alan ülkeler için karşılıklı olarak sıfırlanmıştır. Gümrük Birliği ve Serbest Ticaret Alanı içerisinde yaşanacak yeniden ithalat problemi (re-exportatation problem) ise menşei ülke kriterine bağlanarak çözülmüştür. 35 Entegrasyon stratejisinden görülen bu iki temel farklılık EurAsEC ile birlikte BDT içi alanda görülen bölgeselleşmenin açık bölgeselleşme - open regionalism yaklaşımından çok uzak olmadığını örneklemektedir. Eski ve Yeni bölgeselleşme dalgalarının örneklendiği diğer bir nokta entegrasyonun kurumsal sürecin oluşumunda üye ülkelerin karşılıklı ilişki biçimlerinin düzenlenmesinde görülmektedir. Yeni bölgeselcilik yaklaşımını, ilk dalga entegrasyon sürecinden bu noktada ayıran temel fark ise bütünleşme sürecinde devletlerin temel eşit aktör ele alınmasıdır. Burada kastedilen iki kutuplu sistemin bir ürünü olan eski bölgeselleşme yaklaşımında bütünleşme sürecinde aktörler arası ilişkilerin belirli bir hiyerarşi çerçevesinde şekilleniyor olmasıdır. 36 Yeni bölgeselleşme hareketlerinde ise üyelerin entegrasyon süreci içerisindeki aldıkları insiyatifleri güçlenmektedir. 37 Bunun ana nedeni bölgesel bütünleşme sürecinin, üye ülkeler için işbirliğinin kurumsal nitelik kazanmasının ötesinde bir yönetişim sorunsalına dönüşüyor olması ve devletleri sürecin organizasyonun da insiyatif almaya zorlamasıdır. Zira devletler için birincil öncelik olan güvenlik yaklaşımının kapsamı da boyut değiştirmektedir. Güvenlik artık sadece askeri çerçevede ele alınmamakta, çevre güvenliği, ekonomik güvenlik, siber güvenlik gibi birçok boyut içermektedir. Gümrük Birliği süreci de benzer şekilde 35 Roman Mogilevskii, Customs Union of Belarus, Kazakhstan and Russia: Trade Creation and Trade Diversion in Central Asia in , Working Paper, Sayı: 12, University of Central Asia, 2012, s. 8, ( AndDiversion-Eng.pdf). 36 Allan Wallis, The New Regionalism Inventing Governance Structures for the Early Twenty- First Century, ( 37 Philippe de Lombaerde & Luk Van Langenhove, Indicators of Regional Integration: Conceptual and Methodological Issues, IIIS Discussion Papers, No: 64, Mart 2005, ( fileadmin/template-unucris1/articles_and_book_chapters/iiisdp64.pdf). 52

15 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... ekonomik boyutunun yanında Kazakistan, Rusya ve Belarus a insan kaçakçılığı, uyuşturucu, göç gibi sınır aşan güvenlik sorunlarının kontrolünde bir koordinasyon alanı sağlamaktadır. Bu kapsamda EurAsEC sosyal sorunların çözümünden, sınırların güvenliğine kadar ekonomik güvenliği etkileyecek birçok alanda fonksiyonel mantıkta kurulmuş ortak girişimler ve çalışma komisyonları olduğu gözlemlenmektedir. Çevre sorunlarından göç ve neden olduğu sorunlara, ulaşım sektörünün uyumlandırılmasından tarım sektöründe karşılık işbirliğine kadar birçok alanda fonksiyonel işbirliğini kapsayan bu girişimler bölgedeki yeni bölgeselleşme ve yönetişim yaklaşımını örneklendirmektedir. 38 Bunlar içerisinde Avrasya Kalkınma Bankası 39, Ortak Ulaşım ve Lojistik Şirketi 40 ve Avrasya için Ortak Teknolojik Yenilik Merkezi ön plana çıkan kurumsal işbirliği örnekleridir. 41 Sovyet sonrası entegrasyon süreçlerinin temel özelliklerini ortaya koyarken ele alınması gereken diğer bir nokta fonksiyonel işbirliği süreçlerinin gelişiminde en önemli faktör olan siyasi elitler ve bürokratik yapının bölgede sahip olduğu kapasitedir. Sovyet sonrası entegrasyonda siyasi elit ve aktörlerin etken değil edilgen bir rol üstlendikleri görülmektedir. Örgüt bürokrasinin yapısal olarak halen ulusal temelde inşa ediliyor olması ve kurumsal bürokratik kültürün bu anlamda yaratılamamış olması sorunların ana nedenlerini oluşturmaktadır. Entegrasyon sürecinin derinleşmesinde teorik olarak en önemli faktör olan siyasi iradenin bütünleşme kavramına yönelik algısının da sürecin gelişimini olumsuz 38 Sergey Trubarov, Avrasya Ekonomik Topluluğu nun Bölgesel Ekonomik Bütünleşme Sürecindeki Rolü, 4. Uluslararası Türk Asya Kongresi, (İstanbul: TASAM Yayınları, 2009), s yılında kurulmuş olan Avrasya Kalkınma Bankası nın öneminin Gümrük Birliği sürecinin başlaması ile daha da arttığı görülmektedir. Bu noktada banka bünyesinde kurulmuş olan krizle mücadele fonu ekonomik istikrarın sağlanması için önemli bir araç rolü üstlenmektedir. Bunun yanında Avrasya Kalkınma Bankası bünyesinde 2008 yılından itibaren yayımlanmakta olan yıllık entegrasyon raporları da entegrasyon sürecinin gelişimini ve karşılaştığı problemleri anlamada kurumsal bir iletişim sağlamaktadır. Avrasya Kalkınma Bankası nın yanında süreçte etkili olan diğer kurum ise resmi olarak entegrasyon bünyesinde yer almasa da yapmış olduğu araştırmalar ve raporlamalarla Asya Kalkınma Bankası dır. Asya Kalkınma Bankası raporları entegrasyon sürecinde sosyo-ekonomik alanda karşılaşılan sorunlar üzerine yoğunlaşmaktadır. 40 Emmanuel Dreyfus, De l Union Douanière a l Union Eurasiatique, ss Fonksiyonel anlamda işbirliği sürecinin varlığını örnekleyen en önemli kurumsal gelişme 2013 yılında Saint Petersburg ta imzalanan anlaşmayla devreye giren Birleşik Ulaşım ve Lojistik Şirketi dir. Gümrük Birliği üyesi üç ülkenin tren yolu işletmelerinin birleşmesi anlamına gelen şirketin 2020 yılında üye ülkelere olan ekonomik katkısının yaklaşık 11,3 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Şirket sayesinde bölge içi ticaret kadar bölge dışına olan ihrcat rakamlarını pozitif yönde etkileyeceği düşünülmektedir. 41 A.g.e., ss

16 Osman ERGÜL yönde etkilediği ileri sürülmektedir. Zira bölgesel entegrasyon konusu iç siyasetteki meşruluk arayışlarında araçsallaştırılmakta, bu durum devlet dışı aktörlerin ve bürokrasinin uluslararası işbirliği olanaklarını azaltmakta ve sürecin devlet merkezli niteliğinin güçlenmesini de beraberinde getirmektedir. 42 Çalışmanın bir sonraki bölümünde süreçte etkili olan temel değişkenler ve özellikler ışığında BDT içi alanda entegrasyon düşüncesine karşı geliştirilen temel eleştiri noktaları ayrıntı olarak ele alınacaktır. Bu bölümde Avrasya Ekonomik Topluluğu nun bir bölgesel entegrasyon mu, yoksa dış politikada kullanılan bir hegemonya aracı mı olduğu sorularına yönelik verilmiş cevapların temel gerekçelerinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Yeniden Büyük Sovyetler Birliği Oluşturulması mı Söz Konusu? Avrasya Birliği projesinin bir bölgesel entegrasyon hareketi mi yoksa dış politika stratejisi içerisinde geliştirilmiş bir hegemonya kurma aracı mı olduğu sorusuna yönelik tutarlı cevaplar bulabilmek için sadece bütünleşme sürecinin özelliklerinin ya da sürece etki eden faktörlerin değişim analizinin ortaya konulması sınırlı bir perspektif yaratacaktır. Bu nedenle çalışmanın bu aşamasında EurAsEC e yönelik eleştirilerin temel kaynağı iki ana kısımda ele alınacaktır. Buna göre ilk önce eleştirileri belirleyen temel bakış açısı bölgeselleşme literatürü kapsamında ortaya konulacak ardından ise bölgesel entegrasyon sürecine yönelik geliştirilmiş eleştiriler dış politika analizi çerçevesinde incelenmeye çalışılacaktır. Bölgesel Entegrasyon Süreçlerinin Analizinde Eleştirel Bakış Eleştirel bakış açısının temelini oluşturan faktörler iki ana çerçevede analiz edilebilir. Bu faktörler, sürecin başlangıcından günümüze kadar olan kurumsal yapılanma ve sonuçlarının tespit edildiği teknik bir analiz çerçevesinde ele alınacağı gibi bölgesel değişkenler ve sonuçlarından bağımsız olarak entegrasyon süreçlerinin analizinde karşılaşılan temel sorunlar çerçevesinde de ortaya konulabilir. Her iki analiz çerçevesinde ortaya konulan eleştirilerin ortak noktası bütünleşme sürecinin dış politika stratejilerinde hangi oranda araçsallaştırıldığı, maliyetlerinin hangi aktörler tarafından, ne oranda ve hangi nedenlerle karşılandığına da- 42 Alexander Libman, Regionalisation and Regionalism in the Post Soviet Space: Current Status and Implications for Instutional Development, Europe-Asia Studies, Cilt: 59, Sayı: 3, Mayıs 2007, s Libman bölgesel entegrasyon süreçlerinde yaşayan derinleşme ile bölgesel siyasi ve ekonomik krizlerin varlığı arasında ilişki kurmuş ve bu kapsamda bölgesel liderlerinin iktidarlarının meşruluğunu iç siyaset yerine bölgeselleşme süreçlerinde aramasına dayanarak entegrasyon sürecini korumacı bölgeselleşme (protective integration) olarak tanımlamıştır. 54

17 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... yanmaktadır. Bu noktada bölgesel büyük gücün içinde yer aldığı entegrasyon hareketlerinin gerçekten bir bölgesel bütünleşme girişimi olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceği karşılaştırmalı bölgeselleşme çalışmalarının karşılaştığı temel sorunsalı oluşturmaktadır. Zira Avrupa Birliği dışındaki bütün bölgesel işbirliği ve entegrasyon örnekleri tek bir bölgesel güç etrafında şekillenmektedir. Bu sorunsalın doğru analizi için entegrasyonun kuruluş aşamasından geldiği son noktaya kadar teknik bir inceleme yapmak gerekmektedir Bununla birlikte sorunsalı oluşturan ana neden bölgeselleşme literatürünün gelişim süreciyle yakından alakalıdır. Zira literatür incelendiğinde bölgesel entegrasyon kavramına yönelik geliştirilmiş olan teorik altyapının büyük oranda Avrupa Birliği nde yaşanmış olan pratik gelişmeler üzerinden şekillendiği görülmektedir. Bununla birlikte dünyanın herhangi bir bölgesindeki entegrasyon girişiminin gelişim sürecinde izlemesi gereken aşamaların Avrupa Birliği örneğinden hareketle analiz edilmesi, bölgesel dinamiklerin ve ülkelerin siyasi ve ekonomik gelişimlerinin Avrupa örneğinden farklı özellikler taşıdığından, entegrasyon girişiminin başarısız olacağı ya da gerçek bir entegrasyon girişimi olarak değerlendirilemeyeceği yönünde bir tartışmayı da beraberinde getirmektedir. Karşılaştırmalı bölgeselleşme çalışmaları literatürünün gelişimiyle bu yaklaşımın değişmeye başladığı ve her bölgesel bütünleşme hareketinin kendi dinamikleri içerisinde analiz edilmeye çalışıldığı görülmektedir ancak bölgesel bütünleşme süreçlerinde Avrupa Birliği entegrasyon modelinin örnek alındığı yönünde yapılan açıklamalar analiz süreçlerine karmaşık bir nitelik kazandırmaktadır. Bu kapsamda araştırmacıların Avrupa Birliği özelinde geliştirilmiş olan bölgesel bütünleşme literatürünü kullanma biçimleri karşılaştırmalı bölgeselleşme literatürünün gelişiminde önemli bir etkene dönüşmektedir. Örneğin literatürün teorik gelişiminde en önemli başlangıç sorularından biri olan entegrasyonun bir süreç olarak mı yoksa bir ürün (end product) olarak mı değerlendirilmesi gerektiği sorusu günümüzde AB dışındaki bölgesel süreçlerin analizinde temel değişkenler arasında yer almaktadır. Entegrasyonun bir süreç olarak mı yoksa bir sonuç olarak mı tanımlanması gerektiği tartışması kavramın teorik altyapısının oluşturulmaya başlandığı ilk yıllara kadar uzanmaktadır. Bölgesel entegrasyon kavramının tanımı konusundaki bu tartışmayı ilk kez Ernst Haas International Integration adlı eserinde şu şekilde dile getirmektedir; bölgesel entegrasyon süreçlerinin teorizasyonu sürecinde alınacak en önemli mesafe üzerinde konu- 55

18 Osman ERGÜL şulan ve öngörülerde bulunulan konunun tanımlanmasıdır. 43 Benzer şekilde kavramının tanımlanmasında yaşanan bu sorunu Donald Puchala görme yeteneğini kaybetmiş birçok kişinin elle dokunarak bir fili tanımlamaya çalışmasına benzetmektedir. 44 Bu çerçevede, Robert Cutler, post-sovyet alanda yaşanan entegrasyon girişimlerinin Batılı analizcilerce yorumlanırken düşülen temel hataları üç ana başlıkta toplamaktadır. 45 Bunlardan ilki bölgedeki entegrasyon girişimlerinin gelişim içerisinde olan bir süreçten ziyade bir ürün ( end-product) olarak değerlendiriliyor olmasıdır. Bölgede BDT ya da alt bölgesel entegrasyon girişimleri çerçevesinde geliştirilen modellerin AB benzeri bir bütünleşmeyi hedeflemesinin, bir bölgeselleşme girişimi olarak değerlendirilmesi için ön şart olamayacağına vurgu yapan Cutler, AB nin kendine özgü bir model olduğunun altını çizmektedir. Bununla birlikte Cutler post Sovyet entegrasyonunda kullanılan uluslarüstücülük (supranasyonalizm) kavramının Batı literatüründekinden farklı özellikler taşıdığını belirtmektedir. Rusya nın motor güç olarak tanımlandığı bu entegrasyon modellerinin temel özelliğinin karar alma süreçlerinin yukarıdan aşağı belirlenmesi olduğunu belirten Cutler, post-sovyet alanda toplumsal dinamiklerin ya da elitlerin etkili olduğu bir entegrasyon sürecinin söz konusu olmadığına dikkat çekmektedir. Cutler a göre düşülen ikinci yanılgı entegrasyon kavramının sadece Rusya nın etki alanı yaratma amacı çerçevesinde tanımlanıyor olmasıdır. Cutler bölgesel entegrasyon girişimlerinin ortaya çıkışını, Rusya nın politik hedefleri çerçevesinde açıklamanın bölgede ortaya çıkan birçok farklı girişimi göz ardı etmek olduğunun altını çizmektedir. Cutler in bu yaklaşımına verilebilecek en önemli örnek Orta Asya da Rusya dan bağımsız şekilde ortaya çıkan Orta Asya İşbirliği Örgütü (CASCO) dür. 46 David Lane benzer şekilde Sovyet sonrası entegrasyon süreçlerinin Sovyetler Birliği nin yıkılması sonrasında ortaya çıkan ekonomik krzi ve kimlik bunalımı 43 A.g.e., s Donald J. Puchala, Of Blind Men, Elephants and International Integration, Journal of Common Market Studies, Cilt: 10, Sayı: 3, ss Puchala ya göre bunun temel nedeni entegrasyon kavramı üzerine yapılan teorik çalışmaların farklı değişkenleri ön plana çıkartmış olmalarıdır. Puchala, tanım konusundaki bu ikili yaklaşımın eleştirisini yaparken tanımlanması gereken filin (entegrasyon kavramı) giderek büyüdüğünü ve yapısının değiştiğin buna karşın, fili analiz edenlerin sübjektif değerlendirmelerinde bir değişiklik olmadığını dile getirmektedir. 45 Robert Cutler, Integration Within and Without the CIS, ( 46 Erhan Büyükakıncı, The Patterns of Integration in Central Asia, Salomon Ruysdael (Der.), New Trends in Turkish Foreign Policy, (Lincoln: Writers Club Press, 2002), ss

19 Avrasya Ekonomik Topluluğu: Sovyet Sonrası Alanda Farklı... üzerine inşa edildiğini, uluslararası sistemdeki pozisyonunu kaybeden Rusya nın süreci yönetmede karşılaştığı temel sorunun kaybettiği ekonomik ve siyasi kapasitesi yanında küreselleşme sürecinde neo-liberal ekonomi politikalarının başarısına ve Rusya nın bu sürece adapte olamamasına bağlı olduğunu ileri sürmektedir. Lane e göre; EurAsEC bu çerçevede sadece Rusya için değil tüm bölge ülkeleri için küresel ekonomiye eklemlenmede bir alternative araç sunmaktadır. 47 Bu noktada Lane, BDT içi alanda görülen bütünleşme deneyimini Batıdan ayıran temel farkın, neo-liberal bakış açısında küresel ekonomik sistemin işleyişinde temel aktör olarak tanımlanan ulus-devlet yapılanmasının ortaya çıkan yeni aktörler ve küreselleşmenin etkisiyle birlikte bölgesel düzeye taşınması olduğunu vurgulamaktadır. Yazar bölgeselleşmenin ulus-devletlerin devamı olarak tanımlanması için kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal düzlemde de bir zemin oluşturması ve prensip ve normlar yaratması gereğine vurgu yaparken, BDT içi alan için bahsi geçen zeminin Sovyetler Birliği nden kalan miras ile sağlandığını, ancak bunun Batının öngördüğü değerler üzerinden gerçekleşmediğini ileri sürmektedir. 48 Bu bağlamda Lane, daha gelenekselci ve farklı entegrasyon modeli ortaya koyan Avrasya projesinin daha çoğulcu ve çok kutuplu bir uluslararası sisteme geçişte önemli bir etki yaratabileceğini ileri sürerken, bunun için merkez dışında kalan çevre ülkelerinin oluşturmuş olduğu entegrasyon süreçleriyle işbirliğinin geliştirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Gelişmekte olan bölgesel güçlerinin kendi coğrafyalarını organize etme sorumluluğuna dikkat çeken Lane in bu yaklaşımı Amitav Acharya ve Katzenstein nın küreselleşme sürecinin bir sonraki aşamasının bölgeler-arasıcılık (inter-regionalism) olduğu ve bölgesel güçlerin bu süreçte kendi coğrafyalarında sorumluluk almak zorunda olduğu görüşleri ile benzerlik taşımaktadır. 49 Benzer bir analiz Alvin Camba tarafından dile getirilmektedir. Camba, 2012 yılında yazmış olduğu bir makalesinde düzenleyici bölgeselleşme (regulatory regionalism) kavramını kullanırken Rusya nın bölgesel entegrasyon yaklaşımının 47 David Lane, Eurasian Integration as a Response to Neo-Liberal Globalisation, Valdai Discussion Club Report, 2014, ( 48 Lane e göre Rusya, Beyaz Rusya ve Kazakistan arasında kurulan derinleşmiş ekonomik işbirliği geniş bir iç Pazar yaratmakta ve gerekli olan ekonomik zemini oluşturmaktadır. Benzer şekilde sosyal, siyasal ve kültürel zeminin ise Çarlık deneyimi ve Sovyet mirasıyla oluştuğunu ileri sürerken bölgede bir lingua franca nın (Rusça) olması güçlü ve refah sağlayan devlet algısında olduğu gibi benzer siyasi beklenti ve yapılanmaların olması örnek olarak verilmektedir. 49 Amitav Acharya, The Emerging Regional Architecture of World Politics, World Politics, Cilt: 59, Sayı: 4, Temmuz 2007, ss

20 Osman ERGÜL bir tercihten daha ziyade bir zorununluluk olduğunun altını çizmektedir. Uluslararası sistemde ekonomik rekabet, karşılıklı bağımlılık ve sınıraşan yatırım ilişkilerinin ülkeleri ulusal boyutu aşan politikalara zorladığını belirten Camba, Rusya nın bölgesel entegrasyon stratejisinin bölgeselleşme çalışmaları için tartışmalı olmakla birlikte devletlerararası ilişkileri düzenleyecek bölgesel bir yönetişim yaklaşımının geliştirilmesine katkı yaptığını ileri sürmektedir. 50 Bu kapsamda bölgeselleşme ve küreselleşme arasındaki ilişkinin bölgesel entegrasyon süreçleri üzerindeki etkisi, bölgesel bütünleşme süreçlerine yönelik eleştirilerin teknik analizlerini zorunlu kılmaktadır sonrasında karşılaşılan farklı girişimler ise bu analizlerde bölgesel dinamik ve aktörlerin yaklaşımlarının önemini arttırmaktadır. Entegrasyon Sürecinin Eleştirisinde Teknik Bir Analiz Avrasya Ekonomik Topluluğu nun bir bölgesel entegrasyon projesinden ziyade Rusya nın BDT coğrafyasında Sovyetler Birliği ni yeniden canlandırma projesi olduğu yönündeki eleştiriler teknik açıdan bütünleşme sürecinin ekonomik analizi üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu eleştiriler; üye ülkelerin ekonomik büyüklükleri arasında önemli farkların olması, ekonomilerinin benzer olmaktan daha ziyade tamamlayıcı nitelikte olması, işbirliğinin gerçekleşeceği sektörlerin yetersiz oluşu, üyeler arasındaki bölge içi ticaret rakamlarının düşük oluşu ve genel ticaret hacimleri içerisinde sınırlı yer kaplıyor oluşu şeklinde sıralanabilir. Bununla birlikte ekonomik açıdan ortaya konulan bu eleştiriler ve ististatistikler diğer taraftan entegrasyon süreci ve işbirliğinin bölge için neden geliştirilmesi gerektiği sorusunun da cevabını oluşturmaktadır. Zira Sovyet sonrası entegrasyon sürecindeki temel motivasyon önceki bölümlerde ayrıntılı analiz edildiği üzere kaybolan ekonomik ve siyasi bağların yeniden tesis edilmesidir. Siyasi açıdan ele alındığında ise temel eleştiri noktasının kurumsal yapılanma başta olmak üzere karar alma süreçlerinde Rusya nın ağırlığına dayandırıldığı görülmektedir. Bununla birlilkte bütünleşme stratejilerinin belirlenmesi ve işbirliğinin derinleşmesinde Rusya nın sahip olduğu siyasi ve ekonomik kapasitelerinin temel motor gücü oluşturduğu görülmektedir. Çalışmanın bu aşamasında ekonomik ve siyasi eleştiri noktaları, entegrasyon sürecindeki temel zorluklar ve sonuçları çerçevesinde iki kısımda incelenecektir. İlk olarak ekonomik işbir- 50 Alvin Almendrala Camba, Regulatory Regionalism; Russia s Common Economic Space, E-International Relations, 30 Mayıs 2012, ( alism-russias-common-economic-space/). 58