H BR T TABAKASI, ÖZELL KLER VE H BR T TABAKASINDA GÖZLENEN M KROSKOB K OLUfiUMLAR

Transkript

1 H BR T TABAKASI, ÖZELL KLER VE H BR T TABAKASINDA GÖZLENEN M KROSKOB K OLUfiUMLAR HYBRID LAYER, FEATURES OF HYBRID LAYER AND MICROSCOPIC FORMATIONS WHICH ARE OBSERVED IN THE HYBRID LAYER Nazmiye DÖNMEZ*, Füsun ÖZER ÖZET Günümüz dentin ba lay c sistemlerinin adezyon mekanizmas büyük oranda hibrit tabakas oluflumu ile gerçekleflmektedir. Bu tabakan n fiziksel özelliklerinin demineralize dentinden daha iyi oldu u, mineralize dentinden ise daha kötü oldu u düflünülmektedir. Günümüzde kullan lan teknikler ile hibridizasyonun özelliklerini submikron seviyede detayl bir flekilde elde etmek mümkündür. Bu derlemede dentin ba lay c sistemlerin adezyon mekanizmas olan hibrit tabakas n n oluflumu, özellikleri, ultramorfolojik yap s hakk nda bilgi verilmeye çal fl lm flt r. Ayr ca son y llarda SEM ve özellikle TEM ile hibrit tabakas nda gözlenen mikroskobik oluflumlardan bahsedilmifltir. Anahtar kelimeler: Hibrit tabakas, nanos z nt, demineralize dentin SUMMARY The mechanism of adhesion for current dentin bonding agents greatly rely on hybrid layer formation. It is considered that physical characteristics of this layer are better than demineralized dentin but these are worse than mineralized dentin. Currently ultramorphologic characteristics of hybridization are possible to obtain detail with using several microscopic techniques. In this review, hybrid layer formation which is mechanism of adhesion for dentin bonding agents, characteristics, and ultramorphological structure of hybrid layer will be try to explain. In addition, it will be discussed about from microscopic formations which are observed in the hybrid layer with SEM or especially TEM. Key words: Hybrid layer, nanoleakage, demineralized dentin Makale Gönderilifl Tarihi : Yay na Kabul Tarihi: * Selçuk Üniversitesi Difl hekimli i Fakültesi Difl hastal klar ve Tedavisi Anabilim Dal, Dr. Selçuk Üniversitesi Difl hekimli i Fakültesi Difl hastal klar ve Tedavisi Anabilim Dal, Prof. Dr. 57

2 Dönmez N, Özer F Hibrit tabakas Günümüz adeziv restoratif materyallerinin temel ba lanma mekanizmas hibrit tabakas n n oluflumuna dayanmaktad r. Bu tabaka ilk kez 1982 y l nda Nakabayashi ve arkadafllar 19 taraf ndan tan mlanm fl ve demineralize dentin bileflikleri ile polimerize edilmifl rezinin moleküler düzeydeki kar fl m fleklinde ifade edilmifltir. Daha sonra birçok araflt r c 4,9,14,23,28,44 dentin ba lay c sistemlerin difl dokular yla olan adezyonunu, smear tabakas n n bir asit ve/veya asidik primer ile kald r larak dentinin yüzeyel demineralizasyonu sonucunda aç a ç kan kollajen fibrillerin, uygulanan primer ile slat lmas ve daha sonra adeziv rezinin primerle birlikte kollajen a içerisinde polimerize olmas sonucunda oluflan mikromekanik bir ba lanma tabakas fleklinde tan mlam fllard r. Hibrit tabaka 19 ya da rezin interdiffüzyon bölgesi 44 ile ilgili olarak klinik 6,12,46, mekanik 25,38, morfolojik 7,39 ve kimyasal 8,47 alanlarda pek çok çal flma gerçeklefltirilmifltir. Yap lan çal flmalarda birçok adeziv sistemle elde edilen hibrit tabakas n n kal nl n n 1-5 µm aras nda de iflti i bildirilmifltir 19,48. Tabakan n kal nl adeziv sistemlerin yap lar na göre de ifliklikler gösterir. Örne in self-etch sistemlerde 1µm den daha az kal nl kta olabilen bu tabaka, totaletch sistemlerde ise 5µm ya kadar ulaflabilmektedir. Oldukça ince olan bu tabakan n mekanik özelliklerinin ölçümü zor olmas na ra men Van Meerbeek ve ark hibrit tabakas n n elastisite modülünü ölçmüfller ve bu de erin 4,8-9,7 GPa aras nda oldu unu bildirmifllerdir 46. Hibrit tabakas n n oluflumu Demineralize edilen dentin matriksi içerisindeki kollajen fibrillerin aç a ç kmas sonucunda, intertübüler dentinde oluflan diffüzyon yolu içerisine, monomerin s zmas ile hibrit tabakas oluflmaktad r. Monomerin s zmas ve hibridizasyon için, demineralize olmufl mine ve dentinin geçirgenli inin yüksek olmas gerekir 21. Hibrit tabakas oluflumunda önemli olan, asit uygulamas n takiben mineral deste ini kaybeden kollajen fibril a n n süngersi özelli ini korumas yani demineralize edilmifl dentinin geçirgenli ini muhafaza etmesi ve büzülmeyi önlemek için dentinin dehidrate olmamas d r 20. Çünkü demineralize olmufl ve çözülmüfl kollajen fibriller büzülür ve primerin etkin bir flekilde diffüzyonunu önleyebilir. Dentinin bu özelli i, primer ve adeziv ajan n uygulama aflamalar nda rezin monomerlerinin s zmas na olanak tan r 51. Hibrit tabakas n n özellikleri Hibrit tabakas, rezinin s zd mine, dentin veya sementte oluflabilir. 58 Bu tabakan n kimyasal ve fiziksel özelli i, orjinal difl yap s ndan çok farkl d r 20. Çünkü, k smen demineralize olmufl difl dokusu içerisine rezin s z nt s gerçekleflmifltir. Hibrit tabakas n n yap s organiktir ve asitlere karfl dirençlidir. Ayr ca bu tabakan n sertli i normal dentine göre daha azd r fakat daha dayan kl d r 45. Ancak fiziksel özelliklerinin demineralize dentinden daha iyi oldu u, mineralize dentinden ise daha kötü oldu u düflünülmektedir. Hibrit tabakas n n kal nl n (1-5µm), genellikle dentinin demineralizasyon derinli inin belirledi i kabul edilir 2,43,44. Literatürde bu tabakan n kal nl nda farkl l klar olabilece i bildirilmifltir 30. Bu farkl l klar iki sebeple meydana gelebilir: 1) Uygulanan spesifik asit jellere ba l olarak demineralizasyon derinli i de iflebilir. 2) Rezin-dentin ara yüzeyinden al nan kesitlerdeki hibrit tabakas, elektron mikroskobunda farkl olarak gözlenebilir. fiöyle ki, e er kesit alma ifllemi ba lanma ara yüzeyine dik yap lmazsa, kesme aç s ndan dolay hibrit tabakas daha kal n görülebilir 30. Hibrit tabakas n n kal nl n n ba lanma dayan kl l (durability) üzerine etkisi ise hala flüphelidir. Nakajima ve arkadafllar 22 ile Perdigão ve arkadafllar 30 yapt klar bir çal flmada, ba lanma kuvveti ile hibrit tabakas n n kal nl aras nda bir iliflki olmad n bulmufllard r. Hashimoto ve ark 11 hibrit tabakas n n kal nl n artt rmak için asit uygulama süresinin uzat lmas n n, gerilme ba lanma kuvvetinin daha düflük olmas na neden oldu unu bildirmifllerdir. Geçmiflte en s k karfl lafl lan problemlerden birisi olan mikros z nt ve buna ba l olarak sekonder çürüklerin geliflmesi, günümüzdeki adeziv sistemlerin ba lanma mekanizmas olan hibrit tabakas n n oluflumu ile önlenmifltir. Ayr ca ani streslere karfl dayan kl l sa layan mikromekanik ba lanma ile daha uzun süreli restorasyonlar gerçeklefltirilebilmektedir. Hibrit tabakas n n ultramorfolojik yap s Geleneksel olarak SEM ile gösterilen hibrit tabakas - n n ultramorfolojik yap s Van Meerbeek ve arkadafllar 46 ve Inoue ve arkadafllar 13 taraf ndan TEM ile 3 farkl tabaka olarak belirlenmifltir. 1. Hal k l görüntüsü olarak adland r lan birinci tip hibrit yap adeziv rezinle kollajen fibrillerin gevflek ba lant s sonucu ortaya ç kar (Resim 1). Bu görüntüye ço- unlukla asidik primerle dentin yüzeyi ovularak muamele edilirse rastlan l r 29,46. Inoue ve arkadafllar 13 bu görüntü-

3 Hibrit Tabakas ve Özellikleri Resim 1. Hal k l görüntüsü nün ph yönünden kuvvetli olan self-etch ve total etch sistemler ile elde edilebilen karakteristik bir görüntü oldu unu bildirmifllerdir. Ancak Van Meerbeek ve arkadafllar 50 ile Dönmez 5 ph yönünden hafif bir self-etch adeziv sistem olan Clearfil SE bond ile yapt klar çal flmalar sonucunda bu görüntüye rastlam fllard r. 2. kinci tip hibrit yap tübül duvarlar n kaplayan hibrit tabaka ad n al r 13 ve tübül duvarlar n n oldu u bölgeye hibrit tabakas n n uzanmas fleklinde tarif edilir. Bu hibrit yap sayesinde rezin uzant lar n n halka fleklinde ayr lmas sonucunda pulpa-dentin kompleksi mikros z nt ya ve mikroorganizma geçifline karfl çok etkili bir biçimde örtülmüfl olur. Bu durum özellikle de hibrit tabakas n n en zay f oldu u alt ve üst yüzeylerde kopma olufltu unda etkili bir koruma oluflturmaktad r 13. Rezin uzant lar genellikle hibrit tabaka yüzeyinden koptuklar ndan tübüller, örtülerini kaybetmemifl olurlar 29. Rezin uzant lar n n oluflumu tübül a z nda 5-10µm kadar ise çok iyi bir retansiyon ve örtme sa layaca düflünülmektedir 13. Ancak rezin uzant lar n n uzunlu unun önem aç s ndan ikinci s rada oldu u bilinmektedir Üçüncü tip hibrit yap ise tübüllerin lateral dallanmalar n örten çok ince hibrit tabakad r ve lateral tübül hibridizasyonu ad n almaktad r 13. Burada da santraldeki rezini kaplayan mikro hibrit tabakas n mikro rezin uzant lar oluflturmaktad r. Günümüzde kullan lan teknikler ile hibridizasyonun submikron seviyede özelliklerini detayl bir flekilde elde et- mek mümkündür. Yayg n olarak kullan lan SEM incelemelerinde µm genifllikteki hibrit tabakas n tan mlamak için çok say da teknik kullan lm flt r. Fakat elde edilen fotomikrograflar n yorumlanmas zordur ve tart flmaya aç kt r 49. Son y llarda yap lan mikroskobik çal flmalarda hibrit tabakas içerisinde pöröz bir yap oluflumuna rastlanm flt r. Nanos z nt (Nanoleakage) ad verilen bu oluflum ilk kez Sano ve ark 34 taraf ndan SEM incelemesinde iyon çap 0,059 nm kadar küçük olan gümüfl (Ag) iyonlar kullan larak gözlenmifltir. Daha sonra yap lan birçok çal flmada 15,16, 24, 27,31 çeflitli ba lay c sistemler nanos z nt aç s ndan de erlendirilmifl ve bunun için en uygun solüsyonun %50 lik AgNO3 (gümüfl nitrat) oldu u kabul edilmifltir 15,32,35. Bu yöntemde dentin ba lay c sistem uyguland ktan sonra kompozit rezin ile restore edilen difllerin ba lant ara yüzeyine 1mm mesafe kalacak flekilde, tüm difl yüzeyine iki kat t rnak cilas sürülür. Daha sonra difller %50 lik AgNO3 solüsyonu (ph=4.2) içerisinde ve karanl k bir ortamda 24 saat bekletilir, distile su 39 ile ya da akan su alt nda 35,36 5 dk y kand ktan sonra Ag iyonunu metalik gümüfl e indirgemek için, foto raf oluflturma solüsyonunda floresan fl nda 8 saat bekletilir, e er SEM ile incelenecekse akan su alt nda 5 dk y kan r 35,36,41. Ancak bu geleneksel teknik kullan larak yap lan çal flmalar n sonuçlar birbiriyle uyumlu olmas na ra men iki konu üzerinde biraz daha düflünmek gerekti i savunulmaktad r. Bafllang çta aras nda ph ya sahip olan % 50 lik asidik AgNO3 solüsyonu, 24 saat bekleme periyodu s ras nda restorasyon kenarlar nda (özellikle k smen demineralize olmufl dentinde) demineralizasyon bafllatabilir. Böyle bir durumda da yanl fl pozitif sonuçlar elde edilebilir. Di er konu ise yaln z marjinleri aç a ç karmak ve örnekleri izole etmek için yüzeye t rnak cilas uygulanmas ifllemidir. Dehidratasyon aflamas, çözücünün uzaklaflmas ve t rnak cilas n n adezyonunu sa lamak için gereklidir ve bu ifllem yaklafl k 15 dk sürmektedir 3. Restore edilmifl örneklerin rezin-dentin ara yüzünde oluflan aral k geniflli inin 12 dk içerisinde de iflti i gözlenmifltir. Bu da dentinde hasara neden olup hatal sonuç elde edilmesine neden olabilir 1. Asidik AgNO3 solüsyonu kullan larak mineral çözünmesinin hatal olmas ndan kaç nmak için ph= 9.5 olan bazik karakterde amonyakl AgNO3 çözeltisinin kullan ld modifiye gümüfl ile boyama tekni i gelifltirilmifltir 26. Bu tekni in geleneksel teknikten fark kullan lan solüsyonun farkl olmas d r. Solüsyon haz rlan rken önce 25 gr AgNO3 kristalinin 25 ml %28 lik amonyum hidroksit (NH4OH) içerisinde çözünmesi sa lan r. Bu ifllem siyah renkli Ag partiküllerinin çözelti içerisinde süspansiyon halde olmas n sa lar. Daha sonra siyah renkte olan solüsyonun rengi daha aç k hale gelinceye kadar %28 lik 59

4 Dönmez N, Özer F NH4OH ile titre edilir. Elde edilen bu solüsyon 50 ml distile su ile dilüe edilir ve böylece ph=9.5 olan %50 lik amonyakl AgNO3 solüsyonu elde edilmifl olur. Örneklerin boyanmas ifllemi geleneksel teknikle ayn flekilde gerçeklefltirilir. Nanos z nt Hibrit tabakas içindeki mikroporöziteleri tan mlamak için kullan lan bir terimdir ve hibridizasyonun kalitesinin de erlendirilmesinde dikkate al n r 49. Hibrit tabakas ile rezin kompozit aras nda marjinal aral k olmaks z n meydana gelen ve gümüfl nitrat n nüfuz etmesine izin veren s z nt olarak tan mlanm flt r 35,36. Adeziv rezin içinde, hibrit tabakas içinde ya da k smen /tamamen demineralize olmufl dentin içinde olabilir 37. Nanos z nt n n oluflma nedenleri aras nda adeziv rezinin demineralize dentin içerisine diffüzyonunun tam olarak gerçekleflmemesi, etraf rezin ile çevrili olmayan kollajenin ayr lmas ya da polimerizasyon büzülmesi, primerdeki çözücünün tam olarak uzaklaflt r lamamas, tam polimerize olmayan monomerlerin ortamdan uzaklaflmas, kollajen veya rezin polimerin hidrolize olmas ya da bozulmas ve kollajenin yetersiz slanmas say labilir 40. Adeziv rezin ile tamamen doldurulamayan ve submikron seviyesinde olan bu boflluklardan bakterilerin geçifli mümkün de ildir. Fakat bakteriyel ürünler örn: asitler ve hidrolitik enzimler difl-restorasyon ara yüzeyine nüfuz edebilirler. Bu sayede enzimler hibrit tabakas ndaki kolla- Resim 2. Spotted tip nanos z nt ( ), Retiküler tip nanos z nt ( ) A: Adeziv rezin, H: Hibrit Tabaka, D: Dentin. 60 jen ya da rezini hidrolize edebilirler ve sonuçta da rezindentin ba lant s n n devaml l tehlikeye girebilir. Nanos z nt tipleri A s yap da olan (Retiküler) nanos z nt : Hibrit tabakas içerisinde rezin infiltrasyonunun tam olmad bölgelerde rastlanan klasik nanos z nt d r 36 (Resim 2 ). Özellikle Ag depozitlerinin hibrit tabakas yüzeyine dik olarak birikti i bu tip nanos z nt water-tree oluflumlar n n morfolojik bir kan t d r 17,33. Benekli yap da olan (Spotted) nanos z nt : Rezin tabakas içerisinde geçirgenli in artt alanlarda, Ag iyonlar ile hidrofilik rezin bileflenleri aras ndaki etkileflim sonucunda gözlenir 26, (Resim 2). Tay ve arkadafllar 41 tek basamakl (single-step) ve self-etch adeziv sistemleri kullanarak yapt klar çal flmada hem geleneksel hem de modifiye Ag boyama tekniklerini kullanm fllar ve benekli tip nanos z nt n n sadece modifiye teknik kullan ld nda, buna karfl l k a s yap da olan nanos z nt n n her iki teknik kullan ld nda gözlendi ini bildirmifllerdir 41. Self-etch adezivler kullan ld nda gözlenen a s yap da olan (retiküler tip) nanos z nt muhtemelen su ile yer de ifltirmenin tam gerçekleflemedi i alanlar göstermektedir 41 ve bu da bölgesel polimerizasyonun yeterli olmamas na neden olur. Modifiye teknik kullan m sonunda gözlenen benekli yap da olan (spotted tip) nanos z nt ise muhtemelen adeziv ile hibrit tabakas ndaki geçirgenli in artm fl oldu u bölgelerde ve bazik diamin Ag iyonlar ile asidik/hidrofilik rezin bileflenleri aras ndaki etkileflimden kaynaklan r. Nanos z nt ile ilgili olarak daha önce yap lan çal flmalarda 27,32,35 genellikle hibrit tabakas içerisinde rezin infiltrasyonunun tam olmad alanlar ile ilgili oldu u bulunmufltur. Demineralize dentine tam yerleflmemifl rezin infiltrasyonu dentinal ve oral s v lar ile bakteriyel ürünlerin nüfuz etmesine izin verebilir. Böylece ya adeziv rezinin ya da hibrit tabakas içerisindeki kollajen fibrillerin hidrolitik bozulmas ile sonuçlanabilir. Buna ba l olarak da rezin-dentin ba lant s n n uzun süreli devaml l tehlikeye girebilir 10. Günümüzde mikroskobik olarak hibrit tabakas incelemelerinde, örneklere daha az zarar vererek istenmeyen görüntüleri en aza indirmek ve daha yüksek büyütmede görüntü elde etmek, ayr ca SEM de gözden kaçan pek çok mikroskobik yap y incelemek bugün TEM ile mümkündür. Tay ve arkadafllar 41 ve Mohsen ve arkadafllar 18 TEM ile daha detayl yapt klar incelemelerde water tree ad verilen mikroskobik oluflumlara rastlam fllard r ve

5 Hibrit Tabakas ve Özellikleri TEM de gözlemledikleri bu alanlar n adeziv-dentin ara yüzüne tutunmufl su kitleleri oldu unu iddia etmifllerdir. Bu su kitlelerinin oluflumunu ise polimerizasyon s ras nda oluflan s ya veya asitleme ifllemleri s ras ndaki ozmotik s v hareketine ba lam fllard r. Ayr ca hibrit tabakas yüzeyinde görülen nanos z nt veya water-tree oluflumlar n n sebebinin sadece yetersiz monomer infiltrasyonu olamayaca n, self-etch adezivlerde gözlenen horizontal/oblik gümüfl y l mlar n n ayn zamanda bu bölgede tutunan su nedeniyle de olabilece ini belirtmifllerdir. Water-tree oluflumlar olarak tan mlanan su aç s ndan zengin bu alanlar (Resim 3), adezivin mekanik özelliklerinin h zla bozulmas na sebep olarak hibrit tabakas yüzeyinde adeziv baflar s zl kla sonuçlanabilir. Nitekim Sano taraf ndan yap lan bir çal flmada 37 rezin-dentin ba lant s n n bozulma sebebi, hibrit tabakas içerisindeki kollajen fibrillerinin bozulmas ndan ziyade rezinin suda erimesi olarak iddia edilmifltir. Tay ve arkadafllar 41 SEM de nanos z nt olarak belirlenen baz oluflumlar n asl nda suyun tutunmas na ba l water-tree ad verilen morfolojik oluflumlar olabilece i hipotezi ile bafllatt klar bir çal flmada sonuç olarak tüm bu mikroskobik defektlerin sebebinin su birikintilerine ba l oldu unu bildirmifllerdir. Ayr - ca bu defektlerin fonksiyonel kuvvetler alt nda veya uzun zaman dura an kald nda sonuçlar n n minimal olaca - n, ancak kendi kendine yay l m gösterdi i takdirde veya ortama daha fazla su girdi inde klinik belirtilerin daha da fliddetlenebilece ini iddia etmifllerdir. Her ne kadar nanos z nt 24,31 ve water-tree oluflumlar - n n 42 ba lanma dayan m üzerine etkisinin olup olmad kan tlanmam flsa da dentin ile restoratif materyaller aras ndaki ba lant n n uzun süreli dayan m için mikroskobik olarak gözlenen bu oluflumlar n önemli olabilece ini düflünüyoruz. Ancak adeziv difl hekimli indeki h zl geliflmeler sayesinde difl dokular ile sa lanan ba lant n n daha da iyi olaca n ümit ediyoruz. KAYNAKLAR 1. Agee KL, Pashley EL, Itthagarun A, Sano H, Tay FR, Pashley DH. Submicron hiati in acid etched dentin are iatrogenic artifacts of desiccation. Dent Mater 19:60-68, Armstrong SR, Vargas MA, Laffoon J, K rchner HL, Pashley DH. Hydrolytic degradation of the dentin resin composite bonded joint. (IADR abstract no: 2476) J Dent Res 79 :(special Issue) 453, Chan MFWY, Glyn-Jones JC. Marginal sealing ability of four restorative materials placed in root surfaces. Eur J Prosthodont Restor Dent 2:23-28, Chappell RP, Eick JD, Mixson JM, Theisen FC. Shear bond strength and scanning electron microscobic observation of four dentinal adhesives.quintessence Int 21: , Dönmez N. Rezin-dentin ba lanma dayan m nda ve hibrit tabakada zamana ba l oluflabilecek de iflikliklerin in vivo/in vitro incelenmesi (SEM,TEM ve Microtensile bond çal flmas ) Doktora tezi, Konya, Duke ES, Robbins CW, Schwartz RS, Summitt JB, Conn LJ. Clinical and interfacial laboratory evaluation of a bonding agent in cervical abrasions. Am J Dent 7: , Eick JD, Robinson SJ, Chappell RP, Cobb CM and Spencer P. The dentinal surface:its influence on dentinal adhesion. Part III,Quintessence Int 24: , Eick JD, Miller RG, Robinson SJ, Bowles CQ, Gutshall PL and Chappelow CC. Quantitative analysis of the dentin adhesive interface by Auger spectroskopy. J Dent Res 75: , Erickson RL. Surface interactions of dentin adhesive materials. Oper Dent 5:81-94, Hashimoto M, Ohno H, Kaga M, Endo K, Sano H, Oguchi H. In vivo degradation of resin-dentin bonds in human over 1to 3 years. J Dent Res 79: ,2000a. 11. Hashimoto M, Ohno H, Endo K, Kaga M, Sano H, Oguchi H. The effect of hybrid layer thickness on bond strength: demineralized dentin zone of the hybrid layer.dent Mater 16: , 2000b. 12. Heymann HO, Sturdevant JR, Bayne S, Wilder AD, Sluder TB, Brunson WD. Examining tooth flexure effects on cervical restorations: A two year clinical study. JADA 122: 41-47, Inoue S, Van Meerbeek B, Vargas M, Yoshida Y, Lambrechts P, Vanherle G. Adhesion mechanism of self-etching adhesives, In Advanced Adhesive Dentistry 3 rd International Kuraray symposium Ed. by Tagami J, Toledano M, Prati C, , Cirimido, Italy, Jacobsen T, Finger WJ. Morphology of coupling sites between bonding agents and dentine in vivo and in vitro. J Dent 21 (3): , Resim 3. Water-tree oluflumlar ( ). 15. Li HP, Burrow MF, Tyas MJ. Nanoleakage patterns of four dentin bonding Resim 1, 2 ve 3 Dr. Nazmiye Dönmez in tez çal flmas ndan al nm flt r. 61

6 Dönmez N, Özer F systems. Dent Mater 16:48-56, Li HP, Burrow MF, Tyas MJ. Nanoleakage of cervical restorations of four bonding systems. J Adhes Dent 2:57-65, Miyashita T. Deterioration of water-immersed polyethylene coating wire by treeing. Proceedings of the 1969 IEEE-NEMA electrical Insulation Conference, Boston, September, pp , Mohsen NM, Craig RG, Filisko FE. The effects of moisture on the dielectric relaxation of urethane dimethacrylate polymer and composites. J Oral Rehabil 28: , Nakabayashi N. Resin reinforced dentin due to infiltration of monomers into the dentin at the adhesive interface. J Jpn Dent Mater 1:78 81, Nakabayashi N and Pashley DH. Evaluation of dentin-rezin bonding In Hybridization of dental hard tissues 1-20, Quintessence Publishing Co, Ltd, Tokyo, 1998a. 21. Nakabayashi N and Pashley DH. Properties of dentin In Hybridization of dental hard tissues 21-35, Quintessence Publishing Co, Ltd, Tokyo,1998b. 22. Nakajima M, Ogata M, Okuda M, Tagami J, Sano H, Pashley DH. Bonding to caries-affected dentin using self-etching primers. Am J Dent 12: , O BrianW. Dental materials properties and selection, Quintessence Publishing Co Chicago, Okuda M, Pereira PN, Nakajima M, Tagami J. Relationship between nanoleakage and long -term durability of dentin bonds. Oper Dent 26: , Pashley DH, Sano H, Ciucchi B, Yoshiyama M and Carvalho RM. Adhesion testing of dentin bonding agents: A review. Dent Mater 11: , Pashley EL, Agee KA, Pashley DH, Tay FR. Effects of one versus two applications of an unfilled, all-in-one adhesive on dentine bonding. J Dent 30(2-3):83-90, Paul SJ, Welter DA, Ghazi M, Pashley DH. Nanoleakage at the dentin adhesive interface vs. microtensile bond strength. Oper Dent 24: , Perdigão J, Swift EJ, Denehy GE, Wefel JS, Donly KJ. In vitro bond strength and SEM evaluation of dentin bonding systems to different dentin substrates. J Dent Res 73:44-55, Perdigão J.An ultra-morphological study of human dentine exposed to adhesive systems, doctoral thesis, KUL, Van der Poorten, Leuven, Perdigao J, May KN, Wilder AD, Lopes M. The effect of depth of dentin demineralization on bond strengths and morphology of the hybrid layer. Oper Dent 25: , Pereira PN, Okuda M, Nakajima M, Sano H, Tagami J, Pashley DH. Relationship between bond strength and nanoleakage: evaluation of a new assesment method. Am J Dent 14: , Pioch T, Staehle HJ, Duschner H, Garcia-Godoy F. Nanoleakage at the composite-dentin interface: a review. Am J Dent 14: , Raharimalala V, Poggi Y, Filippini JC. Influence of polymer morphology on water treeing. IEEE Trans Dielect Elect Insul 1: , Sano H, Shono T, Sonoda H, Takatsu T, Ciucchi B, Carvalho RM, Pashley DH. Relationship between surface area for adhesion and tensile bond strength-evaluation of micro-tensile bond test. Dent Mater 10: , Sano H, Shono T, Takatsu T, Ciucchi B, Horner JA, Matthews WG, Pashley DH. Nanoleakage: Leakage within the hybrid layer. Oper Dent 20: 18-25, 1995a. 36. Sano H, Yoshiyama M, Ebisu S, Burrow MF, Takatsu T, Ciucchi B. Comparative SEM and TEM observations of nanoleakage within the hybrid layer. Oper Dent 20: , 1995b. 37. Sano H, Pereira PNR, Yoshikawa T, Morigami M, Tagami J, Pashley DH. Long term durability of dentin bonds made with a self-etching primer, in vivo. J Dent Res 78: , Swift EJ, Perdigao J, Heymann HO. Bonding to enamel and dentin: a brief history and state of the art. Quintessence Int 26:95-110, Tay FR, Gwinnett AJ, Pang KM, Wei SHY.Structural evidence of a sealed tissue interface with a total etch wet-bonding tecnique in vivo. J Dent Res 73: , Tay FR, Gwinnett AJ, Pang KM, Wei SHY. Variability in microleakage observed in a total-etch wet bonding technique under different handling conditions, (abstract) J Dent Res 74 (5): , Tay FR, Pashley DH, Yoshiyama M.Two modes of Nanoleakage expression in single-step adhesives. J Dent Res 81(7): , Tay FR, Pashley DH. Water treeing-a potential mechanism for degradation of dentin adhesives. Am J Dent 16 (1):6-12, Uno S & Finger WJ. Effects of acidic conditioners on dentine demineralization and dimension of hybrid layers. J Dent 24(3): , Van Meerbeek B, Inokoshi S, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Morphological aspects of the resin-dentin interdiffusion zone with different dentin adhesive systems. J Dent Res 71(8): , 1992a. 45. Van Meerbeek B, Lambrechts P, Inokoshi S, Braem M, Vanherle G.Factors affecting adhesion to mineralized tissues. Oper Dent 5: ,1992b. 46. Van Meerbeek B, Dhem A, Goret- Nicaise M, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Comparative SEM and TEM examination of the ultra structure of the resin-dentin interdiffusion zone. J Dent Res 72: , 1993a. 47. Van Meerbeek B, Mohrbacher H, Celis JP,Roos JR, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Chemical characterization of the resin-dentin interface by micro-raman spectroscopy. J Dent Res 72: , 1993b. 48. Van Meerbeek B, Conn LJ Jr, Duke ES, Eick JD, Robinson SJ, Guerrero D.Correlative transmission electron microscopy examination of nondemineralized and demineralized resin-dentin interfaces formed by two dentin adhesive systems. J Dent Res 75(3):879-88, Van Meerbeek B, Vargas M, Inoue S, Yoshida Y, Perdigão J, Lambrechts P, Vanherle G. Microscopy investigations. Techniques, results, limitations. Am J Dent 13:3D-18D Van Meerbeek B, De Munk J, Yoshida Y, Inoue S, Vargas M, Vijay P, Van Landuyt K, Lambrechts P, Vanherle G. Adhesion to enamel and dentin: current status and future challenges. Oper Dent 28(3): , Yalu S. Dentin adeziv sistemlerinin geliflimi, kullan m ve s n fland r lmas. GÜ Diflhek Fak Derg 16(3): 41-49,1999. Yaz flma adresi Dr. Nazmiye DÖNMEZ Selçuk Üniversitesi Difl Hekimli i Fakültesi Difl Hastal klar ve Tedavisi AD Konya Tel:(332) GSM: Faks: (332) E-posta: nazmiyedonmez@hotmail.com