ENDÜLÜS TE TARİH VE KEHHÂLE YE GÖRE ENDÜLÜSLÜ TARİHÇİLER

Transkript

1 stem Yıl:7 ayı: s NDÜLÜ ARH V KHHÂL Y GÖR NDÜLÜLÜ ARHÇLR Yrd.Doç.Dr. Şaban ÖZ Kahramanmaraş ütçü mam Üniversitesi lahiyat Fakültesi ÖZ Bu makalede ndülüslü tarihçiler kısa biyografileri ve eserleri ile beraber kronolojik olarak Kehhâle nin eseri baz alınarak derlenmiştir. akalenin amacı; söylem olarak sık sık vurgulanan ndülüs teki slâm ilim ve kültür seviyesinin ulaştığı seviyeye müşahhas bir örnek vermektir. Başlangıçta Doğu kaynaklı beslenen ndülüs tarihçiliği zamanla kendi kendine yeter hale gelmiş, artık Doğuya seyahat yapılmaksızın da kendi ilim çevresinden yetişen tarihçiler çıkmıştır. ndülüs te tarihçiliğin gelişmesinde etkin olan bir diğer önemli husus da; siyasî erklerin en sıkıntılı dönemlerinde dahi, ilme büyük bütçeler ayırmış olmalarıdır. ndülüs ilim dünyasının en başta gelen sıkıntısı ise; günümüzde slâm dünyasının yaşadığı beyin göçü olgusunun ndülüs kültür çevresinde yoğun bir şekilde yaşanmış olmasıdır. Zira doğuya giden birçok tarihçi geri dönmemiştir. Anahtar Kelimeler: ndülüs, arih, spanya, arihçi, lim, edeniyet, arihçilik. ABRAC History in Andalusia and the Andalusian Historians according to Kahhale In this article, short biographies and works of the Andalusian historians were compiled in chronological order based on Kahhale s book. he purpose of this article is to give a concrete example concerning the very frequently emphasized level of Islamic science and culture reached in Andalusia. At the beginning fed from of the ast-source Andalusian historicism has become self-sufficient without travel to the ast and have grown historians from their environments. Another factor which was active in the development of historiography in Andalusia is that the political power devoted huge budgets to science even in the most troubled periods. In this context, the foremost hardship of the scientific circle in Andalusia is that the brain drain phenomenon which the Islamic world is experiencing today has been heavily experienced in the vicinity of the Andalusian culture. For the historians who went to the ast did not return their country. Key Words: Andalusia, History, pain, Historian, cience, Civilization, Historiography. GRŞ slâm ın ndülüs teki siyasî varlığı 1492 senesine kadar tam 791 sene, başka bir ifade ile yaklaşık sekiz asır sürmüştür. 1 ekiz asırlık bu dönem siyasî 1 Özdemir, ehmet, ndülüs ün Yıkılış üreci Üzerine ülâhazalar, ndülüs ten spanya ya, DV Yay., Ank. 1996, 25-48,

2 80 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz tarih açısından iç savaşlar, iktidar mücadeleleri, siyasî parçalanmalarla dolu gibi gözükse de olayın bir diğer boyutunda sanat, kültür ve ilmin, altın çağını yaşadığı inkâr edilemez. Şüphesiz bunda üslümanların kendi bilgi ve kültür birikimlerinin rolü olduğu kadar, mevcut kültürel unsurlarla -siyasî unsurların aksine- çatışmamasının da ciddi katkısı olmuştur. Abbâdî nin de ifade ettiği gibi, üslümanların spanya yı fethi sadece askerî bir hareket değil, aynı zamanda Roma, Vizigot gibi eski kültürle yeni kültürün imtizac ettiği bir hareketti. 2 Fethedilen bir bölgenin, siyasî, kültürel, iktisadî ve bayındırlık gibi altyapılarının oluşturulmasının o bölgede ilmî gelişmenin önünü açma veya kesme ile doğrudan alakalı olduğu muhakkaktır. Dolayısı ile ndülüs ün bu süreci tamamlayıp ilme yönelmesi, kendi ilim adamlarını yetiştirmesi belli bir zaman almıştır. Doğudaki mevâlinin ilmî oluşumda katkısı ile karşılaştırdığımız zaman ndülüs ün bu konuda geri kaldığını söyleyebiliriz. Bunun en büyük nedeni de, Doğuda üslümanlarla karşılaşan yerel unsurların tek bir siyasî güçle karşılaşmasına mukabil batıda yerel unsurların tek cephe halinde üslümanları görmesinin oldukça bir zaman alması, kabile savaşları ve dış baskıların üslüman idarenin sağlam bir zemine yerleşmesini geciktirmesidir. ndülüs mevî halifelerinin ilme ve ilim çevrelerine büyük bütçeler ayırdıklarını, ilim erbâbına ayrı bir önem verdiklerini öncelikle belirtmeliyiz. Nitekim III. Abdurrahman ( ), edebiyat ve bilimi himaye etmiş, devlet gelirlerinin önemli bir meblağını eğitim ve kültürün gelişmesine harcamıştır. 3 Aynı şekilde II. Hakem de bir ilim adamı ve ilmin hâmisiydi. 4 II. Hakem ve kardeşi Abdullah, babalarının zamanında kendilerine ait büyük kütüphaneler kurdurmuşlardı. Hakem bu iki büyük kütüphaneyi babalarından kalanla birleştirerek kıymetli ve nadir kitapların satın alınması için büyük miktarlarda paralar harcadı. 5 II. Hakem in Kurtuba daki sarayının yanında yaptırdığı kütüphanedeki kitapların sayısının 400 bin 6 olması dahi ilimde ulaşılan seviyeyi göstermesi bakımından başlı başına yeterli bir kayıttır. ndülüs te sadece siyasî iktidarlar değil, vakıflar ve toplumun her kesimi güçleri nispetinde ilmî çalışmalara destek vermişlerdir. 7 Bu destek ve himayeler ise, aralarında hekimler, filozoflar, tarihçiler, coğrafyacılar, astronomlar ve matematikçiler de olmak üzere birçok bilim adamını Kurtuba da yaşamaya sevk etmiştir. 8 ndülüslülerin özellikle ünlü oldukları incelemeler tıp alanındaydı. Ay- 2 Abbâdî, Ahmed uhtâr, el-slâm fî Ardi l-ndelüs, ecelletü Âlemi l-fikr, X / 2, (Kuveyt 1979), , mamüddin,. uhammed, ndülüs iyasi arihi, çev: Yusuf Yazar, Rehber Yay., Ank. 1990, mamüddin, mamüddin, Bunların kayıtlı bulunduğu kataloglar 44 cilt idi. Bkz., Karlığa, Bekir, slam Düşüncesinin Batı Düşüncesine tkileri, Litera Yay., st. 2004, 190; ayrıca bkz., Bebel, Bkz., Özdemir, ehmet, ndülüs üslümanları -lim ve Kültür arihi-, I-III, DV Yay., Ank. 1997, III, mamüddin, 210; Durant, ndülüs ilmini anlatırken, lim adamları üslüman spanya da büyük hürmet görüyorlardı. Gramerciler ve ilahiyatçılar sayısızdı. Dilciler, tarihçiler, antoloji tertipçileri, belagatçılar ve lügatçiler onlarcaydı. [Durant, Will, slâm edeniyeti, çev: Orhan Bahaeddin, lips

3 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler 81 rıca astronomi, kimya, botanik, mineraloji alanlarının yanı sıra dilbilgisi, matematik, tarih, felsefe ve hukuk inceleme ve araştırmaları ndülüs medreselerinde, slâm idaresinin herhangi bir yerinden hiç de farklı olmayan bir biçimde sürdürülüyordu. 9 lk dönemlerde ndülüs ilminin tabir-i caizse Doğunun ipoteği altında olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim fetihten mîrlik dönemi sonuna kadar ( ) olan süre içerisinde ndülüs nesri, Doğuyu büyük ölçüde örnek almıştır. 10 debî ilimlerin yanı sıra diğer ilim dallarında da Doğunun etkisi şüphesiz oldukça belirgindi. 11 ndülüs ilminin kendisini toparlaması ve kendi ayakları üzerinde durmasını sağlayan ise Abdurrahman ın oğlu II. Hakem in bu alandaki yatırımlarıdır. 12 Her ne kadar ilme düşkünlüğü konusunda bir takım abartılı anlatılar var ise de 13 bir gerçek var ki o da, sayesinde ndülüs ün Doğu ilim çevreleri ile yarışır hale geldiğidir. Bununla beraber ndülüs ün Doğu ile kültürel alışverişi kesilmemiş, Şam, Irak, Hicâz, ısır la olan kültürel-ilmî ilişkisi devam etmiştir. 14 Özellikle de seyahatler (rıhletu l-ilm) neticesinde Doğu slâm dünyası ile ndülüs arasında sürekli işleyen bir kültür köprüsü mevcudiyetini her zaman korumuştur. 15 Arapça nın dönemin ilim lisanı olması hasebiyle, bu coğrafyadaki diğer unsurlar ve hatta Batılı ilim çevreleri Arapça öğrenimine özen göstermişlerdir. ndülüs düştükten sonra dahi usta ribler, Arapça yı iki asırdan fazla kullanmaya devam etmişlerdir. 16 NDÜLÜ ARH ndülüslülerin tarihe olan ilgilerinin boyutlarını, onların tarih ilmini en şerefli ilim olarak kabullerinden anlamak mümkündür. 17 Şekil ve metod bakımından umumiyetle Doğunun örnek alındığı tarih çalışmaları çerçevesinde ağırlığın ndülüs e ve ndülüslülere verildiği genel tarihler, mahallî tarihler, şehir tarihleri, tabakât kitapları ve edebiyat tarihleri telif edilerek, çok geniş ve zengin bir literatür oluşturulmuştu. Ancak bu literatürün önemli bir kısmı yangın, yağmalama, Yay., Ank. 2004, 141] demektedir. Durant ın onlarca ifadesini yüzlerce kelimesi ile değiştirmek kaydıyla son derece haklı olduğunu söyleyebiliriz. 9 Bebel, August, Hz. uhammed ve Arap-slam Kültürü Dönemi, çev: Veysel Atayman, Bordo-iyah Yay., st (ilk baskı 1883), Aydın, ustafa, ndülüs debiyatında Orijinallik eselesi, ndülüs ten spanya ya, DV Yay., Ank. 1996, 7-23, Aydın, Hunke, igrid, Avrupa nın Üzerine Doğan slâm Güneşi, çev: ervet Zengin, Bedir Yay., II. Bsk., st. 1975, Hakem in sarayının kütüphanesinde biriktirdiği 400 bin kitabı tek tek okuyup, her kitabın kenarlarını müellifinin şahsına ait mufassal bilgiler ve kendi mütalâalarıyla süslediği anlatılmıştır. Bkz., Hunke, ndülüs ün buralarla kültürel değişimi / etkileşimi konusunda bkz., Hallâk, Hassân, Dirâsetün fî ârîhi l-hadârati l-slâmiyye, Dâru n-nahdati l-arabiyye, II. Bsk., Beyrut 1999, Şeyban, Lütfi, Reconquista -ndülüs te üslüman-hıristiyan lişkileri-, z Yay., st. 2003, Bkz., Özdemir, ehmet, spanya arihinde Doğululaşma ve Batılılaşma artışmaları -uleytula Örneği-, slâmiyât, 7 / 3, (2004), 11-20, Bkz., Abbâdî, el-slâm fî Ardi l-ndelüs, 74.

4 82 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz kasıtlı tahribat, sürgün vb. sebeplerle maalesef günümüze ulaşamamıştır. 18 ndülüslüler tarihi, hem dinî hem de siyasî-idarî hayat açısından faydalı ve lüzumlu bir bilim dalı olarak kabul etmişlerdir. arih yazımına olan aşırı rağbet ve ilgileri de bunu göstermektedir. 19 Şüphesiz, bn Abdirabbih, üheylî, bnu l-hatîb gibi önemli tarihçilerin çıktığı bir zeminin derin bir tarihçilik geleneğine sahip olduğu aşikârdır. ndülüs tarihçiliğinin birinci dönemi, kapalı bir dönemdir. Bu dönemde spanya da bulunan üslümanların büyük çoğunluğu, savaşçı askerlerdi. Bu bağlamda ısırlıların ndülüs e verdikleri önemi zikretmemiz gerekir. ısırlıların buraya olan ilgilerinin spanya nın fethinden önce başladığı görülmektedir. Her ne kadar bu anlatıların çoğu mevzu olsa dahi, bölge ile ilgili ilk kayıtlar ısır da tutulmuştur. 20 ısır ın ağrib ve ndülüs teki savaşlarla ilgili bilgileri toplama konusunda ileri bir düzeyde olma sebebi ise; orduların buradan geçiyor, buradan gazveye çıkıyor veya buradan ülkelerine dönüyor olmalarıdır. Bu yüzdendir ki ısır, kısa bir zaman içerisinde ağrib ve ndülüs tarihinin nakil merkezi oldu. 21 ısır da ndülüs tarihi yazımını etkileyen bir diğer unsur da, ndülüs ün fethine iştirak ettikten sonra ısır a dönen tâbiîn tabakasıdır. Onlar doğal olarak fetih haberlerini, şahit olduklarını, işittiklerini öğrencilerine aktardılar. Çok uzun sürmeden de bu haberler ısır da dinî ve edebî çevrelerde konuşulmaya başlandı. Bu haberlerle fakihler, muhaddisler, tarihçiler meşgul olmaya başladılar. 22 ndülüs tarih yazımı ısırlıların eliyle IV. / X. asra kadar devam etti. Bu tarihten itibaren ise ndülüs kültürü Doğudan bağımsız hâle gelmiş, kendi ilim çevresini oluşturmuştur. Abdurrahman en-nâsır, oğlu Hakem ve torunu Hişâm ın döneminde ndülüslüler kendi ilim çevrelerinde yetiştirdikleri tarihçiler kanalıyla kendi tarihlerini yazmaya başlamışlardır. 23 evcut bilgiler, ilk tarih çalışmalarının mîrlik döneminde başladığını, Halifelik ve bilhassa ülûku t-avâif dönemlerinde geliştiğini göstermektedir. 24 III. Abdurrahman ( ) döneminde tarih çalışmalarına diğer ilimlerle beraber yoğunlaşılmıştır. 25 VII. / XIII. Yüzyılda Kuzey Afrika-ndülüs bölgesinde de önemli tarihçiler yetişmiştir. 26 Bize ulaşan ağrib ve ndülüs arihi hakkındaki ilk Arapça eser, ısırlı arihçi Abdurrahman b. Abdilhakem in Fütûhu ısr ve l- ağrib ve l-ndelüs isimli kitaptır. Hicrî III. asırda yaşayan bn Abdilhakem, 18 Özdemir, III, 60; ayrıca bkz., Özdemir, ehmet, ndülüs, DA, XI, DV Yay., st. 1995, , Özdemir, III, Abbâdî, Ahmed uhtâr, fî ârîhi l-abbâsî ve l-ndelüsî, Dâru n-nahdati l-arabiyye, Beyrut tz., Abbâdî, fî ârîhi l-abbâsî, Abbâdî, fî ârîhi l-abbâsî, 522; ısır ın ndülüs tarih yazımına etkisi ve IV. / X. Yüzyıl tarihçileri konusunda kapsamlı bir araştırma olarak bkz., Abdulfettâh, Abdulfettâh Fethî, et-ârîh ve l- üerrihûn fî ısr ve l-ndelüs -fî Karni r-râbi el-hicrî-, I-II, Dârü l-kütübi l-lmiyye, Beyrut Abbâdî, fî ârîhi l-abbâsî, Özdemir, III, mamüddin, Şeşen, bunlardan üçü hakkında bilgi vermektedir. Bkz., Şeşen, Ramazan, üslümanlarda arih- Coğrafya Yazıcılığı, sar Vakfı Yay., st. 1998,

5 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler 83 aberî ve Belâzurî nin çağdaşıdır. Bu eserin bir diğer önemli yanı ise, ağrib ve ndülüs hakkında yazılanların içerisinde mitolojiden uzak ve en iyisi kabul edilmesidir. 27 Bu yüzden de sonraki ndülüs tarihçileri ondan büyük ölçüde faydalanmışlardır. 28 ndülüslülerin ülkelerinin tarihine dair yazdıkları en eski eser ise; ârîhu Abdilmelik b. Habîb el-berî dir / 796 yılında Gırnâta civarında doğan bû ervân Abdülmelik b. Habîb es-ülemî tarafından kaleme alınmıştır. Dozy, Bodleyn kütüphanesinde korunan bir eserin Abdülmelik e ait olduğunu iddia etmesine rağmen daha sonra bu iddianın gerçeğe uygun olmadığı anlaşılmıştır. Ne yazık ki, Abdülmelik in diğer eserleri gibi ârîh i de kavga ve gürültüyle dolu olaylar arasında kaybolup gitmiştir. Yalnızca bir eserinin giriş bölümü zamanımıza kadar gelebilmiştir. 30 ndülüs teki tarih yazıcılığında hâkim olan üslubun Doğu ya veya döneme hâkim olan tarih yazıcılığı ile bir farklılık arz etmediğini söylemek mümkündür. Üslup olarak ndülüs tarihçilerinin de kullandıkları isnâd sistemi ve hâdiselerin yıllara göre tasnifi göze çarpan ilk benzerliklerdir. 31 Bunda da en büyük etken; ndülüslü tarihçilerin doğuya yaptıkları seyahat ve buralardaki tarih müellefâtının ellerinde bulunmasıdır. 32 bn Haldûn, dönemindeki tarihçileri eleştirirken aslında çevresindeki mevcut tarih yazımı hakkında da ipuçları vermektedir. Onun eleştirileri bu açıdan ndülüs ve Kuzey Afrika tarih yazıcılığının da tenkidi gibi olması hasebiyle kayda değerdir; Bu konuyla ilgili bir başka örnek tarihçilerin, devletlerden ve hükümdarlardan bahsederken kullandıkları yöntemdir. Buna göre bir hükümdardan bahsederken, onun ismini, soyunu, babasını, annesini, eşlerini, lakabını, mührünü, kadısını, mabeyncisini ve vezirini zikrediyorlar. Oysa bunu sadece Abbasî ve mevî devletlerindeki tarihçiler böyle yaptığı için ve onların hangi amaçla böyle yaptıklarını da bilmeden zikrediyorlar. O zamanki tarihçiler tarihlerini devleti yönetenler için yazıyorlardı ve devleti yönetenler de, öncekilerden yararlanmak ve onları kendilerine örnek almak için, geçmişteki devlet görevlilerinin atamaları ve onlara verilen maaşlara kadar, selefleri hakkında her şeyi bilmek istiyorlardı Ancak devletler değişip aradan asırlar geçince ve hükümdarlara sadece devletlerin güç ve kuvvet yönünden karşılaştırılması kimlerle rekabet edebilecek veya edemeyecek durumda olduklarını bilmek yeterli gelmeye başlayınca, çağımızda tarih yazan biri, çocukları, eşleri, mühürdeki nakışı, lâkabı, kadıyı, veziri ve mabeynciyi zikretmekle ne gibi bir fayda görüyor olabilir? Onları bu şekilde körü körüne taklit etmeye sevk 27 Abbâdî, fî ârîhi l-abbâsî, Abbâdî, fî ârîhi l-abbâsî, Abbâdî, fî ârîhi l-abbâsî, Günaltay, Şemseddin, slam arihinin Kaynakları -arih ve üverrihler-, haz: Yüksel Kanar, ndülüs Yay., st. 1991, Bkz., Abbâdî, el-slâm fî Ardi l-ndelüs, Nitekim bn Hayr ın Fihrist inde zikrettiği telifler bunun delilidir. Bkz., bn Hayr, bû Bekr b. Hayr b. Ömer el-şbîlî (575 / 1179), Fihrist, üessesetü l-hancî, Kahire tz.,

6 84 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz eden şey, eski tarihçilerin amaçlarından habersiz olmaları ve tarih ilmindeki temel hedefi bilmemeleridir. 33 ndülüs ün tıp, felsefe, şiir, dil, edebiyat gibi birçok ilimde Batı yı etkilediğini biliyoruz. 34 Bununla beraber tarih alanında bu etkileşimin olup olmadığı, oldu ise boyutları konusunda herhangi bir fikre sahip değiliz. Bunun tespiti ancak aynı dönem tarihçilerinin eserlerinin kıyaslanması ile mümkün olabilecektir ki, bu konuda yeterli alt yapı verisinden mahrum olduğumuz da açıktır. NDÜLÜLÜ ARHÇLR 35 III. / IX. AIR (ndülüs mevîleri Dönemi: ) 1-Abdülmelik b. Habîb ( / ): Abdülmelik b. Habîb b. üleyman b. Hârûn b. Câhime b. Abbâs b. irdâs es-ülemî el-abbâsî el-ndelüsî el-kurtubî. bû ervân. âlikî. arihçi, neseb âlimi. uleytula asıllı. Kurtuba da ikamet etti. ısır ı ziyaret etti. onra ndülüs e döndü. Orada vefat etti. 1. Hurûbu l-slâmiyye, 2. abakâtu l-fukahâ ve t-âbiîn, ârîh Yûsuf el-eğâmî (288 / 901): Yûsuf b. Yahyâ b. Yûsuf b. uhammed el- zdî el-kurtubî. bû Amr. el-eğâmî olarak bilinir. âlikî. arihçi, ricâl âlimi. eğâme (uleytula) halkından. Kurtuba da yetişti. Bir müddet kadılıktan sonra ekke ve anâ ya gitti. onra ndülüs e döndü. Kayrevân da vefat etti. 1. Kitâbun fî Fedâili Ömer b. Abdilazîz, 2. Fedâilu âlik uhammed b. Huceyra (293 / 906): Ahbârî, seyyah. ndülüs halkından. ısır da vefat etti. 1. Kitâbun fî Ahbâri l-kudât bi l-ndelüs, 2. Kitâbun fî Ahbâri l-fukahâ ve l-uhaddisîn. 39 IV. / X. AIR (ndülüs mevîleri Dönemi: ) 4-uhammed b. Hayrûn (301/914) 40 : uhammed b. uhammed b. 33 bn Haldûn, Abdurrahman b. uhammed b. Haldûn el-hadramî ( ), ukaddime, I-II, çev: Halil Kendir, Yeni Şafak, st. 2004, I, Bkz., Şeyban, ; Yıldız, Şevket, ndülüs Yahudileri ve slam Kültür ve Biliminin Avrupa ya Geçişinde Oynadıkları Rol, stem, VII / 13, (2009), Burada ndülüslü tarihçilerin kendilerinden önceki mevcut tarih yazımından -en azından kaynak olarak- etkilendiklerini de belirtmemiz gerekmektedir. Bu konuda bkz., Abbâdî, el-slâm fî Ardi l-ndelüs, Biz burada Ömer Rızâ Kehhâle nin, u cemu usannifi l-kütübi l-arabiyye fi t-ârîh ve t-erâcim ve l-cuğrafiyyâ ve r-rıhlât isimli eserinde zikrettiği tarihçileri ve eserlerini kronolojik olarak aldık. ndülüs ün çöküşünden sonra oraya atfedilen (Ahmed b. Atiyye el-ndelüsî el-fâsî (1029 / 1620) gibi) ve doğudan buraya gelmiş olan tarihçileri zikretmedik. arihçilerin kısa biyografilerini, Kehhâle nin tertibine uyarak nesebi, künyesi / lakabı, ilmi ve eserleri şeklinde verdik. 36 Kehhâle, Abbâdî, fî ârîhi l-abbâsî, Kehhâle, Kehhâle, Aslında bunun III. / IX. asırda zikredilmesi daha uygun olurdu. Ancak kronolojide karmaşaya yer vermemek ve hangi asra aidiyet konusunda herhangi bir tartışmaya neden olmamak için bu tür tarihleri ilgili olduğu asırda zikretmeyi uygun bulduk.

7 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler 85 Hayrûn. arihçi, neseb âlimi. ndülüs te doğdu. Nesebu l-fâtımiyyîne ş-şîa ve Ahbârihim uhammed el-fşîn (307/919): uhammed b. usâ b. Hâşim b. Yezîd el- Kurtubî. bû Abdillah. arihçi, ricâl âlimi. Doğuya seyahat etti. abakâtu l-küttâb Osman b. Rebîa (310 / 922): Osman b. Rebîa el-ndelüsî. arihçi, ricâl âlimi. abakâtu ş-şuarâ bi l-ndelüs Abdullah es-ebbâğ (318 / 930): Abdullah b. Huneyn b. Abdillah b. Abdilmelik el-kilâbî el-kurtubî. Rical âlimi. 1. Kitâbun fî a rifeti r-ricâl, 2. lelu l-hadîs Ahmed b. Abdirabbih ( / ): Ahmed b. uhammed b. Abdirabbih b. Habîb b. Hudayr b. âlim el-kurtubî. bû Ömer. arihçi. Kurtuba da doğdu ve orada vefat etti. 1. Ahbâru Fukahâi Kurtuba, 2. el-ikdu l- Ferîd Ahmed el-kurtubî (338 / 949): Ahmed b. uhammed b. Abdillah b. Yahyâ el-kurtubî. bû Abdilmelik. arihçi. ârîh uhammed el-kurtubî (343 / 954): uhammed b. Abdirraûf b. uhammed b. Abdilhamîd el-zdî el-kurtubî. bû Abdillah. bû Huneys olarak bilinir. arihçi, edip. Kitâbun fî Şuarâi l-ndelüs Ahmed el-kenânî ( / ): Ahmed b. uhammed b. usâ b. Beşîr b. Hammâd er-râzî el-kenânî el-kurtubî. bû Bekr. arihçi, coğrafyacı. 1. Kitâbun fî Ahbâri ülûki l-ndelüs ve Kitâbihim ve Hıtatihâ (hacimli bir eser), 2. Kitâbun fî nsâbi eşâhiri hli l-ndelüs (5 cilt), 3. Kitâbun fî ıfati Kurtuba ve Hıtatihâ ve enâzili l-ulemâ bihâ brahim el-bâcî ( / ): brahim b. uhammed b. brahim b. shâk b. sâ el-bâcî el-ndelüsî. arihçi, ricâl âlimi. 1. Kitâbun fî Fukahâi Bâce, 2. usannef fî Ricâli l-lm bi-bâce Ahmed b. Hazm ( / ): Ahmed b. aîd b. Hazm b. Yûnus es-adefî el-ndelüsî. bû Ömer. arihçi. ndülüs te eğitim gördü. 311 / 923 yılında doğuya seyahate çıktı. ısır, ekke ve Kayrevân da ilim aldı. ndülüs e döndü ve Kurtuba da vefat etti. et-ârîhu l-kebîr fî smâi r- Ricâl Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 35

8 86 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz 14-uhammed b. aîd el-hayr (350 / 961 de yaşıyordu): uhammed b. Hişâm b. Abdilazîz b. uhammed b. aîd el-hayr. bû Bekr. Ahbârî. Kitâbun fî Ahbâri ş-şuarâ bi l-ndelüs Hâlid el-kurtubî (352 / 963): Hâlid b. a d el-ndelüsî el-kurtubî. bû l- Kâsım. arihçi, ricâl âlimi. Ricâlü l-ndelüs esleme el-kurtubî ( / ): esleme b. el-kâsım b. brahim b. Abdillah b. Hâtim el-âlikî. arihçi. ısır, Hicâz ve Irak a yolculuklar yaptı. onra ülkesine geri döndü. 1. et-ârîhu l-kebîr (muhaddis tabakalarına dair bir eser), 2. Fedâilu l-kuds ve ş-şâm Osman el-ndelüsî (356 / 967): Osman b. uhammed el-ndelüsî. bû aîd. Ahbârî. ârîhu d-duhûr uhammed el-huşenî (361 / 972): uhammed b. sed el-huşenî el- Kayrevânî. bû Abdillah. Kurtuba ya taşındı. arihçi, neseb âlimi. 1. ârîhu l- ndelüs, 2. ârîhu frikiyye, 3. Kitâbu n-neseb Ahmed el-ceyyânî (366 / 976 dan önce yaşıyordu): Ahmed b. uhammed b. Ferec el-ceyyânî el-ndelüsî. Kitâbu l-ünteziyyîn ve l-kâimiyyîn bi l- ndelüs ve Ahbârihim Hakem el-mevî (366 / 976): Hakem b. Abdirrahman en-nâsır li- Dînillah el-mevî (el-untasır Billah). Neseb âlimi. ndülüs meliklerinden. nsâbu t-âlibiyyîni l-aleviyyîni l-kâdimîne ile l-ağrib üleyman b. Cülcül (372 / 982 de yaşıyordu): üleyman b. Hassân el- ndelüsî. bn Cülcül olarak biliniyor. bû Dâvud. arihçi. Kurtuba halkından doktor. Kitâbun fî abakâti l-tibbâ ve l-hukemâ uhammed ez-zübeydî ( / ): uhammed b. el-hasan b. Abdillah b. üzhic b. uhammed b. Abdillah b. Bişr ez-zübeydî el-şbîlî. bû Bekr. Ahbârî. Kurtuba da oturdu. şbiliyye kadısı iken vefat etti. 1. abakâtu n- Nahviyyîn ve l-lüğaviyyîn bi l-eşrik ve l-ndelüs, 2. Ahbâru l-fukahâi l- üteahhirîne min hli Kurtuba uhammed el-eâfirî (383 / 993): uhammed b. âlih el-kahtanî el- eâfirî el-ndelüsî. bû Abdillah. âlikî. arihçi. Kurtuba halkından. Hacca, Irak a, Horasan a gitti ve buralarda karşılaştığı birçok muhaddisten işitti. Buha- 51 Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 464

9 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler 87 râ ya yerleşti ve orada vefat etti. Kitâbun fî ârîhi hli l-ndelüs Ahmed el-arâvî (388 / 998): Ahmed b. usâ el-arâvî. arihçi. Kitâbun fî ârîhi l-ndelüs Abdülmelik b. Şüheyd ( / ): Abdülmelik b. Ahmed b. Abdilmelik b. Şüheyd el-kurtubî. bû ervân. arihçi, hadis ve ahbâr râvisi. Vezirlerden. et-ârîhu l-kebîr Abdurrahman el-eşşât (397 / 1007): Abdurrahman b. uhammed b. Ahmed b. Ubeydillah el-erînî el-kurtubî. bnu l-eşşât olarak bilinir. bu l- utarrif. arihçi. Değişik şehirlerde kadılık yapmış, resmi görevlerde bulunmuştur. ansûr uhammed b. bî Âmir onu Hisbe teşkilatına getirmiş ve dönemindeki tarihî olayları tertip etmekle görevlendirmiştir. Kendisi bu dönemde olanları toplamış ancak kitap Âmirîlerin tasfiyesi sürecinde telef olmuştur. 63 V. / XI. AIR (ndülüs mevîleri Dönemi: / ülûkü t-avâif Dö- nemi: / urabıtlar ve e uvahhidler Dönemi: ) 1227) 27-Hüseyin el-kuraşî (400 / 1010 da yaşıyordu): Hüseyin b. Abdillah el- Kuraşî el-ndelüsî. Ricâl âlimi. u cemu s-ahâbe (30 cüz) Ahmed el-kurtubî (401 / 1010): Ahmed b. Abdilazîz b. Ferah b. bi l- Habbâb el-kurtubî. bû Ömer. arihçi. Hadâiku l-nes fi t-ârîh ve t-erâcim brahim b. Şinzîr ( / ): brahim b. uhammed b. Hüseyin Şinzîr et-uleytulî el-ndelüsî. arihçi, ricâl âlimi. Hacca gitti. ekke, edine, ısır, rablus ve Kayrevân da işitti. uleytula ya geri döndü. ârîhu Ricâli l- ndelüs Abdurrahman b. Futeys ( / ): Abdurrahman b. uhammed b. sâ b. Futeys b. sbağ b. Futeys el-kurtubî. bu l-utarrif. âlikî. arihçi. 1. Kitâbu l-kasas (üç cilt), 2. Fedâilu s-ahabe (yüz cüz), 3. Fedâilu t- âbiîn (yedi cilt), 4. A lâmu n-nübüvve Abdullah b. el-feradî ( / ): Abdullah b. uhammed b. Yûsuf b. Nasr el-zdî el-ndelüsî el-kurtubî. bu l-velîd. bnu l-feradî olarak bilinir.arihçi, neseb âlimi. Kurtuba da doğdu. ndülüs, frikiyye ve ekke de ilim öğrendi. Belensiye kadılığı yaptı. 1. Riyâdu n-nüfûsi n-nakiyye fî Ulemâi ve eşâyihi frikiyye, 2. Kitâbun fi l-uhtelif ve l-u telif, 3. Kitâbun fî üştebihi n-neseb, 4. el- lâm bi-a lâmi l-ndelüs mine l-ulemâ ve l-uhaddisîn 60 Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 264

10 88 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz ve l-uttakîn ve l-fukahâ, 5. abakâtu ş-şuarâi l-ndelüs, 6. ârîhu l-ndelüs Ahmed el-kurtubî (410 / 1019): Ahmed b. Afîf el-kurtubî. bû Ömer. arihçi, ricâl âlimi. Kitâbu l-htilâf fî Ulemâi l-ndelüs Abdurrahman b. Şibrâk (413 / 1022): Abdurrahman b. Abdillah. bn Şibrâk olarak bilinir. Şeblâk da denilir. Ahbârî. el-ahbâr ve l-ğarâib uhammed el-hazzâ ( / ): uhammed b. Yahyâ b. Ahmed b. uhammed b. Abdillah et-emîmî el-kurtubî. bû Abdillah. bnu l-hazzâ olarak bilinir. arihçi. şbiliyye ve aragosa kadılığı yaptı. et-a rîf bi-ricâli l-uvatta uhammed el-kurtubî (423 / 1032): uhammed b. Abdirrahman b. a mer el-kurtubî. bu l-velîd. arihçi. ârîhu d-devleti l-âmiriyye Ahmed el-eâfirî ( / ): Ahmed b. uhammed b. Abdillah b. Lübb b. Yahyâ b. uhammed el-eâfirî el-ndelüsî. bû Ömer. arihçi. Kurtuba da oturdu. Fedâilu âlik ve Ricâlu l-uvatta uhsin el-kubşî (430 / 1039): uhsin b. uhammed b. üferrec b. Cemâl el-kurtubî. bû Bekr. el-kubşî olarak bilinir. arihçi. el-htilâf fî ârîhi A lâmi r-ricâl Abdurrahman b. uhammed (453 / 1061): Abdurrahman b. uhammed b. a mer el-ndelüsî. bû uhammed, bu l-velîd. arihçi. ârîhu d- Devleti l-âmiriyye Ali b. Hazm ( / ): Ali b. Ahmed b. aîd b. Hazm b. Ğâlib b. âlih b. Halef b. üfyân b. Yezîd el-fârisî el-ndelüsî el-kurtubî. bû uhammed. arihçi, neseb âlimi. Aslen Fâris ten. Kurtuba da doğdu. el-ağrib (ağrib tarihi hakkında) Ali b. iydeh ( / ): Ali b. smail el-ndelüsî el-ürsî. bu l-hasan. bn iydeh olarak bilinir. Fizikî coğrafya ve yyâmu l-arab âlimi. ürsiye de doğdu. el-uhassas (Bunda dağlar, taşlar, ovalar, vadiler, nehirler, denizler, zaman, rüzgar, yağmur hakkında bilgi vermektedir) âidu l-kurtubî ( / ): âid b. Ahmed b. Abdirrahman b. uhammed et-ağlibî el-ndelüsî el-kurtubî. bu l-kâsım. arihçi. eriyye de doğdu. Ölünceye kadar uleytula kadılığı yaptı. 1. Cevâmiu Ahbâri l-ümem mine l-arab ve l-acem, 2. et-a rîf bi-abakâti l-ümem, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 336

11 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler 89 ârîhu l-slâm, 4. avvânu l-hükm fî abakâti l-hükemâ aîdu l-sfar ( / ): aîd b. sâ b. Ahmed b. Lübb er- Ruaynî et-uleytulî el-ndelüsî. bû Osman. arihçi. ârîhu ilemsân uhammed b. Cuhûr ( / ): uhammed b. Cuhûr b. uhammed b. Cuhûr b. Ubeydillah el-kelbî. bu l-velîd. arihçi. Kurtuba valilerinden. Babasının vefatından sonra bu makama geçmiştir. el-batşetü l-kübrâ (Bu eserde, hal edilmeleri ve Kurtuba dan çıkartılmalarını anlatmaktadır) Yûsuf b. Abdilber ( / ): Yûsuf b. Abdillah b. uhammed b. Abdilber b. Âsım en-nemerî el-ndelüsî el-kurtubî. bû Ömer. âlikî. arihçi, ricâl ve neseb âlimi. Kurtuba da doğdu. Dâniye, Belensiye ve Şâtıbe de oturdu. el-şbûn ve Şinterîn de kadılık yaptı. ndülüs ün doğusundaki Şâtıbe de vefat etti. 1. el-kasd ve l-ümem fi t-a rîf bi-usûli nsâbi l-arab ve l-acem, 2. el- stîâb fî a rifeti l-ashâb, 3. usannef fî eğâzi n-nebî (sav), 4. Kitâbu l- a rufîne bi l-künâ mine s-ahâbe, 5. el-nbâh fî Kabâili r-rüvât Hayyân el-kurtubî ( / ): Hayyân b. Halef b. Hüseyin b. Hayyân b. uhammed b. Hayyân b. Vehb b. Hayyân el-kurtubî. bû ervân. 1. el-kitâbu l-übeyyen fî ârîhi l-ndelüs (60 cilt), 2. el-uktebes fî ârîhi l- ndelüs (10 cilt) Abdullah el-bekrî ( / ): Abdullah b. Abdilazîz b. uhammed b. yyûb b. Amr el-bekr. bû Ubeyd. arihçi, neseb âlimi, coğrafyacı. Kurtuba da doğdu. Orada vefat etti. u cem mâ Ista cem min smâi l-bilâd ve l-evâdi uhammed el-humeydî ( / ): uhammed b. Fütûh b. Abdillah b. Fütûh Humeyd el-zdî el-humeydî el-ndelüsî. bû Abdillah. arihçi. Kurtuba asıllı. ayorka da doğdu. ndülüs te bn Abdilber, bû uhammed b. Hazm ez-zâhirî den ders aldı. frikiyye, ekke, ısır, Şam ve Irak ta ders halkalarına katıldı. Bağdat a yerleşti. Hatîbu l-bağdâdî den rivâyet etti. Bağdat ta vefat etti. 1. Cevzetu l-uktebes fî Ahbâri Ulemâi l-ndelüs, 2. Bi-Lüğati l- usta cel fi t-ârîh ve Cümeli ârîhi l-slâm Ahmed b. ütâhir (489 / 1096): Ahmed b. Abdirrahman b. ütâhir el- nsârî. bû Cafer. arihçi. uleytula da doğdu ve yetişti. ârîhu Fukahâi uleytula ve Kudâtihâ Hüseyin el-ceyyânî ( / ): Hüseyin b. uhammed b. Ahmed el-ğassânî el-ndelüsî el-ceyyânî. bû Ali. Neseb ve ricâl âlimi Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 41

12 90 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz akyîdu l-ühmel ve emyîzü l-üşkil fî Ricâli s-ahiheyn (2 cüz), 2. smâu Ricâli üneni bî Dâvud. 86 VI. / XII. AIR (urabıtlar ve e uvahhidler Dönemi: ) 1227) 50-uhammed b. el-lebbâne (507 / 1113): uhammed b. sâ b. uhammed el-lahmî el-ndelüsî. bû Bekr. bnu l-lebbâne olarak meşhurdur. Ahbârî. ayorka da vefat etti. el- timâd fî Ahbâri Benî bâd uhammed b. Alkame ( / ): uhammed b. el-halef b. el-hasan b. smail es-adefî. bû Abdillah. bn Alkame diye bilinir. arihçi. Belensiye halkından. ârîhun fî ağallübi r-rûm alâ Belensiye kable Hamse ie Abdulcebbâr b. sbağ ( / ): Abdulcebbâr b. Abdillah b. Ahmed b. sbağ b. el-utarrif b. Abdirrahman b. el-hakem b. Hişâm el-mevî el-kurtubî. Uyûnu l-mâme ve Nevâziru s-iyâse fi t-ârîh uhammed b. Fethûn (520 / 1126): uhammed b. Halef b. üleyman b. Fethûn el-ürsî. bû Bekr. arihçi, ricâl âlimi. ürsiye de vefat etti. 1. el- stilhâk ale l-stîab fî a rifeti l-ashâb li-bn Abdilber (iki cilt), 2. vhâmu Kitâbi l- stîab li-bn Abdilber, 3. Islâhu vhâmi l-u cem li-bn Kâni uhammed et-urtûşî ( / ): uhammed b. el-velîd b. uhammed b. Halef b. üleyman b. yyûb el-fihrî. bû Bekr. et-urtûşî olarak bilinir. âlikî. arihçi. ndülüs artûş ta yetişti. Bağdat, Basra, Şam ve Beytu l-akdis e gitti. Birçok kişiden ilim aldı. skenderiye de vefat etti. irâcu l- ülûk ve l-hulefâ ve inhâcu l-vülât ve l-ümerâ Abdullah b. Yerbû ( / ): Abdullah b. Ahmed b. aîd b. üleyman b. Yerbû eş-şenterînî el-şbîlî. bû uhammed. Kurtuba da oturmuştur. arihçi, ricâl âlimi. 1. el-klîd fî Beyâni l-sânid, 2. âcu l-hılye ve irâcu l-buğye fî a rifeti sânidi l-uvatta, 3. el-inhâc fî Ricâli üslim Abdurrahman b. es-akr ( / ): Abdurrahman b. uhammed b. Abdirrahman b. uhammed b. es-akr el-nsârî. bû Zeyd. arihçi. ndülüs halkından. Kendisi Kurtuba, şbiliyye, âlaka ve ebte ulemâsından işitmiştir. errakuş a gitmiş ve orada vefat etmiştir. 1. uhtasar es-iyer ve l- eğâzî (bir cüz), 2. üntehab iyeri l-ustafâ Ümeyye b. bi s-alt ( / ): Ümeyye b. Abdilazîz b. bi s-alt el-ndelüsî. bu s-alt el-ndelüsî. arihçi. Doğu ndülüs te 86 Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 262

13 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler 91 Dâniye de doğdu. şbiliyye de yirmi yıl, bir o kadar da frikiyye de kaldı. Kahire ve skenderiye de oturdu. ağrib e döndü ve el-ehdiye de vefat etti. 1. er- Risâletü l-ısriyye, 2. el-hadîkatü fî Şuarâi l-asr Rezîn es-erakustî (535 / 1140): Rezîn b. uâviye b. Ammâr el-abderî el-ndelüsî. bu l-hasan. arihçi. ekke ye gitmiş ve orada işitmiştir. Kitâbun fî Ahbâri ekke el-Feth b. Hâkân (535 / 1141): el-feth b. uhammed b. Ubeydillah b. Hâkân b. Abdillah el-kaysî el-şbîlî. bû Nasr. arihçi, edip. 1. atmahu l-nfus ve esrahu t-e nis fî ilhi hli l-ndelüs, 2. Kalâidu l-ukyân ve ehâsini l-a yân uhammed b. bi l-hısâl ( / ): uhammed b. esûd b. Hâlisa b. Ferec b. ücâhid b. bi l-hısâl el-ğâfikî. bû Abdillah. arihçi, neseb âlimi. Vezirlerden. Kurtuba ve Ğırnâta da oturdu. Kurtuba da öldürüldü. i râcu l-enâkıb ve enâhicu l-hasebi s-âkıb fî Nesebi Resûlillah (sav) Abdulhak b. Atiyye ( / ): Abdulhak b. Ğâlib b. Abdirrahman b. Ğâlib b. emmâm b. Abdirraûf b. Abdillah b. emmâm b. Atiyye el-uhâribî el-ğırnâtî. bû uhammed. âlikî. arihçi, ricâl bilgini. eriyye kadılığı yaptı. Doğuya seyahat etti. erviyâtında izlediği yöntem ve şeyhlerinin isimlerini kapsayan bir eseri vardır Abdullah er-ruşâtî ( / ): Abdullah b. Ali b. Abdillah b. Halef b. Ahmed b. Ömer el-lahmî el-ndelüsî. er-ruşâtî olarak bilinir. arihçi, neseb âlimi. 1. ktibâsu l-nvâr ve ltimâsu l-zhâr fî nsâbi s-ahâbeti ve Ruvâti l-âsâr, 2. el- lâmu bimâ fî Kitâbi l-uhtelif ve l-u telif li d-dârakutnî mine l-vhâm Ali b. Bessâm ( / ): Ali b. Bessâm eş-şenterînî el-ndelüsî. bu l-hasan. arihçi. ez-zahîra fî ehâsini hl-i l-cezîra (Cezîratü l-ndelüs) yâd el-yahsubî ( / ): yâd b. usâ b. yâd b. Amr b. usâ b. yâd b. uhammed b. yâd el-yahsubî es-ebtî. bu l-fadl. Kâdî yâd olarak bilinir. âlikî. arihçi, eyyâmu l-arab ve neseb âlimi. ndülüs asıllı. Dedesi Fas a taşınmıştır. ebte de oturdu. Ğırnâta kadılığı yaptı. errâkuş ta vefat etti. 1. eş-şifâ bi-a rîfi Hukûki l-ustafâ, 2. el-uyûnu s-itteti fî Ahbâri ebte, 3. ertîbu l-edârik fî abakâti l-âlikiyye, 4. uhtasar eşâriku l-nvâri n- Nebeviyye min ıhahi l-ahbâri l-ustafaviyye Yûsuf b. ed-debbâğ ( / ): Yûsuf b. Abdilazîz b. Yûsuf 94 Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle,

14 92 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz b. Ömer b. Feyra el-lahmî el-ndelüsî. bu l-velîd. bnu d-debbâğ olarak bilinir. Neseb âlimi, muhaddislerden. ürsiye ve diğer ndülüs şehirlerinde rivâyet etti. Kitâbun fî üştebihi l-smâ ve üştebihi n-neseb uhammed eş-şâtıbî (547 / 1153): uhammed b. Yahyâ b. uhammed b. Halîfe eş-şâtıbî el-ndelüsî. bû Âmir. arihçi. Ğırnâta ya gitti. arîhu ülûki l-ndelüs ve l-a yân ve ş-şuarâ bihâ uhammed es-âlimî (550 / 1155 yılında yaşıyordu): uhammed b. Ahmed b. Ömer es-âlimî el-ndelüsî. bû Âmir. arihçi. Vezirlerden. el-ahbâr ve t-ârîh Ahmed el-şarî (550 / 1155): Ahmed b. uhammed b. brahim el-şarî el-yemenî el-kurtubî. bu l-hasan. Hanefî. Kendisine et-a rîfu bi l-nsâb isimli bir eser nispet edilmiştir Ahmed el-uklîşî (550 / 1155): Ahmed b. uid b. sâ b. Vekîl et-ucîbî el- Vâfî. âlikî. el-uklîşî olarak bilinir. Şihâbuddîn, bu l-abbâs. arihçi. ndülüs şehirlerinden Uklîş te doğdu ve orada yetişti. Doğuya seyahat etti. 1. nvâru l- Âsâr fî Fadli n-nebiyyi l-uhtâr, 2. Hilyetü l-vliyâ Yahyâ es-ayrafî ( / ): Yahyâ b. uhammed b. Yûsuf el-nsârî el-ğırnâtî. bû Bekr. bnu s-ayrafî olarak bilinir. arihçi. el- nvâru l-celîyye fî Ahbâri d-devleti l-urâbıtiyye Ahmed el-hazrecî ( / ): Ahmed b. Abdirrahman b. uhammed b. Abdirrahman b. uhammed b. es-ağîri l-nsârî el-hazrecî el- ndelüsî. bu l-abbâs. âlikî. eriyye de doğdu. errâkuş ta öldü. 1. Şihâbu l- Ahbâr, 2. nvâru l-ftâr fîmen Dahale Cezîrate l-ndelüs mine z-zühâd ve l- brâr (bu eseri tamamlayamadı) uhammed el-ürsî ( / ): uhammed b. Yahyâ b. uâde el-ürsî. bû Abdillah. arihçi, ricâl âlimi. Kadılık yapmıştır. Fihristü smâi ş-şuyûh el-Yesa el-ğâfikî (575 / 1179): el-yesa b. sâ b. Hazm b. Abdillah b. el-yesa b. Abdillah el-ğâfikî el-ceyyânî. bû Yahyâ. arihçi. Ceyyân dan. eriyye ve âlaka da oturdu. onra ısır a taşındı. skenderiye ve Kahire de ikamet etti. Kahire de vefat etti. el-ağrib fî Ahbâri ehâsini hli l- ağrib Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 677

15 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler Abdurrahman b. el-kasîr (576 / 1181): Abdurrahman b. Ahmed b. Ahmed b. uhammed el-ğırnâtî el-zdî. bnu l-kasîr olarak bilinir. bû Cafer. arihçi. ndülüs te dolaşmış ve Fâs ile Afrika ya seyahat etmiştir. erviyâtını kapsayan yöntemi ve döneminde yetiştiklerinin menkıbeleri ile ilgili olmak üzere iki eser nispet edilir Halef b. Beşkuvâl ( / ): Halef b. Abdilmelik b. esûd b. usâ b. Beşkuvâl b. Yûsuf el-hazrecî el-nsârî el-kurtubî el-ndelüsî. bu l-kâsım. arihçi. Kurtuba da doğdu ve orada vefat etti. 1. es-ıla (bnu l- Feradî nin ârîhu l-ulemâi l-ndelüs isimli eserine zeyldir), 2. Ahbâru Kudâti l- ndelüs Abdurrahman es-üheylî ( / ): Abdurrahman b. Abdillah b. Ahmed b. sbağ es-üheylî el-ndelüsî. bu l-kâsım, bû Zeyd, bu l-hasan. âlikî. arihçi. üheyl de doğdu. âlaka da doğdu da denilir. 1. et-a rîf ve l- lâm fîmâ bheme fi l-kur ân mine l-smâ ve l-a lâm, 2. er-ravdu l- Unuf (bn Hişâm ın îre sinin şerhi) Abdurrahman Hubeyş ( / ): Abdurrahman b. uhammed b. Ubeyd b. Yûsuf el-nsârî el-ndelüsî. bn Hubeyş olarak bilinir. bu l-kâsım. arihçi. Kadılık yapmıştır. ürsiye de vefat etti. 1. Kitâbu l- Ğazevâti d-dâmineti l-kâfile ve l-fütûhi l-câmiati l-hâfile, 2. ktidâbu ılati bn Beşkuvâl, 3. Lakaplar hakkında bir eser Abdullah el-hıcârî (584 / 1188): Abdullah b. brahim el-hıcârî el- ndelüsî. bû uhammed. âlikî. arihçi. el-üsehhebu fî Ahbâri hli l- ağrib Abdurrahman el-şarî (585 / 1189): Abdurrahman b. Ahmed b. er-rebî el-şarî el-kurtubî. bu l-hasan. arihçi, ricâl âlimi. errâkuş ta vefat etti. eşîha (tek cüzde) Ahmed ed-dabbî (599 / 1203): Ahmed b. Yahyâ b. Ahmed b. Umeyra ed-dabbî. bû Cafer. arihçi. ndülüs te Beluş şehrinde doğdu. Kuzey Afrika ya ebte, errâkuş ve Becâye ye yolculuklar yaptı. onra skenderiye ye geldi. Buğyetü l-ültemis fî ârîhi Ricâli hli l-ndelüs. 117 VII. / XIII. AIR (urabıtlar ve e uvahhidler Dönemi: / Nasrîler Dönemi: ) 1492) 81-Ahmed el-hazrecî (601 / 1205): Ahmed b. esûd b. uhammed el- 111 Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 83-84

16 94 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz Kurtubî el-hazrecî. bu l-abbâs. arihçi. Doğuya seyahat etti. el-htiyâr fî lmi l- Ahbâr Abdülmünim el-cilyânî ( / ): Abdülmünim b. Ömer b. Abdillah b. Ahmed b. Ahmed b. Hıdr b. âlik b. Hassân el-ğassânî el- ndelüsî el-cilyânî. bu l-fadl. arihçi, ricâl âlimi. ndülüs ten Şam a geldi. Dimeşk te ikamet etti ve orada vefat etti. ünâdihu l-emâdih ve Ravdatu l- eâsir ve l-efâhir fî Hasâisi l-eliki n-nâsır uhammed Ayyâd ( / ): uhammed b. Yûsuf b. Abdillah b. aîd b. Abdillah b. bî Zeyd. bû Abdillah. bn Ayyâd olarak bilinir. arihçi. Belensiye bölgesindeki eriyye den. Orada vefat etti. Onun, alfabetik sıraya göre tanzim ettiği babasının şeyhlerine dair bir eseri vardır uhammed el-hadramî (609 / 1212): uhammed b. brahim el- Hadramî. arihçi, ricâl âlimi. Kurtuba bölgesinden. Kadılık yapmıştır. ed- Dürretü l-vüstâ fi s-eleki l-anzûm fî Ricâli l-uvatta uhammed et-ucîbî ( / ): uhammed b. Abdirrahman b. Ali b. uhammed b. üleyman et-ucîbî. bû Abdillah. arihçi, ricâl âlimi. ürsiye den. ndülüs te dolaştıktan sonra doğuya seyahat etti. Haccını yaptıktan sonra ekke de uzun süre kaldı. Birçok kişiden ilim yazdı. ilemsân a döndü. Orada rivâyet etti. ilemsân da vefat etti. 1. u cem (şeyhlerinin isimleri, büyük bir cilt), 2. Fedâilu l-şhuri s-elâse: Receb, Şa bân ve Ramadân, 3. enâkıbu s-ıbteyn el-hasan ve l-hüseyin Abdullah b. Havt ( / ): Abdullah b. üleyman b. Dâvud b. Havt el-nsârî el-hârisî el-ndelüsî. bû uhammed. arihçi, ricâl âlimi. şbiliyye ve Kurtuba da kadılık yaptı. Ğırnâta da kadı iken vefat etti. Kitâbun fî esmiyeti Şuyûhi l-buhârî ve üslim ve bî Dâvud ve t-irmizî ve n- Nesâî (tamamlanmadı) uhammed el-lahmî ( / ): uhammed b. uhammed b. Ayşûn b. Ömer b. abbâh el-lahmî el-ürsî. bû Amr. arihçi, ricâl âlimi. akyîd fi l-vefeyât uhammed ez-zührî (617 / 1220): uhammed b. Ahmed b. üleyman b. Ahmed b. brahim ez-zührî el-ndelüsî. bû Abdillah. Neseb âlimi. âlaka da doğdu. ısır, Şam ve Cezîra ya gitti. Bağdat ta birçok hadis işitti. oğollar tarafından öldürüldü. el-beyân ve t-ebyîn fî nsâbi l-uhaddisîn (altı cüz) Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 422; Kehhâle sayfa 492 de de yine aynı şahsın biyografisini vermektedir: uhammed

17 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler bu l-kâsım el-ellâhî ( / ): bu l-kâsım b. Abdirrahman el-ellâhî. arihçi. Kitâbun fî erâcimi hli l-ndelüs ve l- ağrib uhammed el-ellâhî ( / ): uhammed b. Abdilvâhid b. brahim b. üferrec el-ğâfikî el-ndelüsî. el-ellâhî olarak bilinir. arihçi, neseb âlimi, edip. Ğırnâta bölgesinden el-ellâha da vefat etti. 1. eş- Şecer (Arab ve Acem milletlerinin neseblerine dair), 2. ârîhu Ulemâi el-bîra smail el-şbîlî (620 / 1223 te yaşıyordu): smail b. uhammed el-şbîlî. bu l-velîd. arihçi. enâkılu d-dürer fî enâkıbi z-zehr fî ârîhi l-ümeviyyîn ve l-abbâsîyyîn Dâvud el-nsârî ( / ): Dâvud b. üleyman b. Dâvud b. Abdirrahman b. üleyman b. Ömer b. Halef b. Abdillah b. Abdiraûf el-nsârî el-hârisî. Ricâl âlimi. Bânde de doğdu. el-cezîratu l-hadra ve Belensiye kadılığı yaptı. âlaka da vefat etti. Şeyhlerinin isimleri ile ilgili bir kitap yazdı Abdullah ez-zührî (623 / 1226): Abdullah b. Abdilazîm b. Abdilmelik ez- Zührî. bû uhammed. âlaka halkından. Kitâbu Ricâli l-uvatta smail eş-şekundî (629 / 1232): smail b. uhammed eş-şekundî. bu l-velîd. ndülüs halkından tarihçi. Şekunde de doğdu. şbiliyye de vefat etti. Risâletün fî Fadli l-ndelüs sâ er-ruaynî ( / ): sâ b. üleyman b. Abdillah el- ndelüsî. bû usâ. âlikî. arihçi. âlaka da oturdu ve orada işitti. 1. u cemu ş-şuyûh, 2. Kitâbun fi s-ahâbe üleyman el-kelâî ( / ): üleyman b. usâ b. âlim b. Hassân b. üleyman b. Ahmed b. Abdiselâm el-hımyerî el-kelâî el-belensî. bu r-rebî. arihçi. ürsiye de doğdu. 1. el-ktifâ fî eğâzi l-ustafâ ve s- elâseti l-hulefâ (4 cilt), 2. Kitâbu l-rbaîn an rbaîne Şeyhen an rbaîne ahâbiyyen, 3. Kitâbun fî a rifeti s-ahâbe ve t-âbiîn (tamamlanmadı), 4. nsâbu l-ustafâ uhammed b. Halfûn ( / ): uhammed b. smail b. uhammed b. Abdirrahman b. ervân b. Halfûn el-zdî. bû Bekr, bû ez-zührî (617 / 1220): uhammed b. üleyman b. Ahmed b. brahim ez-zührî el-ndelüsî el-şbîlî. bû Abdillah. âlikî. arihçi, ricâl âlimi. âlaka da doğdu. şbiliyye de oturdu. ısır, Şam, Cezîra, Bağdat, sbehân, Cebel e seyahat etti. oğollar tarafından öldürüldü. 1. el-beyânu fîmâ bheme mine l-smâ fi l-kur ân, 2. el-beyân ve t-ebyîn fî smâi l-uhaddisîn. 126 Kehhâle, Kehhâle, 526. Bir önceki tarihçi ile isim ve doğum - vefat tarihleri arasındaki benzerlik ikisinin de aynı kişi olduğu izlenimini vermektedir. 128 Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 214

18 96 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz Abdillah. arihçi, ricâl âlimi. şbiliyye de oturdu. Bazı bölgelerde kadılık yaptı. 1. el-üntekâ fî Ricâli l-hadîs, 2. smâu Şuyûhi l-âlik uhammed b. el-kûtiyye (637 / 977): uhammed b. Ömer b. Abdilazîz b. brahim b. sâ b. üzâhim el-şbîlî el-kurtubî (aslen). bû Bekr. bnu l- Kuûtiyye olarak bilinir. arihçi. Kurtuba da doğdu. Orada yetişti. ârîhu l- ndelüs brahim el-betalyûsî (642 / 1244): brahim b. Kâsım el-betalyûsî. arihçi. ârîhu Betalyûs min Bilâdi l-ndelüs Kâsım b. et-aylesânî ( / ): Kâsım b. uhammed b. Ahmed b. uhammed üleyman el-vsî el-nsârî el-kurtubî. bu l-kâsım. bnu t-eylesânî olarak bilinir. arihçi. âlaka da vefat etti. 1. Zehru l-besâtî ve Nefhâtu r-riyâd fî Ahbâri l-ulemâi l-üsnedîne ve enâkıbu hli l-fadl, 2. et- ebyîn an enâkıbu men Urife bi-kurtuba mine t-âbiîn ve l-ulemâ ve s- âlihîn Abdullah el-harîrî ( / ): Abdullah b. el-kâsım b. Abdillah el-lahmî el-şbîlî el-harîrî. bû uhammed. arihçi, neseb âlimi. 1. ed- Dürer ve l-fevâid (şeyhleri ile ilgili), 2. Kitâbun fî nsâbi Ulemâi l-ndelüs, 3. Nesru n-nûr ve z-zühr fî enâkıbi bni r-rûmiyye Ahmed b. Umeyra ( / ): Ahmed b. Abdillah b. uhammed b. el-hasan b. Umeyra el-ahzûmî el-belensî. bu l-utarrif. arihçi. Şakûra da doğdu. Belensiye de yetişti. Gırnâta ya taşındı. Birçok yerde kadılık yaptı. unus ta vefat etti. Kitâbun fî Fâciati l-hayre ve ağallubi r-rûm aleyhâ uhammed b. el-brâr ( / ): uhammed b. Abdillah b. bî Bekr b. Abdillah b. Abdirrahman b. Ahmed b. bî Bekr el-kudâî el-ndelüsî el-belensî. bû Abdillah. bnu l-brâr olarak meşhurdur. arihçi. Belensiye de doğdu. unus a yerleşti. ekmiletü s-ılati li-bn Beşkuvâl Abdullah b. bî Cemre (670 / 1276): Abdullah b. a d b. Ahmed b. bî Cemre el-zdî el-ndelüsî. bû uhammed. arihçi. Kitâbun fî abakâti l- Hukemâ Ali b. aîd ( / ): Ali b. usâ b. Abdilmelik b. aîd el-ansî el-ndelüsî el-ğırnâtî. bu l-hasan. arihçi, seyyah. Ğırnâta da doğdu. Doğuya seyahat etti. Dimeşk, Bağdat ve ısır a gitti. unus ta oturdu Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 295

19 ndülüs te arih ve Kehhâle ye Göre ndülüslü arihçiler 97 Lezzetü l-ahlâm fî ârîhi Ümemi l-acem (iki cilt), 2. ddetü l-üstenciz, 3. Akletü l-üstevfiz Ali el-ndelüsî (685 / 1286): Ali b. aîd el-ndelüsî. arihçi. el-eşrik fî Ahbâri l-eşrik brahim el-levzî ( / ): brahim b. Abdilazîz b. Yahyâ er-ruaynî el-ndelüsî. bû shâk. âlikî. arihçi. Dimeşk te kadılık nâibliği yapmıştır. bn Hallikân ın Vefeyâtu l-a yân ının muhtasarını yapmıştır (üç cüz) uhammed el-kurtubî (693 / 1294): uhammed b. Ahmed el- Kurtubî. Kemâluddîn. arihçi. ârîh Ahmed el-âmirî (699 / 1300): Ahmed b. uhammed b. Ahmed b. Abdirrahman b. esade el-âmirî. bû Cafer. arihçi. ndülüs te birçok yerde kadılık yaptı. Kavminin ve soyunun tarihine dair bir eseri vardır. 146 VIII. / XIV. AIR (Nasrîler Dönemi: ) 1492) 110-Abdulhak el-bâdisî (722 / 1322 de yaşıyordu): Abdulhak b. smail b. Ahmed b. uhammed b. el-hıdr b. Kays b. a d b. Ubâde el-bâdisî el-ğırnâtî el- Hazrecî. bû uhammed. arihçi. el-aksadu ş-şerîf ve l-ünezzau l-latîf fî Zikri alihâi r-rîf uhammed b. Hânî (733 / 1333): uhammed b. Ali b. Hânî el-lahmî es-ebtî. bû Abdillah. arihçi. şbiliyye asıllı. el-ğurretü t-âliat fî Şuarâi l- ieti s-âbîa uhammed b. Bekr ( / ): uhammed b. Yahyâ b. uhammed b. Yahyâ b. Ahmed b. uhammed b. bî Bekr b. a d el-şarî. bû Abdillah. bn Bekr olarak bilinir. âlikî. arihçi. Ğırnâta da kadılık yaptı. ısır ve Şam ı ziyaret etti. et-emhîd ve l-beyân fî akteli ş-şehîd Osman b. Affân uhammed b. Hayyân ( / ): uhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyân el-ğırnâtî el-ceyyânî el-ndelüsî. bû Hayyân. arihçi. Ğırnâta bölgesinde doğdu. ndülüs, frikiyye, skenderiye, Kahire ve Hicâz da yaklaşık 450 şeyhten hadis aldı. Kahire de vefat etti. 1. Nuhâtu l-ndelüs, 2. ecâni l-asr fi t-ârîh uhammed b. Cezyî ( / ): uhammed b. uhammed b. Ahmed b. uhammed b. Abdillah b. Cezyî el-kelbî. bû Abdillah. arihçi, edip. Ğırnâta halkından. Lisânuddîn el-hatîb ten ders almıştır. Fâs ta 142 Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 604

20 98 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz vefat etti. Ğırnâta tarihi hakkında cüzleri vardır uhammed b. el-hâc ( / ): uhammed b. uhammed b. brahim b. uhammed b. Halef b. uhammed b. üleyman es- ülemî. bu l-berekât. bnu l-hâc olarak bilinir. ndülüs halkından. Aslen Belfîkî. eriyye de doğdu ve yetişti. Becâye ve errâkuş ta eğitim gördü. ebte ye yerleşti. âlaka ve Ğırnâta da kadılık yaptı. el-fsâh fîmen Urife bi l- ndelüs bi s-alâh uhammed b. el-hatîb ( / ): uhammed b. Abdillah b. aîd b. Abdillah b. aîd b. Ahmed b. Ali es-elmânî el-levşî el-ğırnâtî el-ndelüsî. bû Abdillah. Lisânuddîn bnu l-hatîb, Zü l-vizâreteyn, Zü l-umreyn. arihçi, edip ve vezir. Belûşe de doğdu. Ğırnâta da yetişti. Vezirlik yaptı. Daha sonra ndülüs ü terk etmek zorunda kaldı. ebte ve ilemsân a gitti. Oradaki siyasî idarenin değişmesi ile zındıklıkla itham edilerek hapsedildi ve 776 / 1374 yılında öldürüldü. 1. arfetu l-asr fî Devleti Benî Nasr (ndülüs teki Benî Ahmer hanedanı, üç cilt), 2. Hedâru l-kinâyât fî erâcimi l-udebâ bi l-ağrib, 3. el-hâtatü fî Ahbâri Ğırnâta uhammed b. Câbir ( / ): uhammed b. Ahmed b. Ali b. Câbir el-ndelüsî. bû Abdillah, Şemsuddîn. Şemsuddîn b. Câbir olarak bilinir. âlikî. arihçi, şair. eriyye halkından. Doğuya seyahat etmiş, ısır ve Şam a gitmiş, Halep te ikamet etmiştir. lbîra da vefat etti. el-hulletü s-eyrâ fî ehdi Hayri l-verâ ve Şerhihâ bû Cafer el-lbîrî (780 / 1378 de yaşıyordu): arihçi, seyyah. Doğuya seyahat etti. Bedîiyyetü bn Câbir. 155 IX. / XV. AIR (Nasrîler Dönemi: ) 1492) 119-uhammed b. Âsım (857 / 1453): uhammed b. uhammed b. uhammed b. uhammed b. uhammed b. Âsım el-kaysî el-ndelüsî el-ğırnâtî. bû Yahyâ. arihçi, ricâl âlimi. Vezir ve kadılardan. er-ravdu l-arîd fî erâcimi zevi s-uyûf ve l-aklâm ve l-karîd. 156 X. / XVI. AIR (Nasrîler Dönemi: ): 1492): 120-Şerefuddîn el-kurtubî (974 / 1466 da yaşıyordu): Şerefuddîn b. Abdilalîm b. bi l-kâsım b. Osman el-kurtubî. bu l-kâsım. arihçi. Kalâidu Ukudi l-ukyân fî enâkıbi l-mâm bî Hanîfe en-nu mân (974 te tamamlandı) Kehhâle, Kehhâle, ; Kehhâle nin sayfa 567 de zikrettiği uhammed b. el-hâc (774 / 1373) da muhtemelen aynı kişidir. Bu da Belfîkî dir ve nispet edilen eserler 1. el-îdâhu fîmen Zükira fi l- ndelüs bi s-alâh, 2. et-ârîhu l-ürsiye min Bilâdi l-ndelüs olmak üzere iki tanedir. Birinci eserin isim benzerliği ve vefat tarihlerinin yakınlığı bu ihtimali artırmaktadır. 153 Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, Kehhâle, 219