SİCİLYA TARİHİNİN KAYNAKLARI -Bir Bibliyografya Denemesi-

Transkript

1 stem Yıl:9 ayı: s CLYA ARHNN KAYNAKLARI -Bir Bibliyografya Denemesi- Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL Bartın Üniversitesi debiyat Fakültesi arih Bölümü ÖZ Bu makalenin amacı Ortaçağ icilya tarihinin Arapça kaynaklarını tanıtmaktır. Bu eserler tarih kitapları, tabakât ve terâcim kitapları, coğrafya kitapları, seyahatnameler (gezi kitapları), dil ve edebiyat kitaplarıdır. Bu kaynaklar müelliflerinin vefat tarihlerine göre kronolojik olarak sıralanarak tanıtılmıştır. Anahtar Kelimeler: icilya, Ortaçağ, Başlıca Kaynaklar. ABRAC he ources of History of icily he purpose of this article is to introduce the arabic sources of medieval icily history. hese sources/works are history books, biographical books (terâcim and tabaqât books), geography books, travel books (seyahatname), language and literature books. hese sources are introduced through sorting chronologically by date of death of their authors. Keywords: icily, iddle Age, ain ources. slâm kültür ve medeniyetinin batıya geçişinde önemli role sahip iki yoldan biri olan ndülüs e ülkemizde son yıllarda artan bir ilginin varlığından söz etmek mümkünken benzer bir durumu diğer yol olan icilya için söylemek son derece zordur. a ilk slâm fetihleri döneminden itibaren ticarî ve stratejik önemi dolayısıyla üslümanların ilgisine mazhar olan Akdeniz in en büyük adası icilya, Ağlebîler ( ) döneminde Kadı sed b. el-furat (213/828) eliyle 827 yılında fethedilmiş ve 1091 deki Norman istilasına kadar 200 yılı aşkın bir süre üslümanların idaresinde kalmıştır. slâm kültür ve medeniyeti icilya da önemli gelişmeler kaydetmiş ve Ortaçağ Avrupası nı özellikle bilim, kültür ve medeniyet alanlarında doğrudan etkilemiştir. Bu yüzden icilya slâm kültür ve medeniyetini araştırmanın gerek ortaçağ tarihi, gerekse slâm tarihi açısından önemli bir ihtiyaç olduğu açıktır. Biz bu çalışmamızla ortaçağ icilya tarihini araştırmak isteyenlerin kaynak ihtiyacını bir nebze olsun karşılamak istedik ve tespit edebildiğimiz kadarıyla slâmi dönem icilya tarihinin Arapça kaynaklarını tanıtmayı amaçladık. serler; tarih, tabakât ve terâcim, coğrafya, gezi, dil ve edebiyat kitapları başlıkları altında tasnif edilerek tanıtılmış ve müel-

2 100 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL liflerinin vefat tarihlerine göre sıralanmıştır. A. ARH KAPLARI K 1. Vâkıdî, bû Abdullah uhammed b. Ömer b. Vâkıd el-slemî (207/823) Fütûhü ş-şam. 1 üellif, o dönemde Bağdat ta mukim olan icilyalı Zâhid bu l-kasım b. el- Hâkim den naklen icilya adasının konumu, önemi ve oradaki ateş hakkında malumat aktarmakta, ayrıca üslümanların, Halife Osman b. Affan döneminde adaya düzenledikleri ilk seferlerle ilgili bilgi vermektedir. 2. bn Abdülhakem, bü'l-kâsım Abdurrahman b. Abdullah (257/871), Fütûhu ısr ve Ahbâruha. 2 serde Bizans donanmasının skenderiye ye saldırısı sırasında bir Bizans gemisinin icilya adasına sürüklenmesinden söz edilmektedir. 3. el-belâzürî, bü'l-abbas Ahmed b. Yahyâ b. Cabir (279/892), Fütûhü l- Büldân. 3 serde, uaviye b. Hüdeyc komutasında icilya ya düzenlenen ilk akınlar ve özellikle deniz seferleri konusunda bilgi bulunmaktadır. 4. es udî, bü'l-hasan Ali b. Hüseyin b. Ali (345/956), urûcu z-zeheb. 4 serde, slâm dan önce icilya ve Afrika yı Gregor un yönettiği, Frank toprağı olan icilya daki volkanik dağlar, adada çeşitli mermer ve taşların çıkarılması, sagoci kitabının müellifi filozof Forforiyus un kabrinin adada bulunması, icilya ya Arapların yerleşip şehirler kurması, ada civarından mercan çıkarılması konularından söz edilmektedir. 5. Antakî, bü'l-ferec Yahyâ b. aîd b. Yahyâ (458/1066), ârîhü'l-antakî = ârîhu Yahya b. aîd el-antakî. 5 serde icilyalıların Ahmed b. Kurhub önderliğinde el-ehdi ye karşı isyanlarından bahsedilmektedir. 1 Fütuhü'ş-Şam, bû Abdullah uhammed b. Ömer b. Vakıd el-slemi Vakıdi, 207/823. Beyrut: Dârü'l-Cil, [t.y.] 1 c de 2 c. (312, 310 s.) ; 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. Kütüphanede mevcut olduğu belirtilen eserler DV slam Araştırmaları erkezi (A)da görülmüş olup dipnotlardaki künyeler adresindeki katalog esas alınarak verilmiştir. 2 Fütuhu ısr ve ahbaruha, bü'l-kâsım Abdurrahman b. Abdullah bn Abdülhakem, 257/871; ed. Charles C. orrey. -- Leiden:. J. Brill, , 63 s. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 3 Fütuhu'l-Büldan, bü'l-abbas Ahmed b. Yahyâ b. Cabir Belazüri, 279/892, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l- lmiyye, s. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 4 urucü'z-zeheb ve maadinü'l-cevher, bü'l-hasan Ali b. Hüseyin b. Ali es'udi, 345/956; thk. uhammed uhyiddin Abdülhamid. 4. bs. [y.y.]: el-ektebetü't-icareti'l-kübra, IV. c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 5 arihü'l-antaki = ârîhu Yahya b. aîd el-antaki, bü'l-ferec Yahyâ b. aîd b. Yahyâ Antaki, 458/1066; thk. Ömer Abdüsselam edmuri. rablus: Jarrous Press, s. ; 24 cm. ser; ılatu tarihi'l-utiha olarak bilinir. DV A kütüphanesinde mevcut.

3 icilya arihinin Kaynakları bn ahibü's-alât, bû ervan Abdülmelik b. uhammed b. Ahmed (594/1197), el-en bi'l-mâme: ârîhu Bilâdi'l-agrib ve'l-ndelüs fî Ahdi l- uvahhidîn. 6 icilya nın Normanlar tarafından işgalinden sonra yazılan eserde doğrudan icilya dan söz edilmemektedir. Daha çok Kuzey Afrika daki uvahhidlerin savaşlarının anlatımı sırasında icilya Normanlarının Kuzey Afrika ülkelerine düzenledikleri saldırılar dolayısıyla icilya dan söz edilmektedir. 7. sfahanî, bu Abdullah madüddin Katib uhammed b. uhammed b. Hamid madüddin (597/1201), el-fethü'l-kussi fi'l-fethi'l-kudsî. 7 Frankların slâm ülkelerine düzenledikleri saldırılara icilya kralının donanmasının katılmasından söz edilmektedir. 8. bnü'l-sîr, bü'l-hasan zzeddin Ali b. uhammed b. Abdülkerim (630/1233), el-kâmil fi t-ârîh. 8 serde yer verilen konuları şöyle sıralayabiliriz: Bişr b. afvan (109/ ), bnu l-habhab (116/ ), Habib b. bi Abde b. Ukbe b. Nafi (122/ ), Abdurrahman b. Habib ve Abdullah b. Habib (135/ ) in icilya seferleri; Ziyadetullah b. Ağleb in emirliği döneminde ( ) Kayrevan kadısı sed b. el-furat kumandasındaki ordusuyla icilya nın fethi; irakûze nin fethi (264/ ), üslüman donanmasıyla Bizans donanmasının icilya civarında savaşı (265/ ); icilyalıların önce el-uktedir e itaat edip sonra el-ehdî el-alevî ye uymaları; icilyalıların isyanları; icilyalıların yeni fetihleri (313/ ); icilyalılarla emirleri arasında fitne (325/ ); icilyalılarla Bizans arasında savaş (340/ ); icilya da armin ve Rametta nın fethi (353/ ); Bizans ile üslümanlar arasında savaş (353/ ); icilya da fitne; Normanların icilya saldırısının püskürtülmesi; icilya da iç karışıklık ve Normanların adayı istilası; adanın zaptının 484/1091 te tamamlanması; Normanların haçlı seferleri içerisinde Afrika, Biladüşşam ve ısır a saldırıları; Normanların Cerbe adasını zaptı; rablusgarp muhasarası, Norman-Bizans çekişmesi. Olayların birbirine karışmasını kolaylaştıran bir üsluba sahip olan eser, az da olsa sosyal olaylara değinmiştir. 9. bn zârî, bû Abdullah uhammed el-errakûşî (712/1312), el- 6 el-en bi'l-imame: târîhu biladi'l-agrib ve'l-ndelüs fî, bû ervan Abdülmelik b. uhammed b. Ahmed bn ahibü's-alat, 594/1197; thk. Abdülhadi azi, 3. bs. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-slâmî, 1987, 545 s. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 7 el-fethü'l-kussi fi'l-fethi'l-kudsi. / bu Abdillah madüddin Katib uhammed b. uhammed b. Hamid madüddin sfahani, 597/1201; thk. uhammed ahmûd ubh. [y.y.]: ed-dârü'l-kavmiyye, [t.y.] 695 s. DV A kütüphanesinde mevcut. 8 el-kamil fi't-tarih / bü'l-hasan zzeddin Ali b. uhammed b. Abdülkerim bnü'l-sir, 630/1233. IP Beyrut: Dâru adır, 1979/ c. ; 24 cm. serin editörlüğünü Carolus Johannes ornberg in yaptığı Leiden. J. Brill 1867 baskısından tıpkı basımdır. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut.

4 102 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL Beyânu l-uğrib. 9 I. cildinde icilya tarihine yer verilen eserde şu konular bulunmaktadır: uaviye b. Hüdeyc, Bişr b. afvan (105/ ), Abdurrahman b. Habib (135/ ) in icilya seferleri; Ziyadetullah b. Ağleb in sed b. Furat ın kumandasında icilya yı fethi (212/ ); icilya kadısı bn bi ahrez in vefatı (221/ ); Abbas b. Fazl ın icilya emirliği (236/ ) ve çeşitli seferleri; icilya emiri Haface nin seferleri; Arap ve berberiler arasında fitne (275/ ); icilya da büyük savaş (287/900); icilya da fitne; icilya dan Biladi r-rûm a (Bizans) sefer; icilya Ubeydî egemenliğinde; Normanların icilya dan ağrib e (Kuzey Afrika) yönelik saldırıları. ser, Ağlebîlerin fetih hareketlerini kronolojik olarak verip Fâtimîlerin ortaya çıkışını ele almıştır. 10. bü'l-fidâ, madüddin el-elikü'l-üeyyed smail b. Ali (732/1331), el- uhtasar fî Ahbâri'l-Beşer; ârîhu bi'l-fidâ. 10 serde adanın üslümanlar tarafından fethinden itibaren meydana gelen olaylar kronolojik olarak verilmektedir. icilya emiri uhammed b. Abdullah b. Ağleb dönemi fetihleri (228/ ) ve emirin vefatı (237/ ); Abbas b. Yakub b. Fezare nin icilya emiri atanması (237/ ); bu emirin 246/ da vefatı, yerine oğlu Abdullah b. Abbas ın getirilmesi; icilya emiri Haface b. üfyan ın seferleri; Haface nin öldürülmesi yerine oğlu uhammed in getirilmesi, uhammed b. Haface nin öldürülmesi üzerine yerine Ahmed b. Yakub un atanması (247/ ); Hasan b. Abbas ın icilya emiri atanması; Hasan b. Ahmed b. bu Haftezir in icilya emiri atanması (297/ ); icilya da âmilin (emir) kötü muamelesi yüzünden isyan çıkması; Circentli asilerin stanbul dan yardım istemesi (325/ ); ansur el-alevî nin Hasan b. Ali el-kelbî yi icilya emiri ataması (336/ ); Hasan ın oğlu Ahmed b. el-hasan ı yerine geçirerek Afrika ya gitmesi; 347/ yılında Ahmed b. el-hasan başkanlığındaki otuz kişilik icilyalı heyetin uiz e biatı; 351/ yılında uiz in, emir Ahmed den icilya adasındaki çocukları sayıp uiz in oğlunun sünnet ettirildiği gün, sünnet ettirip giydirmesini istemesi, çocuk yazan emir Ahmed in kardeşlerinden başlayarak bütün çocukları sünnet ettirmesi, uiz tarafından gönderilen dirhem ve 50 yük armağanın sünnet edilenlere dağıtılması; 352/ yılında uiz in gönderdiği donanma ile Bizans donanması arasındaki şiddetli savaşın üslümanların zaferiyle sonuçlanması; Ahmed in kardeşi bu l-kasım ın icilya emirliği ve Normanlarla savaş sırasında şehit edilmesi (372/ ); bu olaydan sonra icilya yönetiminin bozulması ve karışıklıklar ( / ); icilya emiri komutasın- 9 el-beyânü'l-mugrib fî ahbari'l-ndelüs ve'l-agrib, bû Abdullah uhammed el-erraküşi bn zari, 695/1295; thk. Georges Colin,.[variste] Levi-Provençal, 3. bs. Beyrut: Dârü's-ekâfe, c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 10 el-uhtasar fî ahbari l-beşer = el-uhtasar fî tarihi l-beşer = ârîhu bî l-fida, madüddin el- elikü'l-üeyyed smail b. Ali bü'l-fida, 732/1331; thk. uhammed Zeynuhum uhammed Azb, Yahyâ eyyid Hüseyin, uhammed Fahri el-vasıf, Kahire: Dârü l-aârif, [t.y.] 3. c.; 24 cm. -- (Zehairü l-arab ; 69) DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut.

5 icilya arihinin Kaynakları 103 daki donanmanın ndülüs e saldırısı (341/ ); icilya daki abermîn kalesinin fethedilip uiziyye adının verilmesi (351/ ); mir bu l-kasım b. Hasan b. Ali nin seferleri; essina ve Ketene yi fethi (365/ ); icilya da iç karışıklıklar; icilyalıların Afrika dan uiz b. Badis ten yardım istemesi; Abdullah b. uiz in ordusunun icilya emiri el-khel i Hâlisa da kuşatıp öldürmesi (427/ ); icilya da bölünmeler ve Normanların adayı istilası; 484/1091 yılında Normanların adanın tümüne hakim olması; Normanların icilya dan rablusgarb a (537/ ) ve Kuzey Afrika sahillerine saldırıları (539/ ); bn Kalâkîs in vefatı (567/ ); Normanların Kudüs ve civarına saldırıları; Hafsîlerin başarısızlıkla sonuçlanan Cerbe adasını alma girişimleri (608/ ). 11. en-nuveyrî, Şehabeddin Ahmed b. Abdülvehhab b. uhammed (733/1333), Nihâyetu l-reb fi Fünûnü l-deb. 11 serde önce icilya adasının coğrafî konumu, doğal zenginlikleri ve şehirleri ile ilgili bilgi verilmektedir. Daha sonra icilya nın üslümanlar tarafından fethi ve sonrasındaki süreçle ilgili olaylar kronolojik sırayla verilmektedir: Bişr b. afvan ve Abdurrahman b. Habib in icilya seferi; Palermo 220/835, Kasryâne ve irakûze nin müslümanlarca fethi (264/ ); icilya halkının el- ehdî ye itaatten çıkıp el-uktedir e tabi olması (300/ ); Normanların icilya yı zaptı (484/1091); icilya Norman krallığının Kuzey Afrika, ısır ve Biladü ş-şam a saldırıları. serde ayrıca icilya ya ilk seferi uaviye b. Hüdeyc in yapması, icilya nın Ziyadetullah b. Ağleb döneminde sed b. el-furat eliyle fethi ve sonrasındaki gelişmelerle ilgili özet bilgi de bulunmaktadır. 12. Zehebî, bû Abdullah Şemseddin uhammed b. Ahmed b. Osman (748/1348), ârîhü l-slâm. 12 Bu eserde ise, Atâ b. Rafi nin icilya seferinden başlayarak icilya nın fethine kadar olan süreç, Ağlebiler döneminde sed b. Furat eliyle adanın fethi, üslümanlar yönetiminde icilya, Normanlar tarafından zaptına kadar icilya nın siyasi tarihi kronolojik olarak verilmektedir. serde ayrıca bu aid el- zdî el-berazu î, bn Reşik, Dürretu l-hatira müellifi bnu l-katta, Ömer b. Yusuf (bu Hafs bnu l-huzaî el-kaysî es-ıkıllî) ve Ali b. Ömer b. uhammed bu Abdullah et-emimî el-azerî, uhammed b. Zafer es-ıkıllî gibi icilyalı şahsiyetlerin biyografisi de yer almaktadır. icilya Normanlarının rablusgarp ve el- ehdiyye yi zaptı, Bizans ile Normanlar arasında savaş, Abdülmü min in el- ehdiyye yi geri alması ve Normanların haçlı seferleri içerisinde slâm ülkelerine saldırılarından da söz edilmektedir. 11 Nihayetü'l-ereb fî fünuni'l-edeb. Şehabeddin Ahmed b. Abdülvehhab b. uhammed Nüveyri, 733/1333; thk. uhammed bü l-fazl brâhim. Kahire: el-hey'etü'l-ısriyyetü'l-amme li l-kitâb, c.; 26 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 12 arihü'l-slâm ve vefeyatü'l-meşahir ve'l-a'lâm: bû Abdullah Şemseddin uhammed b. Ahmed b. Osman Zehebi, 748/1348; thk. Ömer Abdüsselam edmuri. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1996/1417, 14. c., 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut.

6 104 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL 13. bn Kesîr, bü'l-fida madüddin smail b. Ömer (774/1373), el-bidâye ve n-nihâye. 13 serde Atâ b. Rafi nin icilya seferi; icilya nın ve ayorka nın fethi (ez- Zehebî den naklen); icilya civarında üslüman ve Bizans donanması arasında savaş (266/ ); icilya da uhtar vakası (353/ ); çok sayıda ( e yakın) Bizanslı ve Norman ın icilya ya saldırması, icilyalıların Fatımî hükümdarı uîz den yardım talebi üzerine yardım gönderilmesi ve savaşın üslümanların zaferiyle sonuçlanması; 484/1091 yılında Normanların icilya yı zaptı; icilya Normanlarının ısır a saldırıları, skenderiye de görülmeleri, Akka, ur ve ayda yı zapt etmeleri konuları yer almaktadır. serde ayrıca bnu l-kattâ dan söz edilmektedir. 14. bn Haldûn, bû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. uhammed (808/1406), ârîhu bn Haldûn. 14 serin I. cildinde yer alan icilya ile ilgili konu başlıkları: icilya nın coğrafî konumu ve üslümanlardan önceki tarihi, Akdeniz adalarından icilya ve belli başlı şehirleri (arakûse, Palermo, arabğa, âzere ve essina); hicri VI. yüzyıl ortalarında drisî nin icilya kralı Roger için Nüzhetu l-üştak ı telif etmesi ve kral için esudî, bn Hurdazbih, bn Havkal, Kadrî, shak el-üncem, Batlamyus ve başkalarına ait pek çok kitap toplaması; serin II. Cildinde ise icilya nın üslümanlar tarafından fethinden önceki dönem tarihi ile ilgili bilgi verilmektedir. III. ciltte ise, icilya nın Ziyadetullah b. brahim b. Ağleb döneminde sed b. el-furat tarafından fethedilmesi; uaviye b. bu üfyan döneminde uaviye b. Hüdeyc in icilya seferi; icilya adasının Kuzey Afrika, uriye, ndülüs ve Normanlar arasındaki savaşlarda önemli rol oynaması; Normanların Ubeydî ve mevî devletinin zayıflamasıyla icilya, Ikritiş ve alta yı zapt edip Kudüs e yönelmesi, bu l-hasan el-kelbî oğullarının icilya ya hâkim olması; 122/ ve 135/ yılındaki icilya seferleri; IV. ciltte ise, icilya da karışıklık ve el-ehdî (Ubeydî) ve el-uktedir (Abbasî) çekişmesi; Ferec es-ıkıllî ve icilya amili Hüseyin b. Ali nin 340/ yılındaki savaşta Kaloriya da Normanları yenmesi, icilya donanmasının ndülüs ün el-eriyye limanına saldırıp yağmalaması; icilya da armin ve Rametta kalelerinin fethi, Bişr b. afvan el-kelbî nin icilya seferi (103/ ), sed b. el-furat ın icilya yı fethi (219/ ) ve çeşitli fetihler; Ağlebiler dönemi icilya da çeşitli savaşlar; Ubeydîler döneminde icilya; icilya emirine isyan; 13 el-bidâye ve'n-nihaye, bü'l-fida madüddin smail b. Ömer bn Kesir, 774/1373, 4. bs. Beyrut: ektebetü'l-aârif, c. de 1-2. c. oplam 14 c.; 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 14 ârîhu bn Haldun: mukaddime = Kitâbü l-iber ve divanü l-mübtede ve l-haber fî eyyami l-arab ve l- Acem ve l-berber ve men asarahum min zevi s-sultani l-ekber. bû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. uhammed bn Haldun, 808/1406. Beyrut: Dârü l-kütübi l-lmiyye, 1992/ c.; 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut.

7 icilya arihinin Kaynakları 105 asilerin Bizans tan yardım istemesi; yeniden istikrarın sağlanması; Bizans elinde kalan icilya daki iki kalenin üslümanlarca fethi; icilya da karışıklıklar, Normanların icilya yı zaptı (484/1091) V. ciltte, Normanların Antakya ve Şam sahilleri ile el-ehdiyye yi istilaları, Cerbe adasını zapt etmeleri VI. ve VII. ciltlerde ise, icilya Normanlarıyla ağrib devletlerinin savaş ve mücadeleleri yer almaktadır. 15. bn Haldûn, ukaddime. 15 Bu eserde, Akdeniz adaları arasında icilya nın konumundan söz edildikten sonra drisî nin, Normanların icilya kralı olan Roger oğlu Roger için Nüzhetü l- üştâk isimli eserini hicri VI. yüzyılın ortalarında yazması, Ziyadetullah b. brahim b. Ağleb döneminde sed b. el-furat eliyle icilya adasının fethi, icilya nın Hıristiyanlar tarafından zaptı konularına değinilmektedir. 16. el-akrizî, bü'l-abbas akıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir (845/1442), el-evâiz ve l-tibâr. 16 serde Kahire deki zher Camii nin Halife uiz Lidinillah in mevlâsı Cevher (Cüvher el-katib) es-ıkıllî tarafından 356/ senesinde başlanıp 361/ de bitirildiği, kitabesinde de bu kaydın yer aldığı bilgisi var. Ayrıca müellif, diğer Akdeniz adalarından söz ederken icilya nın coğrafi konumu hakkında genel bilgi vermekte daha sonra Normanların ısır a saldırıları, icilya nın Ağlebî emiri Ziyadetullah döneminde sed b. el-furat eliyle fethi gibi konulara yer vermektedir. 17. bn bû Dinar, bû Abdullah uhammed b. bü'l-kâsım er-ruaynî (1092/1681), u'nis fî Ahbari frikıyye ve't-unus. 17 serde uaviye bin Hüdeyc ten başlayarak üslümanlar tarafından icilya üzerine düzenlenen seferler, Ağlebîler döneminde sed b. el-furat ın adayı fethi ile iraküze kuşatması sırasında şehit olması, ilk icilya valisi uhammed b. Abdullah b. Ağleb, Şiîlerin adayı ele geçirmesi ve Frankların icilya yı işgaline kadar olaylar hakkında özet bilgi bulunmaktadır. icilya nın 270 küsur yıl üslümanların idaresinde kaldığına değinen müellif ayrıca, Şiîlerin adanın yönetimini ele geçirmesi ve sonrasında meydana gelen olaylar, gelişmeler ve iç çekişmeler hakkında da malumat vermektedir. serde icilya nın yeni sahiplerinin Kuzey Afrika ya özellikle unus ve civarına yaptıkları saldırılar, işgaller ve 15 ukaddimetu bn Haldun, bû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. uhammed bn Haldun, 808/1406; thk. Ali Abdülvahid Vafi. 3. bs. Kahire: Dâru Nehdati ısr, c.; 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 16 el-evaiz ve'l-i'tibar bi-(fî) zikri'l-hıtat ve'l-asar, bü'l-abbas akıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir akrizi, 845/1442. ofs Beyrut: Dâru adır, [t.y.] 2. c. ; 29 cm. Kahire: 1270 in ofseti. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 17 u'nis fî ahbari frikıyye ve't-unus, bû Abdullah uhammed b. bü'l-kâsım er-ruayni bn bû Dinar, 1092/ bs. Beyrut: Dârü'l-esire; unus: üessesetu aidan, s. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut.

8 106 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL savaşlar hakkında da bilgi bulunmaktadır. 18. elavî, bü'l-abbas Şihabüddin Ahmed b. Hâlid b. Hammad (1315/1897), el-stiksâ li-ahbari'd-düveli'l-agribi'l-aksâ. 18 serin I. cildinde, ağrib valisi Bişr b. afvan ın 180/ de icilya ya sefer düzenleyip ganimetle dönmesi, çeşitli icilya seferleri, Ağlebiler den Ziyadetullah döneminde icilya nın sed b. el-furat eliyle fethi konularına yer verilmektedir. II. Cildinde ise icilya Normanlarının Kuzey Afrika sahillerine özellikle unus ve civarına saldırılarından söz edilmektedir. 19. ârîhu Cezireti ıkılliye. üellifi meçhul. üslümanların icilya ya girişlerinden itibaren meydana gelen olaylar, savaşlar ve emirlerin değişmesi ve diğer konulardan söz eden eserde ineo ve Palermo şehirlerinin fethi ve sonrasında meydana gelen olaylara yer verilmiştir. 19 B. ABAKA V RÂC KAPLARIK 1. alikî, bû Bekr Abdullah b. uhammed, Riyazü n-nüfûs. 20 serde, Ağlebilerin fetihleri, ilk akınların başlaması ve bununla ilgili tartışmalar yer almaktadır. sed b. el-furat ın icilya seferinde irakûze kuşatması esnasında vefatı ve bazı icilya kadılarının hayatı hakkında bilgi bulunmaktadır. 2. Kadî yâz, bü'l-fazl yaz b. usa b. yaz el-yahsubî (544/1149), ertibü l-edarik ve akribü'l-esâlik li-a'rifeti A'lâmi ezhebi alik. 21 serde aşağıdaki şahısların biyografileri mevcuttur: icilya fatihi sed b. el-furat, icilya kadısı uhammed b. Şebib (276/ ), icilya kadısı Abdullah b. ehl el-kabreyanî (248/ ), Kadı bu l- Hasan Ahmed b. Abdurrahman el-haşairi, icilya fakihi bu Bekir b. el-abbas, icilya fakih ve zahidi bu Abdullah b. Benna, icilyalı fakih ve meşhurlardan bu Hafs Ömer b. aro el-levati, Fakih Abdulhak b. uhammed b. Harun es- ehmî el-kureşî (466/1073), icilyalı fakih, mütekellim, usûlcü bu uhammed (bn ahibi l-hams) (?), meşhur bu l-abbas Abbas b. uhammed el- Cezzar; icilyalı fakih bu Abdullah b. Yunus, icilya fakihlerinden bu l-hasan Ali b. Abdulcabbar ibnu l-kevnî, âlim, edip ve şair bu Hafs Ömer b. Abdulcab- 18 Kitâbü l-istiksa li-ahbari düveli l-agribi l-aksa. bü'l-abbas Şihabüddin Ahmed b. Hâlid b. Hammad elavi, 1315/1897; tahkik ve talik Ahmed Nasıri. Dârü l-beyza: Vizaretü s-ekâfe ve l-ttisal, c. ; 27 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 19 el-ektebetü'l-arabiyyi's-ıkılliye: nususun fi't-tarih ve'l-büldan ve t-tercüme ve l-meraci, ichele Amari. Leipzig: Biblioteca Arabo icula, , 71, 740, 88 s. ; 24 cm. içerisinde bulunmaktadır. DV A kütüphanesinde mevcut. 20 Riyazü'n-nüfus, bû Bekr Abdullah b. uhammed aliki; thk. Beşir Bekkuş; racea uhammed Arusi el-atvi. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-slâmî, 1983/ c.; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 21 ertibü'l-medarik ve takribü'l-mesalik li-ma'rifeti a'lâmi mezhebi l-malik, bü'l-fazl yaz b. usa b. yaz el-yahsubi Kadi yaz, 544/1149; thk. uhammed b. âvît et-ancî. 2. bs. Rabat: Vizaretü'l- vkaf ve'ş-şuunü l-slâmiyye, c. ; 26 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut.

9 icilya arihinin Kaynakları 107 bar (bnu l-hakkar), icilya fakihlerinden, edip, şair, zarif bu l-abbas Ahmed b. uhammed el-kelaî, icilya fakihlerinden bnu l-kabile, Fatimîler-Ubeydîler dönemi icilya emiri bu l-fütûh el-kelbî (Yusuf b. Abdullah b. uhammed, 410/1020 den sonra), Nüzhetü l-üştâk müellifi Şerif drisî ( / ), şair, edebiyat âlimi bu l-arab us ab b. uhammed b. bi l-furat el- Abderî es-ıkıllî ( / ). 3. bn Beşküval, bü'l-kâsım Halef b. Abdülmelik b. esud (578/1183), Kitabü s-ıla fi ârîhi immeti l-ndelüs. 22 bnü l-faradi nin arihu Ulema i l-ndelüs ünün zeyli olarak kaleme alınan eserde, 493/1100 te ısır da vefat eden icilyalı âlim bu Bekir lakaplı uhammed b. abık es-ıkıllî hakkında kısa bilgi bulunmaktadır. 4. sfahanî, bu Abdillah madüddin Katib uhammed b. uhammed b. Hamid madüddin (597/1201), Haridetü l-kasr ve Ceridetü l-asr. 23 Zikrü ehasini Fudalâi Cezireti ıkılliye başlıklı bölümü icilyalı şahsiyetlere ayrılmış olan eserde aralarında bn Hamdîs in de bulunduğu toplam 17 şahsiyetin biyografisi yer almaktadır. üellif bazı şahsiyetlerle ilgili olarak bnu l- Katta ın Dürretü l-hatîra isimli eserinden nakilde bulunuyor. 5. Yakut el-hamevî, bû Abdullah Şihabüddin Yakut b. Abdullah (626/1229), u cemu l-udebâ, rşâdü l-rib ila a rifeti l-dib. 24 serde, bnu l-katta lakaplı Ali b. Hamza el-lügâvî el-basrî, (375/ ), Ali b. Abdulcabbar b. elame, bn Zafer lakaplı uhammed b. bu uhammed es-ıkıllî nin kısa biyografileri mevcuttur. 6. bnü'l- Kıftî, bü'l-hasan Cemaleddin Ali b. Yusuf b. brâhim (646/1248), el-uhammedûn mine'ş-şuarâ' ve ş'aruhum. 25 serde biyografileri yer alan şahsiyetler şunlardır: uhammed b. Ahmed b. Abdullah es-ıkıllî, uhammed b. Ahmed b. Yahya el-katib es-ıkıllî, uhammed b. Ahmed b. bu Abdullah el-katib es-ıkıllî er-rüceynî, uhammed b. el- Hüseyn bu l-feth bnu l-kurkübî el-katib es-ıkıllî, uhammed b. ehl bu 22 es-ıla = Kitabü s-ıla fi tarihi e immeti l-ndelüs. bü'l-kâsım Halef b. Abdülmelik b. esud bn Beşküval, 578/1183; thk. brâhim el-byari. Kahire: Dârü'l-Kitabi'l-ısri; Beyrut: Darü l-kitabi l- Lübnani, 1989/ c. ; 24 cm. (el-ektebetü l-ndelüsiyye ; 11). DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 23 Haridetü l-kasr ve ceridetü l-asr, bu Abdillah madüddin Katib uhammed b. uhammed b. Hamid madüddin sfahani, 597/1201; thk. Azertaş Azernuş; nekahahu ve zadu aleyh uhammed erzuki, uhammed Arusi atvi, Cilani b. Hac Yahyâ. unus: Dârü t-unusiyye, c. ; 24 cm. ser; bû ansur es-ealibi nin Yetimetü d-dehr i ile onun Baharzi tarafından yazılan Dümyetü l-kasr adlı zeyline zeyl olarak yazılmıştır. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 24 u'cemü'l-üdeba, bû Abdullah Şihabüddin Yakut b. Abdullah Yakut el-hamevi, 626/ [y.y.] : Dârü'l-e'mun li't-üras, [t.y.] 1 c. de 1-2. c. (282, 285 s.) ; 24 cm. ser, rşadü'l-erib ila ma'rifeti'l-edib adıyla da bilinmektedir. 10 kitap halinde 20 cilt. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 25 el-uhammedün mine'ş-şuara' ve eş'aruhüm, bü'l-hasan Cemaleddin Ali b. Yusuf b. brâhim bnü'l-kıfti, 646/1248; thk. Riyad Abdülhamid urad. 2. bs. Beyrut: Dâru bn Kesir, s. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde 1975 baskısı da mevcut.

10 108 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL Bekir el-katib es-ıkıllî ez-züreyk. onuncu isim icilya adasının hesap yazıcılarından (küttabi l-hesab) olup nesir ve nazım türünde eseri vardır. 7. bnü'l-bbar, bû Abdullah uhammed b. Abdullah b. bî Bekr (658/1259), et-ekmile li-kitâbi's-ıla. 26 ser; bnü l-faradi nin arihu ulema i l-ndelüs adlı eserinin zeyli olan bn Beşküval in es-ila adlı eserinin zeylidir. Bu eserde, icilyalı şair bn Hamdîs (uhammed b. Hamdîs) ve aliki fakihi Abdulmunim b. el-hüseyin el- Cüreşî nin biyografisi vardır. 8. bnü'l-bbâr, bû Abdullah uhammed b. Abdullah b. bî Bekr (658/1259), el-hulletü's-iyerâ. 27 serde Ağlebîlerin icilya yı yönetmesiyle ilgili kısa malumat verilmektedir. 9. bn Hallikân, bü'l-abbas Şemseddin Ahmed b. uhammed (681/1282), Vefeyâtu l-a yan ve nbau bnâi'z-zaman [mimma sebete bi nnakl evi s-sema ev eşbetehü l-ayan. 28 Bu eserde, Cevher es-ıkıllî, icilya fatihi ve kadısı sed b. el-furat, şair bu l-arab ez-zübeyrî (doğumu 423/1032), bn Reşîk (456/ ), bn Hamdîs (527/ ), bnu l-kattâ (515/ ) el-âzerî (536/ ), bn Zafer es-ıkıllî (565/ ) bn Kalâkîs gibi icilyalı şahsiyetlerin biyografileri mevcuttur. 10. Vefeyâtu s-ıkıllî, hk. Ahmed el-irakî. 29 XII. asırda Fas ta yaşayan meşhur şahsiyetlerle ilgili bir biyografi eseridir de 40 yaşında vefat etmesine binaen 1271 de doğduğu tahmin edilen müellifi uhammed el-fatımî es-ıkıllî ye nispeti dolayısıyla bu adla neşredilen eserin ne icilya adası ve tarihiyle ne de icilyalı şahsiyetlerle ilgisi yoktur. 11. Zehebî, bû Abdullah Şemseddin uhammed b. Ahmed b. Osman (748/1348), iyeru A lâmi n-nübelâ. 30 serde sözü edilen şahsiyetleri şöylece sıralayabiliriz: bnü l-ağleb brahim (ö. 289/902), icilya fatihi sed b. el-furat, icilya kadısı bnu l-ağlûb bu 26 et-ekmile li-kitâbi's-ıla, bû Abdullah uhammed b. Abdullah b. bî Bekr bnü'l-bbar, 658/1259; tahkik brahim el-byari. Kahire: Darü l-kitabi l-ısri; Beyrut: Darü l-kitabi l-lübnani, 1989/ s. ; 24 cm.(el-ektebetü l-ndelüsiyye; 18) DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 27 el-hulleti's-siyera, bû Abdullah uhammed b. Abdullah b. bî Bekr bnü'l-bbar, 658/1259; thk. Hüseyin u'nis. 2. bs. Kahire: Dârü'l-aârif, c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 28 Vefeyatü'l-a'yan ve enbau ebnai'z-zaman [mimma sebete bi n-nakl evi s-sema ev esbetehü l-ayan, bü'l-abbas Şemseddin Ahmed b. uhammed bn Hallikan, 681/1282; thk. hsan Abbas. Ofs, Beyrut: Dâru adır, 1978/ c. ; 24 cm. Beyrut: nin ofseti. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut. 29 Vefeyatü s-ıkılli. neşr. Ahmed Iraki. Fas : [y.y.], 1422/ s. ; 22 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 30 iyeru a'lâmi'n-nübela, bû Abdullah Şemseddin uhammed b. Ahmed b. Osman Zehebi, 748/1348; thk. Şuayb el-arnaut, Hüseyin sat. 3. bs. Beyrut: üessesetü'r-risâle, 1985/ c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut.

11 icilya arihinin Kaynakları 109 Ömer eymûn b. Ömer el-ağribî, Ubeydullah el-ehdî, el-ansur, el-uiz, Kayrevan asıllı bu aid Halef b. bu l-kasım el-zdî el-berazu î, Abdülhak b. uhammed b. Harun es-ehmî es-ıkıllî (ö. 466/), şair bn Reşîk el-kayrevanî (463/ ), nahiv alimi bnü l-fehham Abdurrahman b. Atik b. Halef el- Kureşî es-ıkıllî (ö. 516/1122), bnu l-katta bu l-kasm ali b. Cafer b. Ali (ö. 515/ ), Ömer b. uhammed et-emimî el-azerî el-alikî (ö. 536/ ), bn Zafer uhammed b. bi uhammed b. uhammed es- ıkıllî (ö. 565/ ), aliki Fakihi Kadı uhammed b. Abdurrahman b. uhammed b. ansur b. uhammed b. el-fazl el-alâî es-ıkıllî ( /). 12. afedî, bü's-afa elahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah (764/1363), el-vâfi bi l-vefeyât. 31 serde, ârîhu ıkılliye isimli eserin müellifi bu Zeyd el-ğamrî, ulvanu l- utâ müellifi uhammed b. Zafer, Nüzhetu l-üştak ı icilya kralı Roger için telif eden Şerif el-drisî, uhammed b. Ali el-azerî, uhammed b. Ferec ez- Zekî (516/1122), icilya fatihleri brahim b. Ahmed b. uhammed el-ağlebî ve sed b. el-furat ile bn Reşîk, icilya kralı Roger, Atik b. Ali es-imentarî (464/ ) ve Nasrullah b. Kalâkîs gibi şahsiyetlerin biyografileri mevcuttur. 13. Kütübî, alâhuddin uhammed b. Şakir b. Ahmed ed-dâranî (764/1363) Fevâtü l-vefeyât. 32 serde, meşhur icilyalı edip ve şairlerden bu l-kasım es-ıkıllî (Abdullah b. üleyman b. Yehlif el-kelbî), meşhur icilyalı şair bu l-arab es-ıkıllî, (usab b. Abdullah b. bi l-furat el-kureşî el-abderî) (506/ ) hakkında bilgi bulunmaktadır. 14. el-yafi î, Afifüddin Abdullah b. s'ad b. Ali el-yemanî (768/1366), ir'atü'l-cenan ve bretü'l-yakzan fî a'rifeti Havadisi'z-Zaman. 33 serde, bn Reşîk, bu Ali Hasan b. Reşîk in (456/ ) âzer de vefatı, 484/1091 te Normanların icilya adalarını istilası, icilya da doğan ve bnu l-katta olarak bilinen bu l-kasım Ali b. Cafer es-a dî nin vefatı, el-âzerî uhammed b. Ali et-emimî nin (536/ ) vefatı konularına yer verilmiştir. serde ayrıca âzerî nin üslim şerhi başta olmak üzere çok sayıda edebiyat eserinin bulunduğu kaydı yer almaktadır. 15. bn Ferhûn, bü'l-vefa Burhaneddin brâhim b. Ali b. uhammed 31 el-vafi bi'l-vefeyat, bü's-afa elahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah afedi, 764/1363; i tina Hellmut Ritter, 2. bs. Wiesbaden: Franz teiner Verlag, 1962/ c. ; 24 cm. -- (Neşriyatü l- slâmiyye ; 6/1) DV A kütüphanesinde mevcut. 32 Fevatü'l-vefeyat, alâhuddin uhammed b. Şakir b. Ahmed ed-dârani Kütübi, 764/1363; thk. hsan Abbas. Beyrut: Dâru adır, c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 33 ir'atü'l-cenan ve ibretü'l-yakzan fî ma'rifeti havadisi'z-zaman, Afifüddin Abdullah b. s'ad b. Ali el- Yemani Yafii, 768/1366; thk. Abdullah uhammed Cuburi. Beyrut: üessesetü'r-risâle, 1984/ c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut.

12 110 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL (799/1397), ed-dibacü'l-üzheb fî a'rifeti A'yan Ulemâi'l-ezheb. 34 serde, başta icilya fatihi ve kadısı Kuzey Afrikalı âlim sed b. el-furat b. inan olmak üzere bazı icilya kadıları ve icilya da yetişmiş âlimler hakkında bilgi bulunmaktadır. 16. el-akrizî, bü'l-abbas akıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir (845/1442), Kitâbü'l-ukaffa'l-Kebîr. 35 serde bazı Kuzey Afrika valilerinin icilya ya düzenledikleri seferlerden söz edildikten sonra meşhur icilya emirlerinden uhammed b. l-hasan b. Ali b. bi l-hasan bu Abdullah es-ıkıllî ile bn bi Zeker el-kureşî, uhammed b. Zafer (ö. 565/ ), uhammed b. Horasan bu Abdullah en-nahvî (ö. 386/ ), uhammed b. üslim b. uhammed bu Abdullah el-kureşî el-azerî (ö. 530/1136), uhammed b. brahim b. usa es-ıkıllî, uhammed b. bî Bekr b. Abdürrezzak Şerefüddin bu Abdullah es-ıkıllî, Fakih uhammed b. l-hasan b. Ali bu Bekr er-raba î el-kerkentî (Cürcentli) (ö. 537/ ), uhammed b. uhammed Fahruddin bu Abdullah b. es-ıkıllî (ö. 727/1327) gibi ilimde temayüz etmiş bazı icilyalı şahsiyetlerle ilgili bilgi verilmektedir. 17. es-uyûtî, bü'l-fazl Celaleddin Abdurrahman b. bî Bekr (911/1505), Buğyetü l-vuât fî abakâti'l-lugaviyyîn ve'n-nühât. 36 serde bû Abdullah lakaplı Beni Ağleb in mevlâsı uhammed b. Horasan es-ıkıllî (386/ ), uhammed b. Abdullah b. uhammed b. Zafer, (565/ ). ez-zekî lakaplı uhammed b. bi l-ferec el-kettanî es-ıkıllî (516/ ), bu ahir smail b. Halef b. aîd b. Umran es-ıkıllî, bnu l- Katta es-ıkıllî, icilyalı Abbas b. Amr b. Harun el-kenanî el-varrak (379/ ), icilya ya yerleşen usa b. sbağ el-uradî el-kurtubî gibi dil, nahiv, lügat, i râb, kıraat, şiir başta olmak üzere çeşitli ilim dallarında temayüz etmiş icilyalı şahsiyetlerle ilgili bilgi bulunmaktadır. 18. el-akkarî, bü'l-abbas Şehabeddin Ahmed b. uhammed b. Ahmed (1041/1631), zharü r-riyaz fi Ahbari yâz. 37 serde icilyalı imam müctehit bu Abdullah el-azerî hakkında bilgi bulunmaktadır. 34 ed-dibacü'l-müzheb fî ma'rifeti a'yan ulemai'l-mezheb, bü'l-vefa Burhaneddin brâhim b. Ali b. uhammed bn Ferhun, 799/1397; thk. uhammed Ahmedi bü n-nur. Kahire: Dârü't-üras, c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 35 Kitâbü'l-mukaffa'l-kebir, bü'l-abbas akıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir akrizi, 845/1442; thk. uhammed Ya'lavi. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-slâmî, 1991/ c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 36 Bugyetü'l-vuat fî tabakati'l-lugaviyyin ve'n-nühat, bü'l-fazl Celaleddin Abdurrahman b. bî Bekr uyuti, 911/1505; thk. uhammed bü'l-fazl brâhim, 2. bs. Beyrut: Dârü'l-Fikr, c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 37 zharü'r-riyaz fî ahbari yaz, bü'l-abbas Şehabeddin Ahmed b. uhammed b. Ahmed akkari, 1041/1631; thk. ustafa es-akka, brahim el-byari, Abdülhafız Şelebi. Ofs, Rabat: hyaü t- ürasi'l-slami, 1978/ c. ; 22 cm. Kahire: 1358 in ofseti. DV A kütüphanesinde 3 ciltlik baskısı da mevcut.

13 icilya arihinin Kaynakları el-akkarî, bü'l-abbas Şehabeddin Ahmed b. uhammed b. Ahmed (1041/1631), Nefhüt-îb min Gusni l-ndelüsi r-ratib ve Zikru Veziriha Lisani d-din bni l-hatîb. 38 serde, bn aid in el-uğrib isimli eserinin 2. kısmını icilya adasına ayırdığından bahisle Kitabu car ismiyle drisî nin icilya kralı Roger için yazdığı Nüzhetü l-üştâk tan aktarımda bulunulmaktadır. Daha sonra esâili ıkılliye adıyla Bizans bilginlerinin (ulemâi rum) gündeme getirdiği felsefi meseleler, bn Cübeyr in Rıhlesi esnasında icilya ya uğraması, icilya nın Ağlebîler döneminde sed b. el-furat eliyle fethi (212/ ) konularına yer verilmektedir. serde ayrıca arakûse ye nispet edilen Halef b. bu l-kasım el-zdî el-berazu î hakkında bilgi bulunmaktadır. 20. Kâtib Çelebi, Hacı Halife ustafa b. Abdullah (1067/1657), Keşfü'zzünun an esami'l-kütüb ve'l-fünun. 39 serde ilmin çeşitli sahalarında temayüz etmiş çok sayıda icilyalı şahsiyet ve eserleri hakkında bilgi bulunmaktadır. Bunlardan bazıları: bnu l-katta Ali b. Cafer es-ıkıllî (515/ ), ârîhu ıkılliye ; bu Zeyd el-ğamrî (?) ârîhu ıkılliye ; şair bu l-fütûh Nasrullah b. Abdullah bn Kalâkîs (567/ ), Zehrü l-bâsim fi vsafi l-kasım. bn Kalâkîs ın bu eserini icilya kumandanlarından el-kasım a intisab ettiğinde yazdığı kaydına da yer verilmiştir. bu Abdullah uhammed b. uhammed b. el-kasım b. Ali el-kureşî el-ekkî, bn Zafer (568/ ), ülvanu l-utâ fi Udvani l-ıbâ ; Şerif uhammed b. uhammed el-drisî, Nüzhetü l-uştâk fi Ahbari l-âfâk. drisî nin icilya kralı Roger için hicri VI. yüzyıl ortalarında kaleme aldığı bu eserini, yedi bölge (ekalimi s-seb a) üzerine telif ettiği, yer ve ülkelerin/bölgelerin niteliklerini belirttiği, mesafeleri mil ve fersah olarak verdiği, fakat enlem ve boylamları belirtmediği kaydı da yer almaktadır. 21. bnü'l-mad, bü'l-felah Abdülhay b. Ahmed b. uhammed (1089/1679), Şezerâtu z-zeheb fi Ahbari men Zeheb. 40 Bu eserde icilyalı şahsiyetlerden bn Reşîk (463/ ), bnü l- Katta (514/ ) ve bu Abdullah el-azerî nin (536/ ) biyografileri vardır. 38 Nefhü t-tib min gusni l-ndelüsi r-ratib ve zikru veziriha Lisani d-din bni l-hatîb = Urfü t-tib fî t-ta rif bi l-vezir bni l-hatîb, bü'l-abbas Şehabeddin Ahmed b. uhammed b. Ahmed akkari, 1041/1631; thk. hsan Abbas. Beyrut: Dâru adır, 1968/ c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 39 Keşfü'z-zünun an esami'l-kütüb ve'l-fünun = Lexicon bibliographicum et encyclopaedicum, Hacı Halife ustafa b. Abdullah Katib Çelebi, 1067/1657; edited and translated by Gustavus Fluegel. IP, Beyrut: Dâru adır, [t.y.] 7. c. (520 s.) ; 24 cm Fluegel baskısından tıpkıbasımdır. DV A kütüphanesinde mevcut. 40 Şezeratü'z-zeheb fî ahbari men zeheb, bü'l-felah Abdülhay b. Ahmed b. uhammed bnü'l-mad, 1089/1679; tahkik Abdülkadir Arnaut, ahmûd Arnaut. Beyrut: Dâru bn Kesir, c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut.

14 112 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL 22. Ömer Rıza Kehhale, u cemu l-üellifîn: erâcimu usannifi'l-kütübi'l- Arabiyye. 41 üellif, sed b. el-furat, bn Reşîk, üleyman b. alim el-kattân, Abdurrahman b. Atik es-ıkıllî, Atik es-imantarî, uhammed b. Zafer ( / ), uhammed b. Havkal (367/977), uhammed el-âzerî ( / ), uhammed el-drisî ( / ), uhammed es-ıkıllî (727/1327), us ab el-abderî ( / ), usa el- uradî, Nasrullah b. Kalâkîs ( / ) ve ichele Amarî ( ) gibi icilyalı veya sonradan icilya ya yerleşmiş şahsiyetlerle ilgili bilgi vermektedir. serde ayrıca bnu l-kattâ nın Zikru ârîh-i ıkılliye, uhammed b. Zafer in ulvanu l-utâ fi Udvani l-tbâ, Abdulvahid el-fâsî nin rtikau Rutebu l-aliyye fi Zikri l-nsabi s-ıkılliye adlı eserlerinden de söz edilmektedir. 23. Hayreddin Ziriklî, (1396/1976), el-a lâm, Kamusu erâcim [li-eşheri'rrical ve'n-nisa]. 42 serde başta icilya emiri bnu l-ağleb, brahim b. Abdullah b. brahim (236/851), icilya fatihi, Kayrevan ve icilya kadısı sed b. el-furat, ( / ), icilya emirleri uhammed b. Haface b. üfyan (257/871) ve Abbas b. Fazl b. Yakub b. Fezare bn Berber (247/861), Kelbîler dönemi icilya emirleri hakkında bilgi verilmektedir. serde bn Reşîk, el-hasan b. Reşîk el- Kayrevanî, ( / ); maliki fakihi bnu l-berazu î (372/983), icilya kadısı üleyman b. alim el-kattân (247/861), Şair bn Hamdîs es-ıkıllî (527/1133), alikî fakihi Abdülhak b. uhammed b. Harun bu uhammed es-ehmî el-kureşî es-ıkıllî (466/1073), a dî Ağlebîler soyundan edebiyat ve dil âlimi bnu l-katta Ali b. Cafer b. Ali es-a dî( / ), el-katib es-ıkıllî (500/1106 dan önce), Felek âlimlerinin büyüklerinden şair Ali b. Abdurrahman b. bi l-beşer el-nsarî, bn Zafer uhammed b. Abdullah es-ıkıllî ( / ), uhammed b. Ali b. Ömer et-emimî el-âzerî ( / ), ez-zekî lakaplı uhammed b. bu l-ferec b. Ferec es-ıkıllî ( / ) nin biyografileri mevcuttur. serde ayrıca ağrib valisi Abdurrahman b. Habib (137/755) hakkında da bilgi bulunmaktadır. C. COĞRAFYA KAPLARI 1. bü'l-hasan Ali b. Hüseyin b. Ali es'udî (345/956), et-enbih ve l- şrâf u'cemü'l-müellifin: teracimu musannifi'l-kütübi'l-arabiyye, Ömer Rıza Kehhale, Beyrut: ektebetü'l-üsenna, cilt. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 42 el-a'lâm: kamusu teracimi li-eşheri'r-rical ve'n-nisa, Hayreddin Zirikli, 1396/ bs. Beyrut: Dârü'l-lm li'l-elayin, c. ; 30 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 43 et-enbih ve'l-işraf, bü'l-hasan Ali b. Hüseyin b. Ali es'udi, 345/956; ed. ichael Jan de Goeje. 2. bs. Leiden:. J. Brill, , XLIII s. ; 24 cm. Fotokopi nüshadır. DV A kütüphanesinde farklı baskıları var.

15 icilya arihinin Kaynakları 113 serde icilya adasının coğrafi özellikleri ve Normanlar dönemi ile ilgili çok kısa bahisler bulunmaktadır. 2. stahrî, bû shak brâhim b. uhammed el-farisî el-kerhî (346/957), Kitabu l-kâlim=el-esâlik ve l-emâlik. 44 serde Akdeniz adalarından söz edilirken icilya ile ilgili olarak adanın büyüklüğü, konumu, ziraate elverişli oluşu vb. konularda özet bilgi verilmektedir. 3. bn Havkal, bü'l-kâsım uhammed b.havkal el-bağdadî (367/977), el- esâlik ve l-emâlik. 45 serde icilya adasının büyüklüğü, toprağının ekili, meskûn ve mamur olduğundan bahisle, en önemli ve büyük şehrinin Palermo yu surları, kapıları, cami, hamam ve çarşılarıyla ayrıntılı olarak anlatmaktadır. icilya daki en büyük çarşıların Palermo nun bitişiğindeki Hâretu akalibe de yer aldığını kaydeden müellif, her bir çarşının isim ve konumlarını belirtmektedir. bn Havkal daha sonra Kalorya ve oraya bitişik şehirler, cami, çarşı, pazar vb yapılarla ilgili gözleme dayalı bilgiler vermektedir. serde ayrıca Cibâli l-kılal isimli dağlar ve icilya da kayada yanan ateş ile ilgili kısa bilgi vardır. üellifin verdiği bilgilerin dikkate değer yönü kendi gözlemlerine dayanması ve bu yüzden de yer yer tahmin ve yorumlarda bulunmasıdır. 4. akdisî, bu Abdullah uhammed b. Ahmed (380/990) Ahsenu t- ekâsim fi a'rifeti'l-kâlim. 46 serde Palermo şehri, coğrafi konumu, camisi, pazarları; icilya da şehirlerin çok ve mamur oluşu, icilya elbiseleri/ kumaşları ile yanardağı konularından söz edilmektedir. 5. el-bekrî, Abdullah b. Abdülazîz b. uhammed bû Ubeyd (487/1094), el-esâlik ve'l-emâlik. 47 üellif, Abdullah b. a d b. bi erh in Kuzey Afrika ya girmesi üzerine bi Şerik adasında toplanan Bizanslıların yardımlaşarak Kalibiye şehri ve çevresini aldıktan sonra Afrika ile icilya arasındaki Kusira adasına döndüklerini kaydetmektedir. Bizanslıların bu şehri Abdülmelik b. ervan dönemine kadar ellerinde tuttuklarını, bu halifenin emriyle deniz seferine çıkan Abdülmelik b. Ka- 44 Kitabü l-ekalim = Kitabü l-esalik ve l-memalik, bu shak brahim b. uhammed Farisi Kerhi stahri, 346/957; ed. J. H. oeller. Ofs, [y.y. : y.y.], (Gotha) 132, 24 s. ; 25 cm. Kitap; stahri nin Kitabü l-esalik ve l-memalik adlı eserinin muhtasar bir nüshanın faksimile neşridir. Bağdad: ektebetü l-üsenna baskısından ofset 45 Leiden 1872 baskısı. PDF den incelenmiştir. 46 Ahsenü't-tekasim fî ma'rifeti'l-ekalim, bû Abdullah uhammed b. Ahmed akdisi, 380/990; ed. Fuat ezgin. IP, Frankfurt am ain : Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, VII, 498 s. ; 23 cm. (Islamic Geography ; 36) Descripto imperii moslemici auctore al-oqaddasi, edited by. J. de Goeje Leiden: 1906 nın tıpkıbasımı. DV A kütüphanesinde mevcut. 47 el-esalik ve'l-memalik, Abdullah b. Abdülazîz b. uhammed bû Ubeyd el-bekri, 487/1094; thk. A. P. van Leeuwen, A. Ferre. Kartaca: Dârü'l-Arabiyye li'l-kitâb, c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut.

16 114 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL tan ın buradaki adaları ve kaleleri aldıktan sonra muzaffer bir şekilde döndüğünden de söz etmektedir. 6. Zührî, bû Abdullah uhammed b. bî Bekr (549/1154), Kitâbü'l- Coğrafiyye. 48 serde icilya adasının büyüklüğü, konumu, en yakın sahilin unus olduğu, adadaki yanardağ, yetiştirilen ve ihraç edilen bazı ürünlerle ilgili bilgi bulunmaktadır. 7. drisî, bû Abdullah uhammed b. uhammed b. Abdullah et-ali (560/1165), Nüzhetü l-üştâk fî htiraki'l-âfâk. 49 üellif kendisinden önce bu alanda eser kaleme alanların yeryüzünün bölgelerinin yeterli bir tasvirini veremediklerinden dolayı bu eseri yazmaya koyulduğundan bahisle adanın şehir ve limanlarını saymakta, büyük bir dikkat ve titizlikle adayı tasvir etmektedir. icilya Kralı Roger için kaleme aldığı eserinde o dönemde zamanının mücevheri olarak nitelediği icilya da 130 şehir ve belde bulunduğunu zikreden drisî, daha sonra Palermo dan başlayarak şehir ve beldeleri tek tek tanıtmaktadır. icilya nın şehir, belde, köy ve kalelerinin coğrafi özellikleri, doğal güzellik ve zenginlikleri, tarım, hayvancılık vb gelir kaynaklarından söz ettikten sonra cami, dükkân, çarşı ve hamamlarını da sayan müellif her bir şehrin önemini, büyüklüğünü belirtmiştir. drisî, eserinde kendi gözlemlerine dayalı tasvir edici bir anlatım sergilemiştir. 8. Yakut el-hamevî, bû Abdullah Şihabeddin Yakut b. Abdullah (626/1229), u cemu l-büldân. 50 Yazar, icilya şehirlerinden Palermo nun isminin Rum lisanında şehir anlamına geldiğini belirttikten sonra coğrafî özellikleriyle ilgili bilgileri bn Havkal dan nakletmektedir. icilya daki bazı kale ve şehirler hakkında bilgi veren müellif; icilyalı âlim bnu l-katta ın ârîhu ıkılliye sinin arkasında icilya da yirmi üç şehir ve on beş kale bulunduğu bilgisini gördüğünü zikretmektedir. Yine bu Ali Hasan b. Yahya nın da ârîhu ıkılliye isimli eserinde Kadı bu l- Fazl ı anlatırken icilya da on sekiz şehir ve 320 küsür kale bulunmaktadır dediğini nakletmektedir. serde ayrıca Abbasî halifesi el-e mun döneminde (212/ ) sed b. el-furat eliyle fethedilen icilya adasının coğrafî özellikleri, yanardağı, doğal zenginlik ve güzellikleri, yetiştirilen ziraî ürünler, üslümanların fethinden son- 48 Kitâbü'l-coğrafiyye, bû Abdullah uhammed b. bî Bekr Zühri; thk. uhammed Hac adık, Kahire: ektebetü's-ekâfeti'd-diniyye, [t.y.] 199 s. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 49 Nüzhetü'l-müştak fî ihtiraki'l-afak, bû Abdullah uhammed b. uhammed b. Abdullah et-ali drisi, 560/1165. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, c s.; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 50 u'cemü'l-büldan, bû Abdullah Şihabüddin Yakut b. Abdullah Yakut el-hamevi, 626/1229, Beyrut: Daru hyai t-ürasi l-arabi, [t.y.] 5. c. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut.

17 icilya arihinin Kaynakları 115 ra bilhassa Afrika dan göçenler tarafından mamur hale getirilmesi gibi konularla ilgili bilgi bulunmaktadır. Yakut, icilya hakkında bilgi verirken Fakih bu Ali Hasan b. Yahya nın tasnif ettiğini zikrettiği ârîhu ıkılliye isimli eserden aktarımda bulunmaktadır. O, icilya nın Palermo şehrinde 300 muallim bulunduğunu belirtmekte, sayılarının bu kadar çok olmasına sebep olarak da icilya ya düşman saldırısı olması halinde muallimlerin askerlikten muaf tutulmasını göstermektedir. O, icilya daki beş belde, dört kale, yirmi iki şehirden isimleriyle söz etmektedir. 9. Yakut el-hamevî (626/1229), Kitâbü'l-üşterik Vad'an ve'l-üfterik uk'an. 51 serde icilya daki Hâlisa, Kasryâne ve âzere şehirlerinden söz edilmektedir. 10. Kazvinî, bû Yahyâ Zekeriyyâ b. uhammed b. ahmûd (682/1283), Âsâru l-bilâd ve Ahbâru l-bâd. 52 serde icilya adasının coğrafî yapısı, doğal güzellik ve zenginlikleri, suları, yetişen ürünler, dağları ve yanardağları hakkında bilgi bulunmaktadır. Palermo şehrini ayrı madde başlığı yaparak birkaç satırlık bilgi vermiştir. Palermo daki heykelle ilgili bn Havkal dan nakilde bulunmaktadır. Ülkenin iyi korunduğundan, şehir ve köylerinin çokluğundan, her cins büyükbaş hayvanların ve vahşi hayvanların bolluğundan söz etmektedir. Adada bulunan madenler arasında altın, gümüş, bakır, kurşun, demir, şap, antimon, zac (sülfirik asit), nişadır ve civayı saymaktadır. ularının, ekin ağaç ve meyvelerinin bolluğundan da söz eden yazar adanın Ağlebîler eliyle el-e mun döneminde fethedildiğini bir süre üslümanların yönetiminde kaldığını, ancak daha sonra tekrar küffar eline düştüğünü ve kendi döneminde halen onların elinde olduğunu kaydetmektedir. Adanın sarp/yüksek dağlarından, su kaynaklarının ve akarsularının bolluğundan şaşırtıcı güzelliklerinden de söz etmektedir. üellif, icilya daki yanardağın şaşırtıcı özelliklerinden ve eşsiz güzelliklerinden söz ederken ndülüslü Coğrafyacı Ahmed b. Ömer el-uzrî den de aktarımda bulunmaktadır. icilyalı şair bn Hamdîs in adanın güzelliklerini anlatan bir dizesine de yer veren müellif, adadaki üç kuyudan neftyağı çıktığını da kaydetmektedir. 11. Kazvinî, bû Yahyâ Zekeriyyâ b. uhammed b. ahmûd (682/1283), Acâibü'-ahlûkât ve Garâibü'l-evcudât Kitâbü'l-müşterik vad'an ve'l-müfterik suk'an = Jacut's oschtarik, das ist: lexicon geographischer homonyme, bû Abdullah Şihabeddin Yakut b. Abdullah Yakut el-hamevi, 626/1229; thk. Ferdinand Wüstenfeld. Bağdad: ektebetü l-üsenna, [t.y.] XVIII, 45, 475 s. ; 23 cm. Göttingen, 1846 basımının tıpkıbasımıdır. DV A kütüphanesinde mevcut. 52 Asarü'l-bilad ve ahbarü'l-ibad, bû Yahyâ Zekeriyyâ b. uhammed b. ahmûd Kazvini, 682/1283, Beyrut: Dâru adır, [t.y.] 667 s. ; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 53 Acâibü'l-mahlukât ve garâ ibü'l-mevcûdat, bû Yahyâ Zekeriyyâ b. uhammed b. ahmûd Kazvînî, 682/1283; thk. Faruk a'd, 3. bs. Beyrut: Dârü'l-Âfâki'l-Cedîde, s. ; 24x30 cm. Fotokopi nüshadır. DV A kütüphanesinde mevcut.

18 116 Yrd.Doç.Dr. ustafa HZL üellif, bu Ali el-hasen b. Yahya nın ârîhu ıkılliye sindan naklen icilya adası ve özellikle yanardağı hakkında bilgi vermektedir. 12. bn aîd, bu l-hasan Ali b. usa el-ağribî (685/1286), el- Coğrafiyâ. 54 serde icilya adasının konumu (enlem boylam dereceleri olarak), büyüklüğü, sakinleri, nüfus yapısı, icilyalıların yaptıkları işler, doğal zenginlik ve güzellikleri ile volkanik yanardağı hakkında bilgi verilmektedir. 13. Dımaşkî, bû Abdullah uhammed b. Abdurrahman (727/1327), Kitâbu Nuhbeti'd-Dehr: Acâibü'l-Ber ve'l-bahr. 55 icilya nın üslümanların idaresindeyken ilmin yaygınlığı, âlimlerinin, ediplerinin ve fazıllarının çokluğuyla bilindiğini kaydeden müellif, üçgen biçimli adanın dağları, ağaçları, nehirleri, meyveleri, kaleleri ve meşhur şehirleri hakkında kısa bilgi vermektedir. Başkent Palermo başta olmak üzere, Calisa (Hâlisa), Katâniya, essina, arakûse, âzere, Kirkent (Circent), Nûtus, abermîn, Kasryâne, Rametta gibi önemli şehirlerinden kısaca söz eden müellif, eteklerinde fındık ve sedir ağacı yetişen ve zirvesinden ateş püsküren dağdan da söz etmektedir. serde ateş püsküren iki dağa Yunanlıların altın, kükürt, civa ve diğer madenler bulunduğu için altın dağı ismini verdikleri kaydı da bulunmaktadır. 14. bü'l-fida, madüddin el-elikü'l-üeyyed smail b. Ali (732/1331) akvimü'l-büldân. 56 icilya nın başkenti Palermo nun enlem ve boylamlarını veren yazar daha sonra adanın coğrafi konumu, çevre ülkelere uzaklığı ve arabins, âzere, Circent, Kasryâne, essina gibi şehirlerini saymaktadır. serde adadaki yanardağ ve Palermo hakkında çok kısa bilgi bulunmaktadır. essina şehrinin üzüm ve şaraplarının bolluğundan ve çok yer sarsıntısı olduğundan da bahseden müellif, Norman imparatorunun adayı istila ettikten sonra üslümanları yerleştirdiği Luşira (Lucera) dan da söz etmektedir. 15. el-bağdadî, bü'l-fedail afiyyüddin Abdülmü'min bn Abdülhak (739/1338), erâsidü'l-ittıla' ala smâi'l-mkine ve'l-bika'. 57 Yakut un u cemü l-büldan isimli eserinin muhtasarıdır. serde icilya nın şehir, kale, belde ve karyeleri hakkında özet bilgi verilmiştir. 54 el-ektebetü ş-şamile, içerisinde. 55 Kitâbu nuhbeti'd-dehr fî acâibi'l-berri ve'l-bahr = Cosmographie, bû Abdullah uhammed b. Abdurrahman Dımaşki, 727/1327; yay.. A. F. ehren. Leipzig: Otto Harrassowitz, XC, 285 s. ; 23 cm. DV A kütüphanesinde mevcut. 56 akvimü'l-büldan, madüddin el-elikü'l-üeyyed smail b. Ali bü'l-fida, 732/1331; neşr.. Reinaud, ac Guckin de lane. Paris: A L'imprimerie Royale, XLVII, 539 s. ; 30 cm. DV A kütüphanesinde farklı baskıları mevcut 57 erasidü'l-ıttıla' ala esmai'l-emkine ve'l-bika', bü'l-fedail afiyyüddin Abdülmü'min bn Abdülhak el-bağdadi, 739/1338; thk. Ali uhammed Bicavi. Beyrut: Dârü'l-a'rife, 1955/ c.; 24 cm. DV A kütüphanesinde mevcut.