İşçinin Sadakat Yükümlülüğü ve Rekabet Etmeme Borcu

Transkript

1 İşçinin Sadakat Yükümlülüğü ve Rekabet Etmeme Borcu İşçinin Sadakat Yükümlülüğü; İşçi, çalıştığı işyerine dair teknik bilgilere birçok kez sahip olmakta, işi ve işvereni ile ilgili kritik bilgilere sahip olabilmektedir. Hal böyleyken işçinin işvereni olan ilişkisinde bu bilgileri gizleme yükümlülüğü olmalıdır Sayılı Türk Borçlar Kanunu da (Görüşümüzde TBK olarak anılacaktır) Hizmet Sözleşmeleri üst başlığı altında düzenlemiş olduğu işçinin sadakat yükümlülüğü ile bu hususa yasal zemin yaratmıştır. Ayrıntısını aşağıda yer alan ilgili hükümden de görmemiz mümkündür. Özen ve sadakat borcu MADDE 396- İşçi, yüklendiği işi özenle yapmak ve işverenin haklı menfaatinin korunmasında sadakatle davranmak zorundadır. İşçi, işverene ait makineleri, araç ve gereçleri, teknik sistemleri, tesisleri ve taşıtları usulüne uygun olarak kullanmak ve bunlarla birlikte işin görülmesi için kendisine teslim edilmiş olan malzemeye özen göstermekle yükümlüdür. İşçi, hizmet ilişkisi devam ettiği sürece, sadakat borcuna aykırı olarak bir ücret karşılığında üçüncü kişiye hizmette bulunamaz ve özellikle kendi işvereni ile rekabete girişemez. İşçi, iş gördüğü sırada öğrendiği, özellikle üretim ve iş sırları gibi bilgileri, hizmet ilişkisinin devamı süresince kendi yararına kullanamaz veya başkalarına açıklayamaz. İşverenin haklı menfaatinin korunması için gerekli olduğu ölçüde işçi, hizmet ilişkisinin sona ermesinden sonra da sır saklamakla yükümlüdür Görüldüğü üzere madde metni açık olup bir işçinin hizmet süresi içerisinde uyması gereken yükümlülüğünü düzenlemekte ve işçinin sadakat yükümlülüğüne aykırı herhangi bir davranışta bulunamayacağını hükme bağlamaktadır. İşçinin Rekabet Etmeme Yükümlülüğü; 1. İşçinin rekabet yasağı, iş sözleşmesinin sona ermesiyle başlayacaktır. Nitekim hizmet ilişkisi içerisindeki sadakat yükümlülüğü, hizmet ilişkisinin bitimi ile birlikte rekabet yasağına dönüşecek ve işçinin yükümlülüğü rekabet yasağı 1

2 şeklinde adlandırılacaktır. Rekabet yasağı ise yine TBK nun 444. Maddesi ve devamında düzenlenmiştir. Sadakat borcu kapsamında yer alan rekabet etmeme yükümlülüğü, isçinin iş görme, itaat ve diğer sadakat borçları gibi iş sözleşmesinden doğrudan kaynaklanan bir borç değildir. İş görme, itaat ve sadakat borçları, iş sözleşmesinde ayrıca kararlaştırılmasa bile zaten var olan işçi borçlarıdır. Buna karşılık rekabet etmeme borcu, bir iş sözleşmesinde veya bir rekabet yasağı sözleşmesinde tarafların ayrıca kararlaştırmaları halinde söz konusu olacaktır. Doktrinde de belirtildiği üzere, bundan başka, iş görme, itaat ve sadakat borcu iş sözleşmesinin sadece yürürlük süresi içinde söz konusu olacaktır. Buna karşılık rekabet etmeme borcu, genellikle iş sözleşmesinin sona ermesinden sonra yerine getirilmesi gereken bir borçtur. İş sözleşmesinin yürürlük süresi içindeki işçinin rekabet sayılacak davranışları, genellikle doğruluk ve bağlılığa uymayan sadakat borcuna aykırı davranışlar sayılır ve işveren için önelsiz ve tazminatsız fesih nedeni oluşturmaktadır 1. İş Hukukunda rekabet yasağı, iş sözleşmesi devam ederken ve iş sözleşmesi sona erdikten sonra rekabet etmeme borcu olarak iki şekilde incelenmektedir. İş sözleşmesi devam ederken işçinin işverenle rekabet yasağının kaynağını işçinin sadakat borcu oluşturmaktadır. Bu borçtan söz edebilmek için tarafların rekabet yasağı sözleşmesi yapması ya iş sözleşmesine rekabet yasağı kaydı konulması gerekmemektedir. Rekabet yasağı sözleşmesi, işçinin iş sözleşmesi devam ederken işverenin müşterilerini tanıması ya da iş sırlarını öğrenmesi sebebiyle, iş ilişkisi sona erdikten sonra belirli bir faaliyet alanında, belirli bir coğrafi bölgede ve belirli bir zaman dilimi içinde işverenle rekabet teşkil edecek herhangi bir faaliyette bulunmaması ve bu suretle işverenin haklı menfaatlerinin korunması amacıyla yapılan bir sözleşmedir. İş akdinin devamı süresince işçinin işverenle rekabet etmemesi sadakat borcu içinde yer alan bir yükümlülüktür. İşçinin iş sözleşmesi devam ederken rekabet etmeme borcu doğrudan doğruya iş sözleşmesinden kaynaklanmakta ve sadakat borcu bağlamında ortaya çıkmaktadır. 2 Buna karşılık, taraflar, iş ilişkisi sona erdikten sonra 1 Prof. Dr. Fevzi Demir, İşçinin Sadakat Borcu ve Uygulamaları Makale. 2 Hamdi Mollamahmutoğlu, İş Hukuku, Ankara,

3 işçinin rekabet etmeyeceğine dair bir sorumluluk üstlenmesini istiyorlarsa, iş ilişkisi devam ederken sözleşmenin bitiminden sonra işçinin rekabet etmeyeceğine ilişkin bir hükmün iş akdine konulma veya bu konuda ayrı bir sözleşmenin (rekabet yasağı sözleşmesi) yapılmasını kararlaştırmak zorundadırlar. Yani, işçinin işverenle rekabet yasağının iş sözleşmesi sona erdikten sonra da devam etmesi isteniyorsa tarafların bunu ayrıca ve açıkça sözleşme ile kararlaştırmaları gerekmektedir. Başka bir anlatımla, işçinin kendi namına işverenle rekabet edecek bir iş yapmamasını veya rakip bir müessesede çalışmamasını ya da böyle bir müessese ile ortak olarak veyahut başka bir sıfatla ilgili olmamasını kurala ancak yazılı bir sözleşme ile bağlayabilmektedirler (TBK 444/1). Görüldüğü gibi, iş akdi sona erdikten sonra işçinin işverenle rekabet etmeme borcu ancak böyle bir yükümlülük yazılı sözleşme ile kararlaştırıldığı takdirde söz konusu olacaktır. Yani, taraflar rekabet yasağı kararlaştırmamışlarsa işçinin işverene ait işyerinde edindiği bilgileri ve müşteri çevresini kullanması ve eski işvereni ile rekabet yapmasını bazı istinalar harici mümkün kılınmaktadır. 3 Ayrıntısını aşağıda yer alan ilgili hükümden de görmemiz mümkündür. Rekabet yasağı Koşulları MADDE 444-1) Fiil ehliyetine sahip olan işçi, işverene karşı, sözleşmenin sona ermesinden sonra herhangi bir biçimde onunla rekabet etmekten, özellikle kendi hesabına rakip bir işletme açmaktan, başka bir rakip işletmede çalışmaktan veya bunların dışında, rakip işletmeyle başka türden bir menfaat ilişkisine girişmekten kaçınmayı yazılı olarak üstlenebilir. Rekabet yasağına ilişkin sözleşmenin geçerli sayılması bazı koşulların varlığına bağlıdır. Her şeyden önce, işçiye rekabet etmeme borcu yükleyen sözleşmenin yazılı yapılması zorunludur. Doktrinde de belirtildiği üzere rekabet yasağı sözleşmesinin geçerli olabilmesi için sözleşmenin adi yazılı şekilde yapılması ilk şartıdır 4. Yani sözleşmenin metnin el yazısı veya makine ile yazılması ya da basılması mümkündür. Metin sözleşmenin bütün esaslı noktalarını, yani yasağın süresini, konusunu ve yerini kapsamalıdır. 3 Becker, s Soyer, Rekabet Yasağı, s.42. 3

4 Şekil şartına uyulmaması halinde rekabet yasağı sözleşmesi batıl olacaktır. Rekabet yasağı sözleşmesinin yazılı şekilde yapılmaması veya şekle aykırılık nedeniyle geçersiz olması halinde işveren işçiden yasağa uymasını isteyememektedir. 5 Ayrıca, rekabet etmeme sözleşmesi eski işverenin korunmasını amaçladığından işverenin korunmaya değer bir menfaatinin bulunması da gerekmektedir. Bu nedenle, rekabet etmeme taahhüdü, ancak işçinin, işverenin müşteri çevresine veya iş ve üretim sırlarına ait bilgileri kullanarak işverene önemli bir zarar verebilme ihtimalinin bulunduğu hallerde geçerlidir (TBK 444/2). O halde, doktrinde de belirtildiği üzere, işçi işverenin müşteri çevresi veya iş ve üretim sırlarına sahip olsa bile, bu bilgilerin kullanılması işverene önemli bir zarar verebilecek nitelikte değilse yapılan rekabet yasağı sözleşmesi geçerli sayılamayacaktır 6. Bu hususun ayrıntısını aşağıda yer alan hükümden de görebilmeniz mümkündür. Rekabet yasağı Koşulları MADDE 444-2) Rekabet yasağı kaydı, ancak hizmet ilişkisi işçiye müşteri çevresi veya üretim sırları ya da işverenin yaptığı işler hakkında bilgi edinme imkânı sağlıyorsa ve aynı zamanda bu bilgilerin kullanılması, işverenin önemli bir zararına sebep olacak nitelikteyse geçerlidir. Yargıtay da yerleşik bir içtihadında; rekabet yasağının bağlayıcı olabilmesi için iş sırlarının korunması ya da müşteri çevresinin zarar görmemesi amacıyla rekabet yasağının kararlaştırılmasında işverenin haklı bir menfaati olmalıdır 7 şeklinde hüküm tesis edilmektedir. Böylece, rekabet yasağı sözleşmesinin ancak, işçinin müşteri çevresine veya iş sırlarına nüfuz etme imkanına sahip bulunması nedeniyle işverenin önemli bir zarara uğraması ihtimalinin varlığı halinde geçerli olabileceği tespit edilmiştir. TBK nun 445. Maddesinde rekabet yasağının işçinin iktisadi geleceğini tehlikeye düşürmemesi için süre, yer ve işin türü bakımından sınırlandırılması gerektiği ifade edilmiştir. Yani rekabet yasağı sözleşmesi yapılırken taraflar tam ve mutlak bir serbestiye sahip değildir. Rekabet yasağı sözleşmesi işçinin ekonomik geleceğinin hakkaniyete aykırı olarak tehlikeye atılmaması şartıyla geçerlidir. 5 Soyer, Rekabet Yasağı, s Süzek, s YHGK, , E. 2008/9-517; 2008/566. 4

5 Yer Bakımından Getirilen Sınırlamalar Rekabet yasağı sözleşmesine yer bakımından sınırlama getirilmesi gerekir. Yer bakımından sınırlama yapılırken sınırlamanın işverenin fiilen yürüttüğü faaliyet alanını aşmaması gerekir. İşçinin iş gördüğü işletme, yapılan faaliyetler konusunda ne kadar uzmanlaşmışsa, işçinin iktisadi geleceğini hakkaniyete aykırı olarak güçleştirmemek koşuluyla, yasağın etki alanı da o kadar geniş olacaktır. Burada doktrinde tartışılan konu rekabet yasağı sözleşmesinin tüm Türkiye yi kapsayacak şekilde yapılıp yapılamayacağıdır. Yargıtay Dokuzuncu Hukuk Dairesi nin emsal niteliği teşkil eden, tarihli, Esas No: 1999/8262 Karar No: 1999/12073 sayılı ilamında; Türkiye de ki tüm bankalarda çalışmamayı kabul ve taahhüt eder biçimindeki düzenleme iki yıl sure ile sınırlı olarak getirilmiş ise de, Türkiye deki tüm bankaları kapsaması bakımından mahal ve banka açısından bir sınır söz konusu olmadığı için davacı bankacının geleceği bakımından ağır sonuçları beraberinde getirecek bir düzenleme olarak kabul edilmelidir şeklinde hüküm tesis etmiştir. Ancak doktrinde hakim olan görüş, rekabet yasağının, işverenin yürüttüğü faaliyetin tüm Türkiye de geçerli olması halinde, işçinin işyerindeki konumu bakımından işverenin korunmaya değer haklı menfaatlerinin bulunması durumunda tüm ülkeyi kapsayacak şekilde düzenlenebileceği yönündedir. İşin Türü Bakımından Getirilen Sınırlamalar; Rekabet yasağı sözleşmesiyle işçinin ancak rekabet teşkil edecek faaliyetleri yasaklanabilir. Buradaki konu bakımından sınır, işverenin faaliyet alanını oluşturmaktadır. Faaliyetin de alanını hizmet akdinin sona erdiği alana göre belirlemek gerekir. Rekabet yasağı işin türü bakımından işverenin yaptığı faaliyetle doğrudan ilgili işlerle sınırlandırılabilir. Rekabet yasağı, işçinin çalıştığı yerdeki somut görev ve işleviyle sınırlıdır. Yargıtay Dokuzuncu Hukuk Dairesi nin emsal niteliği teşkil eden tarihli, Esas No: 2003/18581 Karar No: 2004/14299 sayılı ilamında; Davalı isçinin yaptığı görevi itibarıyla davacı işverenin müşterilerini tanımak veya islerin esrarına nüfuz etmek gibi Borçlar Kanununun 348.maddesinde belirtilen bir konumunun bulunup bulunmadığı dosya içeriğinden anlaşılamamaktadır. Gerçekten anılan madde hükmüne göre, rekabet yasağı sözleşmesinin yapılabilmesi için belirtilen hususların varlığı gerekir şeklinde karar vermiştir. 5

6 Süre Bakımından Getirilen Sınırlamalar TBK nun 445. maddesinde rekabet yasağı sözleşmesinin süresinin özel durumlar ve koşullar dışında iki yılı aşamayacağına ilişkin bir hükme yer verilmiştir. Süre, iş sözleşmesinin sona erdiği tarihte başlayacaktır. Bundan başka, getirilen rekabet yasağının işçinin ekonomik yönden geleceğini tehlikeye sokmaması da gerekmektedir. Bu nedenle, genel ve sınırları belirsiz bir rekabet etmeme taahhüdü geçersiz olup, bunun belirli bir zaman, belirli bir yer ve işin türü itibariyle sınırlandırılmış olması zorunludur (TBK 445). Burada önemli olan yön, işçinin ekonomik geleceğinin hakkaniyete aykırı bir biçimde sınırlandırılmamasıdır. Bu hüküm de aşağıda yer almaktadır; Sınırlandırılması MADDE 445- Rekabet yasağı, işçinin ekonomik geleceğini hakkaniyete aykırı olarak tehlikeye düşürecek biçimde yer, zaman ve işlerin türü bakımından uygun olmayan sınırlamalar içeremez ve süresi, özel durum ve koşullar dışında iki yılı aşamaz. Hâkim, aşırı nitelikteki rekabet yasağını, bütün durum ve koşulları serbestçe değerlendirmek ve işverenin üstlenmiş olabileceği karşı edimi de hakkaniyete uygun biçimde göz önünde tutmak suretiyle, kapsamı veya süresi bakımından sınırlayabilir. Nitekim Yargıtay yerleşik bir kararında işçinin iş ilişkisinin sona erdiği tarihten itibaren 2 yıl süre ile Türkiye deki tüm bankalarda çalışmaması kabul ve taahhüt ettiği rekabet yasağı sözleşmesini, yer ve çalışma alanı bakımından normalin üzerinde sınırlama getirmesi ve işçinin ekonomik geleceğini hakkaniyete aykırı şekilde tehlikeye sokması nedeniyle haklı olarak geçersiz saymıştır. İş Sözleşmelerinde Yer Alan Sadakat Yükümlülüğü ve Rekabet Yasağına İlişkin Cezai Şartlar; İşverenler, gerek iş ilişkisinin devamındaki sadakat yükümlülüğü, gerekse de iş ilişkisinin sona ermesini takiben ortaya çıkacak rekabet yasağı açısından kendi haklarını koruma arzusu ile iş sözleşmelerine cezai şart hükümleri koymakta ve işçinin olası bir ihlalinin önüne geçme isteğindedir. Hal böyleyken iş sözleşmelerinde yer alacak cezai şartların ne şekilde olacağı ve hangi hallerde geçerlilik arzedeceği önem taşımaktadır. 6

7 Türk Borçlar Kanunu hükümleri çerçevesinde bir işçi, iş sözleşmesinin bitimiyle birlikte şayet yapacağı iş ve işlem eski işverenini ağır bir zarara uğratmayacak ve işvereninin iktisadi yaşamını tehlikeye sokmayacak ise yapılan iş ve işlem rekabet yasağına aykırılık teşkil etmeyecektir. Burada kıstas; işverene önemli bir zarar verip vermeme noktasında kendisini gösterir. Yine Türk Borçlar Kanunu na göre rekabet yasağı sınırlaması yer, süre ve işin niteliği bakımından sınırlandırılmalıdır. Böyle bir sınırlama yapılmaksızın iş sözleşmelerine yerleştirilen rekabet yasağı hükümlerinin ve buna bağlı cezai şart hükümlerinin hiçbir önemi kalmayacaktır. İşbu nedenle iş sözleşmelerinde yer alan rekabet yasağına ilişkin düzenlemeler açık ve belirli bir iş için belirli bir süre için yapılmalıdır. İşçi, rekabet yasağını ihlal eder ve iş sözleşmesinde cezai şartın tahsili için kendisine işveren tarafından dava açılırsa, sözleşmedeki cezai şart miktarı hakkaniyet oranında indirime tabi tutulmaktadır. Ayrıca cezai şartta karşılık prensibi hakim olduğundan, işçinin rekabet yükümlülüğüne uyması durumunda da kendisine ödenmesi gereken bir miktar bulunmalı ve bu mutlaka taahhüt ya da sözleşmeye yazılmalıdır. Bu temelde, rekabet yasağına aykırı hareket eden işçi işverenin zararını tazmin etmek zorunda kalmaktadır (TBK 446/1). Taraflar söz konusu yasağın ihlal edilmesi halinde işçinin bir cezai şart ödemek zorunda kalacağını geçerli olarak kararlaştırabilirler. Ancak, işverenin zararı öngörülen cezai şart miktarını aşmışsa, işçi fazlasını tazminle yükümlüdür (TBK 446/2). Bu hususun da ayrıntısını aşağıda görmeniz mümkündür. Aykırı davranışların sonuçları MADDE 446- Rekabet yasağına aykırı davranan işçi, bunun sonucu olarak işverenin uğradığı bütün zararları gidermekle yükümlüdür. Yasağa aykırı davranış bir ceza koşuluna bağlanmışsa ve sözleşmede aksine bir hüküm de yoksa, işçi öngörülen miktarı ödeyerek rekabet yasağına ilişkin borcundan kurtulabilir; ancak, işçi bu miktarı aşan zararı gidermek zorundadır. Rekabet etmeme borcu, bunun işçi tarafından yerine getirilmesinde işverenin gerçek bir menfaatinin bulunmadığının sabit olması halinde sona erecektir (TBK 447/1). Aynı şekilde, iş akdi işçinin haklı bir feshi gerektirecek herhangi bir kusuru olmaksızın işveren tarafından veya derhal feshi haklı kılacak işverenin bir kusuru nedeniyle işçi tarafından feshedilirse rekabet etmeme borcu ortadan kalkacaktır (TBK 447/2). 7

8 Sona ermesi MADDE 447- Rekabet yasağı, işverenin bu yasağın sürdürülmesinde gerçek bir yararının olmadığı belirlenmişse sona erer. Sözleşme, haklı bir sebep olmaksızın işveren tarafından veya işverene yüklenebilen bir nedenle işçi tarafından feshedilirse, rekabet yasağı sona erer. Ayrıca rekabet yasağı taraflar arasında akdedilecek ikale sözleşmesi ile de sona erebilecektir. İzah edilen sebeplerle ve özetle, geçerli bir rekabet yasağı sözleşmesinden söz edebilmek için bu koşulların hepsinin bir arada bulunması gerekmektedir. Doktrinde de belirtildiği üzere, rekabet yasağı sözleşmenin geçerliliği için bulunması zorunlu olan bu koşullara ilişkin hükümler emredici niteliktedir ve bu koşullardan herhangi birinin bulunmaması halinde sözleşme batıl olacaktır 8. Ayrıca iş sözleşmesinin sona ermesinden sonra geçerli olmak üzere işçinin işverenle rekabet etmesini engellemek amacıyla iş sözleşmesine de hüküm konulabilir. İş sözleşmesine eklenen rekabet yasağı şartının geçerli olabilmesi için de bu koşulların varlığı gerekmektedir. Bu koşullardan birinin eksik olması halinde rekabet yasağı geçersiz olacaktır. İş Görme ve Sadakat Borçları ile Rekabet Etmeme Borcu (Rekabet Yasağı) Arasındaki Ayrıma Değinilecek Olursak; İş görme ve sadakat borçları, açıkça kararlaştırılmasa bile her iş sözleşmesinde vardır. Rekabet etmeme borcu ise, ancak iş sözleşmesi taraflarının açıkça kararlaştırmaları halinde ortaya çıkar. Bundan başka, iş görme ve sadakat borçlarının yerine getirilmesi sadece sözleşmenin yürürlüğü sırasında söz konusudur. Buna karşılık TBK'nunda düzenlenmiş olan rekabet etmeme borcu ise iş sözleşmesinden sonraki süre içinde yerine getirilir. Rekabet etmeme yükümüne dair sözleşmenin yazılı şekilde yapılması, iş ve süre ile sınırlandırılmış olması, işçinin ekonomik geleceğini hakkaniyete aykırı olarak tehlikeye sokmaması ve işçinin fiili ehliyete sahip olması gerekir. İş sözleşmesi devam ederken, işçinin rekabet sayılacak davranışları ise doğruluk ve bağlılığa uymayan 8 Soyer, Rekabet Yasağı, s.39. 8

9 davranışlar olup İş Kanunu'nun 25/II-e kapsamına girer ve işveren için haklı fesih nedeni oluşturur. Rekabet yasağına aykırı hareket edilmesi halinde ise işçi, TBK nun 351.maddesi gereğince zararı tazmin ile mükelleftir. Sonuç Olarak; İş akdinin devamı süresince işçinin işverenle rekabet etmemesi sadakat borcu içinde yer alan bir yükümlülüktür. İşçinin iş sözleşmesi devam ederken rekabet etmeme borcu doğrudan doğruya iş sözleşmesinden kaynaklanmakta ve sadakat borcu bağlamında ortaya çıkmaktadır. Buna karşılık, işçinin iş ilişkisi sona erdikten sonra rekabet etmeyeceğine dair bir sorumluluk üstlenmesini istiyorsanız, iş ilişkisi devam ederken sözleşmenin bitiminden sonra işçinin rekabet etmeyeceğine ilişkin bir hükmün iş akdine konulmasını veya bu konuda ayrı ve yazılı, sınırları belli bir sözleşmenin (rekabet yasağı sözleşmesi) yapılmasını kararlaştırmak zorundasınız. Kasım, 2016 Evrim Uygur Yamaner, LL.M. Avukat Ortak Partner 9