TÜRKİYE - ABD GÜVEN ENDEKSLERİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİNDEKİ FARKLILIKLAR VE KUR-ENDEKS İLİŞKİSİ

Transkript

1 TÜRKİYE - ABD GÜVEN ENDEKSLERİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİNDEKİ FARKLILIKLAR VE KUR-ENDEKS İLİŞKİSİ Ömer ÖZPINAR Yrd. Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi Nazilli İİBF İktisat Bölümü, oozpinar@adu.edu.tr Hamit ÖZMAN Öğretim Görevlisi, Adnan Menderes Üniversitesi Nazilli İİBF, hamit.ozman@adu.edu.tr Özet : Bu çalışmanın amacı ABD ve Türkiye de son yıllarda giderek daha önem kazanan tüketici güven endekslerinin gerek içerik gerekse metodolojik olarak benzerlik ve farklılıklarını anketlerde yapılan önemli revizyonlarını da içine alacak şekilde tarihsel bir persfektifte ortaya konulması bununla beraber Türkiye de döviz kuru (USD-TL) ile tüketici güven endeksi arasındaki kısa ve uzun dönemli ilişkilerin incelenmesidir. Çalışmada, tüketici güven endeksi ve dolar satış kuru olmak üzere toplam iki değişken ele alınmış ve analiz kapsamında her bir değişken için 2004: :12 dönemi baz alınarak ve çeşitli ekonometrik yöntemler kullanılarak incelenmiştir. Çalışmada ulaşılan sonuç Türkiye de incelenen dönem arasında tüketici güven endeksi ile döviz kuru arasında hem uzun hem de kısa dönemde bir ilişkinin olduğu şeklindedir. Döviz kurundaki % 1'lik bir artışın tüketici güveninde %0,51 lik düşüşe yol açtığı belirlenmiştir. Kıstas olması açısından Brezilya da kur ile tüketici güveni arasındaki ilişki de ekonometrik model ile analiz edilmiş olup Türkiye ile benzer nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. 1

2 JEL Kodları: C22, G10, E40, E50 Anahtar Kelimler: Döviz Kuru, Tüketici Güven Endeksi, Eşbütünleşme, Nedensellik, Etki- Tepki Analizi, Varyans Ayrıştırma Abstract The aim of this study is to present a historical perspective that consists of both the content and methodological similarities and differences of the consumer confidence indices which have become increasingly important in the USA and Turkey in recent years, including the important revisions made in the questionnaires and to examine short and long-term relationships between exchange rate (USD-TL) and consumer confidence index in Turkey. In the study, two variables, consumer confidence index and US dollar selling rate, were considered and analyzed for each variable based on 2004: : 12 period and using various econometric methods. The conclusion reached in the study is that there is a long-term and short-term relationship between consumer confidence index and exchange rate between the periods examined in Turkey. A 1% increase in the exchange rate was found to lead to a 0.51% decrease in consumer confidence. In terms of being a benchmark, the relationship between exchange rate and consumer confidence in Brazil has been analyzed with an econometric model and similar causality relation with Turkey has been found. JEL Classification: C22, G10, E40, E50 Keywords: Exchange Rate, Consumer Confidence Index, Cointegration, Causality, Impact- Response Analysis, Variance Decomposition 2

3 1.Giriş Geleneksel iktisat teorisi tüketim harcamasının gelir, fiyat gibi ekonomik değişkenlere bağlı olduğunu belirtirken son dönemlerde yapılan araştırmalar psikolojik faktörlerin de tüketimde etkisi olduğunu ortaya koymaktadır. Diğer bir ifade ile birçok ekonomist tüketici harcamalarının sadece mevcut gelir ve hanehalkı varlığına bağlı olmadığını tüketicilerin gelecekteki finansal durumları hakkındaki algılarının da tüketim kararında etkili olduğunu düşünmektedir. Katona (1974), ihtiyari harcamaların, hane halkı geliri, faiz oranları, istihdam seviyeleri ve benzeri geleneksel ekonomik değişkenlerinin yanında tüketici güveni olarak adlandırılan öznel bir faktöre dayandığını ileri sürmüş ve 1946 yılında Michigan Tüketici Güven Endeksini hesaplamaya başlamıştır. Locarno ve Parigi (1997) güven endekslerini hem makroekonomik değişkenlerin hem de psikolojik faktörlerin bir sentezi olarak değerlendirilmektedir. Fukuyama'ya (2000) göre ise ekonomik birimlerin güven düzeyleri toplumsal bir sermaye olarak düşünülebilir. Tüketici güveni, tüketicilerin tasarruf ve harcamayla ifade edilen ekonominin performansıyla ilgili iyimserliğin bir ölçüsüdür. Tüketici güven endeksi, tüketici davranışını tahmin etmeye yönelik olarak belirli periyotlarda yapılan anketler ile ölçülmektedir. Aylık Tüketici Eğilim Anketi ile tüketicilerin kişisel mali durumları ve genel ekonomiye ilişkin mevcut durum değerlendirmeleri ve gelecek dönem beklentileri ile yakın gelecekteki harcama ve tasarruf eğilimlerinin ölçülmesi amaçlanmaktadır. Bunun yanı sıra, güven endeksleri, gelecekteki ekonomik aktivitedeki değişiklikleri tahmin etmede yardımcı olur. Tüketici Güven Endeksi, özellikle tüketimin milli gelir içindeki payı yüksek olan dolayısı ile tüketimin büyümenin temel dinamiği sayıldığı ülkelerde önemli göstergelerden biridir. Gelişmekte olan ülkelerde tüketim harcamalarının milli gelirdeki ağırlığı 2015 yılı 3

4 itibariyle Türkiye : %58; %Brezilya: %63; Çin: %37; Hindistan: %60; Rusya : %51 iken gelişmiş ülkelerde ABD: %68, İngiltere: %65; Fransa: %55; Almanya: %54 oranları görülmektedir. Dünya ortalaması ise %58 seviyesindedir. (OECD) Şekil 1: Hanehalkı Tüketim Harcamaları Oranı - Türkiye Bu çalışmada Türkiye ve ABD deki tüketici güven endekslerinin ve soru setlerinin temel özellikleri, odaklandıkları genel ekonomik teori ve değişkenler, tüketimi açıklamada yeterli güce sahip olup olmadıkları karşılaştırmalı analiz yapılarak incelenecektir. İkinci bölümde ise tüketici güven endeksinin kurlarla ilişkisi analiz edilerek karşılıklı bir nedensellik olup olmadığı tarihsel veri setleri kullanılarak ekonometrik metot ile araştırılacak ve etki tepki analizi ile şoklara karşı verilen tepkiler incelenecektir. Bu bölümde aynı zamanda, ülkemizde hesaplanan diğer ana ve alt güven endekleri ile USD-TL ilişkisi araştırılacaktır. Son bölümde ise bir diğer gelişmekte olan ülke olan Brezilya da kur seviyesinin tüketici güveni üzerindeki kısa dönemli etkisinin Türkiye ile benzerlik gösterip göstermediği Granger nedensellik analizi ile analiz edilecek ve çalışmanın bulgularına yer verilecektir. Çalışmamızın, Türkiye özelinde ampirik veri seti ile yapılmış ekonometrik bulgularının yanı sıra niceliksel olarak her ay açıklanan ve takip edilen güven endekslerinin niteliksel kapsamı ve ülkeler arası benzerlikfarklılıkları ile ilgili ülkemiz literatüründeki boşluğa katkı yapacağı inancını taşımaktayız. 4

5 2. Kavramsal Çerçeve Hanehalkı duyarlılığı, ABD de ekonomik durgunluğun önde gelen nedenlerinden biri olarak gösterilmiştir. Günümüzde ise artık finansal piyasalardaki dalgalanmaları açıklamak için tüketici güvenindeki beklenmedik değişimler de kullanılmaktadır. ABD de de tüketici tutumlarını ve beklentilerini araştıran iki endeks ( Conference Board Güven Endeksi ve Michigan Üniversitesi Güven Endeksi) bulunmaktadır ve bu endeksler her ay düzenli olarak yayınlanmakta, siyasetçiler, ekonomistler ve geniş kesimler tarafından takip edilmektedir. Finansal piyasalar ve iş çevreleri her iki endeksi de yakından takip ederken akademik çalışmaların çoğunluğu daha uzun geçmiş veriye sahip olduğu için Michigan Güven Endeksine odaklanmaktadır. Michigan Güven Endeksi 1940 ların sonlarında yıllık olarak verileri yayınlamaya başlamış ve 1952 de çeyrek dönemlerle yayımlamaya geçmiştir yılından beri ise bu endeks aylık olarak hesaplanmaktadır. Conference Board Güven Endeksi ise 1967 yılından itibaren önce 2 ayda bir, 1977 den sonra ise aylık bazda yayımlanmaya başlamıştır. Şekil 2: ABD Tüketici Güven Endeksleri Michigan ve Conference Board Endeksleri 5

6 Her iki endeks aynı kavramı ölçse de soru setlerinde ve zamanlamalarda bazı farklılıklar söz konusudur. Kısaca her iki endeks 5 temel soru sormakta; bunun ikisi mevcut ekonomik durum ile ilgili olup diğer 3 soru ise geleceğe dair beklentilerle ilgili sorulardan oluşmaktadır. Her iki endekste de mevcut ekonomik/finansal koşulların ağırlığı %40 seviyesindedir. Bram & Ludvigson (1998) çalışmalarında hangi endeksin sonraki dönem harcamaları daha iyi tahmin edebildiğini araştırmış ve Conference Board endeksinin daha iyi tahmin gücüne sahip oldukları sonucuna ulaşmışlardır. Conference Board endeksindeki mevcut ekonomik durum soruları daha ziyade işsizlik oranları ve maaş/ücret ödemelerine daha duyarlı olup Michigan Güven endeksi ise ekonomik aktivitenin seviyesinden ziyade ekonomideki son değişikleri yansıtmaya daha eğilimlidir. Benzer şekilde, Mowen ve ark. (1985), verilerini kullandıkları çalışmalarında Michigan endeksinin Friedman ın (1957) Sürekli Gelir Hipotez i gibi tüketim ile ilgili geleneksel ekonomik teorilere daha yakın pozisyon almakta olup bu nedenle finansal varlıklardaki sürdürülebilirliğe daha fazla odaklanmakta olduğunu belirtmiştir. Bu doğrultuda Michigan Endeksinde (R2:%84) ekonomik değişkenlerin diğer endekse (R2:%58) göre daha fazla yer kaplamakta olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu durum Conference Board endeksinin görece psikolojik faktörlere 6

7 daha fazla ağırlık vermekte olduğunu göstermektedir. Bu katkısı nedeniyle de söz konusu endeks tüketim harcamalarını tahmin etmede daha fazla bilgi değerine sahiptir. İki serinin tarihsel performansı incelendiğinde ekonomik iyileşmelerin ilk aşamalarında Michigan Güven endeksi zirve yaparken Conference Board endeksi ise gecikmeli olarak ekonomideki genişlemenin son aşamalarında (işsizliğin düştüğü, büyümenin olgunlaştığı) yüksek seviyelere tırmanmaktadır. Bir diğer farklılık ise endekslerin volatiliteleri olup tarihsel veriler incelendiğinde Conference Board endeksi, Michigan endeksine göre daha geniş bir bantta dalgalanmaktadır. Tüketicilerin beklentileri ile ilgili olan 3 temel sorunun içeriği ( iş yapabilme ortamı, iş olanakları, gelir ) her iki araştırma için benzer paralellikler göstermekle beraber zaman farklılıkları bulunmaktadır. Diğer bir ifade ile Conference Board endeksi örneğin iş olanakları hakkında bireylere 6 aylık sonrası için ne düşünüyorsunuz diye sorarken, Michigan endeksinden bu süreler 1 ile 5 yıl arasında değişmektedir. (Garner, 1991) Metodolojide bir takım farklılıklar göze çarpmaktadır. Michigan endeksi her ay 500 bireyle yarısı ayın başında yarısı ayın ortasında aranarak telefon aracılığı ile yapılırken Conference Board endeksi 3500 kişiyle mail atılarak yapılmaktadır. Conference Board Endeksi 2011 yılında anket uygulayıcısı olan TNS i değiştirerek Nielsen ile çalışmaya başlamıştır. Endekste her ay anketin yaklaşık% 60'ı yeni yanıtlardan oluşmakta ve kalan% 40'lık oran ise tekrarlanan anketlerden oluşmaktadır. Tekrarlanan anketler, tüketici hissiyatının zaman içindeki değişimlerini ortaya çıkarmakta ve tüketici güveni için daha doğru bir ölçüm sağlamaktadır. Yeni ayın ilk gününde bir önceki aya ait veriler açıklanmaktadır. Conference 7

8 Board endeksi soruları da bir önceki ayın sonunda kişilere gönderilmekte ve ay boyunca gelen mailler dikkate alınarak araştırmanın yapıldığı her ayın son Salı günü yayımlanmaktadır. Ülkemizde ise, Tüketici Eğilim Anketi, özel anket şirketleri ile değil TÜİK TCMB işbirliği ile aylık olarak uygulanmaktadır. Bunun dışında yayın hayatına geçen yıl son verilen CNBC-e tarafından da önceki dönemlerde alternatif bir tüketici güven endeksi hesaplanmaktaydı. Tüketici Eğilim Anket inde sonuçlar yaş ve cinsiyete göre ağırlıklandırılmaktadır. ABD den farklı olarak bilgisayar destekli yüz yüze görüşme yöntemiyle anket uygulaması yapılmaktadır. Anketin alan uygulama dönemi her ayın günleri arasındadır. Referans ayın anket sonuçları, Conference Board endeksine benzer şekilde ilgili ayın son haftasında Ulusal Veri Yayımlama Takvimine göre Tüketici Güven Endeksi Haber Bülteni ile açıklanmaktadır. Anketlerde soruların neredeyse tamamında ABD deki anketlerden farklı olarak 1 yıllık bir zaman periyodu kullanılmaktadır. Bir diğer farklılık ise mevsimsellikle ilgilidir. Conference Board endeksi 2011 Ocak ayından itibaren mevsimsel olarak hesaplanmakta iken TUİK tüketici güven endeksinde (TGE) mevsimselliğe göre düzeltmiş endeks kullanmamaktadır. TUİK, resmi internet sitesinde TGE verinin yorumlanmasını şu şekilde açıklamaktadır : Endeks 0 ile 200 aralığında değer almaktadır. Endeksin 100 den büyük olması tüketici güveninde iyimser durum, 100 den küçük olması tüketici güveninde kötümser durum olduğunu gösterir. Benzer şekilde Conference Board ve Michigan Endeksleri de arasında değerleri almaktadır. Yalnız ülkemizde 2004 den bu yana yayımlanan Tüketici Güven Endeksinin 100 değerinin üzerine çıktığı görülmemekte olup gerek kriz öncesi 2006 yılında gerekse kriz sonrası 2012 yılında %8 lerin altında işsizlik oranlarında bile endeks, eşik değer olan 100 ün üzerine çıkamamıştır. Söz konusu hesaplamada bir hata olduğunu düşünülmemekle beraber, endeks 100 ün altında ise tüketici güveninde kötümser durum 8

9 olduğunu gösterir ifadesinin ekonomik gerçekleşmeler ve talep ile tam olarak örtüşmediğini gözlenmektedir. Nitekim, tüketici güven endeksinin düşük olduğu dönemlerde bireyler daha likit varlıklara yatırım yapmakta ya da mevcut borçlarını kapatmaktadır. Ama aksine ülkemizdeki kredi büyüme oranlarına bakıldığında gerek kriz öncesi (2007) gerekse kriz sonrasında (2011) bireysel kredilerde %35 leri aşan oranlar görülmektedir. Açıklanan bu veriler hanehalkında karamsar bir beklenti, hissiyat olmadığını göstermektedir. Çalışmanın kapsamında yer alan diğer uluslararası endeksler olan Michigan endeksi ve özellikle Conference Board endeksinde ise 100 seviyesinin üzerine çıktıkları dönemler olduğu gözlenmektedir. Şekil 3: İşsizlik Oranları - Türkiye "Türkiye de Tüketici Güven Endeksi genel hatları ile aşağıdaki alt kalemler dikkate alınarak hesaplanmaktadır: o Gelecek 12 aylık dönemde hanenin maddi durum beklentisi o Gelecek 12 aylık dönemde genel ekonomik durum beklentisi o Gelecek 12 aylık dönemde işsiz sayısı beklentisi o Gelecek 12 aylık dönemde tasarruf etme ihtimali 9

10 Zaman içinde ülke ekonomilerinde bazı serilerin hesaplama metodolojilerinde değişiklik ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Nitekim 2004 yarısından itibaren aylık olarak derlenen ve yayımlanan Tüketici Güven Endeksi (TGE) serisinde de 2012 yılından itibaren meydana gelen soru bazında değişiklikler sebebiyle revizeye gidilmiştir. Yalnız seride önemli bir seri kayması yaşanmıştır. Şekil 4: TGE Eski-Yeni Seri Seviye Kayması Seviye kayması sorunu giderebilmek için TUİK, modele dayalı yaklaşım olarak Reg- ARIMA modelini temel almıştır. Bu yaklaşıma ek olarak, istatistiklerdeki tanım, kavram ve sınıflama değişikliklerinin serinin trend ve mevsimsel bileşenini etkileyeceğinden hareketle, eski serinin trend ve (varsa mevsimsel) bileşenindeki kırılmalar düzeltilmiştir. Böylece, yeni tanıma uygun geriye doğru çekilmiş seri elde edilmiştir. TUİK tarafında hesaplanıp elde edilen yeni seri ve eski seri farkları aşağıda verilmiştir. Şekil 5: TGE Eski-Yeni Seri 10

11 ABD de geçmiş veriler analiz edildiğinde tüketici güveninin durgunluk dönemlerinin hemen öncesinde ve ortasında en düşük noktasına geldiğini göstermektedir. Benzer durum Türkiye deki tüketici güven endeksinde de görülmekte olup 2008 in son çeyreğinde yaşanan küresel kriz öncesinde endeksin tarihsel en düşük seviyelere geldiği görülmektedir. Endeks, tüketicilerin ekonomiye olan güvenini kazanmasıyla yükselmektedir. Böylece artan tüketici harcamaları ekonomik büyümeye neden olmaktadır. Söz konusu büyüme, yabancı yatırımcılardan daha fazla ilgi görmesine yol açmakta ve genellikle bu durum USD nin diğer yabancı para birimlerine karşı artan değeri ile sonuçlanmaktadır. Şekil 6: Michigan Güven Endeksi (Son Veri: Aralık 2016) Şekil 7: Conference Board Güven Endeksi (Son Veri: Aralık 2016) 11

12 Buraya kadar ki gelişmeler gerek gelişmekte olan gerekse gelişmiş ülkeler için genel olarak paralellikler göstermekte iken dalgalanmanın görece daha yüksek olduğu Türkiye gibi cari açık veren gelişmekte olan ülkelerde ise tüketici güvenindeki artış, kurdaki değerlenme ile gecikmeli olmakla beraber tüketimi ithalat yoluyla arttırmaktadır. Söz konusu durum dış ticaret açığını arttırarak TL de değer kaybına neden olabilmektedir. Nitekim ülkemizde 2009 dan itibaren tüketici güveninde 2011 yılına kadar hızlı bir yükseliş görülmüş, bu dönemde kurda ise küresel likiditenin bol olmasına rağmen yükseliş yaşanmıştır. Yukarıdaki açıklamalar ışığında kurların TGE nin seviyesine vereceği tepki pozitif ve negatif olmak üzere her iki yönde de olabilmektedir. Bu nedenledir ki bu çalışmanın ilerideki bölümlerde açıklanacak olan bulgularından birtanesi de TGE den USD-TL ye yönelik bir nedensellik olmadığıdır 3. Literatür Literatürde benzer çalışmalar incelendiğinde; tüketici güven endekslerinin hane halkı tüketimi açıklamadaki etkisi ile ilgili net bir konsensüs, ortak görüş bulunmamaktadır. Garner (1991), tüketici güven endekslerinin normal koşullar altında tek başına harcamaları 12

13 açıklamada güvenilir bir gösterge olmadığını fakat beklentiler dahilinde olmayan ve Körfez Savaşı gibi ekonomik olmayan olaylardan kaynaklı ani güven değişikliklerinde bireylerin harcamalarını tahmin etmede iyi bir başvuru kaynağı olduğunu belirtmektedir. Yine diğer makroekonomik değişkenlerle birlikte tahmin modellerinde kullanıldığında ise katkısının oldukça az miktarda olduğunu belirtmektedir. Garner, her iki güven endeksinin yılı arası verilerini kullanarak bu endekslerin otomobil, beyaz eşya gibi dayanıklı tüketim mallarının yıllık yüzdesel değişimlerini incelemiş, Michigan endeksinin dayanıklı tüketim mallarındaki büyümeyi yansıtmada Conference Board endeksine göre görece daha sağlıklı sonuçlar üretmekle beraber tüketimi açıklamada yine de yetersiz kaldığını ifade etmiştir. Yine Sergeant ve ark. (2011) tüketici güven endekslerinin mükemmel göstergeler olmadığını, tüketici duyarlılığının gerçek tüketici harcamalarıyla çakıştığı durumlar olabildiğini Deloitte firmasının 2002 deki çalışmasını örnek göstererek vurgulamıştır. Söz konusu rapor, ABD de 11 Eylül 2001'de meydana gelen terör saldırısından sonra tüketim kararının azalmasına rağmen tüketim harcamaları bir sonraki çeyrekte arttığını göstermektedir. Mishkin (1978) ise yüksek hanehalkı borçluluğunun geleceğe dair finansal stresi arttırarak likit olmayan malların satın alınmasını azaltacağını bu nedenle de tüketim harcamalarını açıklamada tüketici güveninin önemli bir etkisi olduğunu belirtmiştir. Langer (1991), benzer şekilde tüketici güveninin hane halklarının harcamalarında güvenilir bir kaynak olduğunu ifade etmiştir. Acemoğlu ve Scott (1994), İngiltere için yapmış oldukları çalışmalarında geleneksel makroekonomik değişkenlerle entegre olmuş tüketici güven endeksinin tüketimi açıklamada tatminkar bir performans sergilediği sonucuna ulaşmışlardır. Carroll ve ark. (1994) ve Bram ve Ludvigson (1998), ABD ekonomisi için tüketici güveninin tahmin gücünü ampirik olarak test edip, güven ve tüketim artışı arasında önemli ve olumlu bir ilişki olduğunu ortaya koymuşlardır. Nahuis ve Jansen (2004) ise Avrupa ekonomilerini 13

14 incelemiş olup sonuçlar ikisi arasında benzer bir ilişki olduğunu göstermektedir ( 2004: aktaran Gürgür ve Kılınç, 2015). Vuchelen (2004) araştırmasında, tüketici güveninin bilgi içeriği ile işsizlik, büyüme oranı, faiz oranı ve döviz kuru vb. bazı ekonomik ve finansal değişkenler arasındaki ilişkiyi, dönemi içerisinde ve Belçika bazında incelemiştir. Araştırma sonucunda faiz oranı ile dolar döviz kurunun tüketici güveni üzerinde negatif bir etkiye sahip olduğu bulgusu elde edilmiştir. Güçlü para birimlerinin kullanıldığı gelişmiş ülke ekonomilerinde tüketici güveni ile kur arasındaki ilişkiden ziyade bu endeksin büyüme, işsizlik ve enflasyon oranı, hisse senedi piyasası performansı gibi diğer makro verilerle ilişkisi analiz edilmiştir ve konu hakkında yapılan çalışmalar ağırlıklı olarak gelişmiş ülkeleri kapsamaktadır. Nitekim Lovell (1975), Michigan Güven Endeksinin %90 nının işsizlik, enflasyon oranı, hisse senedi piyasası performansı ve bir önceki dönemin güven endeksi ile açıklanabildiğini tespitinde bulunmuştur. Literatürde, Türkiye'de tüketici güvenine odaklanan çalışma sayısı fazla değildir. Arısoy (2012), tüketici güveninin tüketim artışını önemli ölçüde etkilediğini belirtmektedir. Daha yakın tarihli bir çalışmada ise Karasoy ve Yüncüler (2015), tüketici güveninin tüketim üzerinde açıklayıcı bir güce sahip olduğunu bulgusuna ulaşmıştır. Çelik (2010), tüketici güveni üzerindeki belirleyicileri dikkate alarak, sanayi üretimi ile alt endeksleri, borsa, döviz kuru, petrol fiyat ve iş eğilimleri araştırmalarının tüketici güven endeksindeki değişimlerin önemli bir bölümünü açıkladığını ve Türkiye de tüketici güven endeksinin tüketimi açıklamada içsel önemli bir göstergelerden biri olarak sınıflandırabileceğini belirtmiştir. Yine Karasoy (2015), mali oynaklığın artması durumunda Türkiye'deki tüketici güveninin kötüleştiğini göstermektedir. 14

15 Gurgur ve Kılınç (2015) ise Ocak 2005 Nisan 2015 verilerini baz alarak döviz kuru ve tüketici fiyatlarındaki% 1'lik bir artışın sırasıyla tüketici güveninde 0,28 ve 0,61 puan düşüşe yol açtığı bulgusunu ulaşmış olup, faiz oranındaki ve işsizlik oranındaki bir puanlık artışın ise, tüketici güveninde 1,74 ve 3,51 puan düşüşe yol açtığını belirtmişlerdir. Görmüş ve Güneş (2010), yılı verileri ile yapmış oldukları analizde kısa dönemde USD- TL nin tüketici güven endeksi arasında kurdan endekse olmak üzere tek yönlü bir ilişki olduğunu ortaya koymuşlardır. 4. Veri ve Yöntem Çalışmada, tüketici güven endeksi ve dolar kuru olmak üzere toplam iki değişken ele alınmış ve analiz kapsamında her bir değişken için 2004: :12 dönemini içeren aylık frekansta 156 adet gözlemden oluşan veri seti kullanılmıştır. Tüketici güven endeksi olarak Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) ve Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) tarafından hazırlanan endeks esas alınmıştır. Döviz kuru olarak ise, TCMB dolar satış kurunun aylık ortalama değeri alınmıştır. Serilere ait tanımlayıcı istatistikler aşağıda verilmiştir. Tüketici Güven Endeksi serisi hesaplanan Jargue-Bera istatistiki değeri %95 güven aralığında tablo değeri olan 5,99 dan Tablo 1: Serilere İlişkin Tanımlayıcı İstatistikler küçük olduğu için Ho: TGE hata terimleri normal dağılmaktadır hipotezi reddedilememektedir. Yani TGE normal dağılıma sahiptir. USD-TL serisinde ise pozitif yani sağdan çarpıklık söz konusudur. 15

16 Gerek TGE gerekse USD-TL serilerinin düzey değerde durağan olup olmadığı ADF (Augmented Dickey Fuller) testi ile incelenmiş olup serilerin düzey değerlerinde birim kök taşıdığı görülmüştür. Her iki serininde önce logaritmaları alınmış fakat seriler hala birim kök taşımaya devam etmiştir. Sonraki aşamada %1 anlamlılık düzeyinde her iki serinin de 1.farkları alındığında seriler durağanlaşmıştır. Değişkenlerin aynı dereceden durağan oldukları tespit edildikten sonra diğer analizlere geçilmiştir. Söz konusu analizler için önce ideal gecikme uzunluğu hesaplanmış ve gecikme değerleri Akaike Bilgi Kriteri (AIC), Schwarz Bilgi Kriteri (SIC) ve Hannan-Quinn Bilgi Kriteri (HQC) doğrultusunda 1 (bir) olarak hesaplanmış ve modele dahil edilmiştir. (Tablo-4) 5. Analiz ve Amprik Sonuçlar Modelde iki değişken olup analiz edilecek olup basit doğrusal regresyon modeli aşağıdaki şekilde kurulmaktadır. Burada β0 ve β1 modelin bilinmeyen parametreleridir. ε hata terimi olup Y (bağımlı) ve X (bağımsız) değişkendir. Modelin parametrelerinin tahmini için en yaygın kullanılan yöntem olan en küçük kareler yöntemi kullanılmıştır. Söz konusu doğrusal regresyon modelinin 16

17 belirginlik katsayısı (Adjusted R-squared), yani modelin açıklama gücü 0,20 olarak hesaplanmış, döviz kurundaki % 1'lik bir artışın tüketici güveninde % 0,51 lik düşüşe yol açtığı belirlenmiştir. (Tablo-3) Modelin Denklemi : ========================= DLOGTGE = C(1) + C(2)*DLOGUSD_TL EKK ile hesaplanmış katsayılarla oluşturulmuş Denklem: ========================= DLOGTGE = *DLOGUSD_TL Doğrusal regresyon modellerinde en küçük kareler yönteminin başarılı bir biçimde uygulanıp istenilen sonuçları verebilmesi için bazı varsayımların sağlanması gerekir. Bu varsayımlardan biri hata terimleri arasında otokorelasyon bulunmamasıdır. Bu amaçla Durbin Watson istatistiği incelenmiş olup 1.79 olarak hesaplanmıştır. Söz konusu değer arasında olduğu için hata terimlerinde ardışık bağımlılık bulunmamaktadır. Yine bir diğer varsayım olan değişen varyans (heteroscedasticity) test edilmiş ve değişen varyans sorununa da rastlanmamıştır. Tablo 2: Serilerin Düzey Grafikleri 17

18 Tablo 3: Birim Kök Testleri Tablo 4: Uygun Gecikme Uzunluğunun Bulunması: Tablo 5: VAR Analizi 18

19 Değişkenler arasında uzun dönemde bir eşbütünleşme ilişkisi olup olmadığını görmek amacıyla Johansen (1988) eşbütünleşme analizi yapılmış, iz istatistiği değerleri Tablo-6 da sunulmuştur. %5 güven aralığında tüketici güven endeksi ile USD-TL kuru arasında bir eşbütünleşme olduğu görülmektedir. Tablo 6: Johansen Eşbütünleşme Analizi İncelenen değişkenler arasında kısa dönemde bir nedensellik ilişkisi olup olmadığını görmek amacıyla, Granger (1987) nedensellik testi yapılmış ve elde edilen bulgular Tablo- 7 de verilmiştir. 19

20 Tablo 7: Granger Nedensellik Analizi Tablo-7 incelendiğinde, döviz kuru ile tüketici güven endeksi arasında tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin varlığı görülmektedir. Diğer bir ifadeyle, döviz kuru olarak alınan dolar satış kuru tüketici güven endeksinin %1 anlamlılık seviyesinde nedenselidir ve tüketici güven endeksinde meydana gelen değişimleri açıklamada önemli bir faktördür. Çalışmada döviz kurundan TGE ye ise herhangi bir nedensellik bulunmamıştır. Tablo 8: Hata Düzeltme Modeli & Hata Teriminin Birim Kök Testi 20

21 USD-TL nin prob. değeri<0.05 olduğundan dolayı bağımlı değişken olan tüketici güveni USD-TL bağımsız değişkeninden kısa dönemde etkilenmektedir. Kısa dönemde USD- TL de yaşanan 1 birim sapmanın yaklaşık %9,7 si bir sonraki dönem düzelmektedir. (Coefficient :-0,097405) İncelenen değişkenlerin birinde meydana gelen bir şoka diğerlerinin nasıl tepki verdiğini görmek amacıyla etki tepki analizi yapılmış ve sonuçlar Tablo-9 da sunulmuştur. Tablo 9: Etki Tepki Analizi Grafikte görüldüğü üzere döviz kurunda meydana gelen artış yönündeki bir şoka, tüketici güven endeksi ilk dönemde azalarak tepki vermekte ve 6. aydan itibaren dengeye 21

22 doğru yakınsamaktadır. 3 ve 4. aylarda negatif bölgeden uzaklaşıp pozitif tepki vermesi ise hanehalkı varlık dağılımı ile ilişkilendirilebilir. Hali hazırda Türkiye de toplam mevduatın 1/3 ü yabancı para cinsinden mevduat olup kurdan kaynaklı olarak yaşanabilecek servet etkisinden dolayı bu aylarda bir olumlu algı oluşmuş olabilir. Nitekim sonrasında ise düzeltme gelerek dengeye doğru bir normalleşme görülmektedir. VAR modellerinde ileri yönelik tahminlerin daha iyi olması için ileri yönelik tahmin hatasının varyansı ayrıştırılabilir. Bu işlem bağımlı değişkenin varyansından meydana gelen değişmenin ne kadarının bağımsız değişkenlerin varyansından kaynaklandığını gösterir. Varyans ayrıştırmasının amacı, her bir rassal şokun, ileriki dönemler için elde edilen öngörünün hata varyansına olan etkisini ortaya çıkarmaktır. Tablo-10 da değişkenlerin 12 dönemlik varyans ayrıştırma sonuçları sunulmuştur. Tablo 10 daki sonuçlara göre Tüketici Güven Endeksi getirisindeki değişimlerin hata varyansının önemli bir kısmı (% 94.75) kendisi tarafından açıklanırken, USD-TL döviz kuru % 5.25 ini, açıklamaktadır. Tablo 10: Varyans Ayrıştırma 22

23 Çalışmanın önceki sayfalarında ifade edildiği üzere Tüketici Güven Endeksi ile ilişkili kur kavramı gelişmiş ülkelerden ziyade ağırlıkla gelişmekte olan ülkelerin araştırma konusuna girmektedir. Bu konuda aynı zamanda bir benchmark (kıstas) olması amacıyla Brezilya para birimi olan Real in USD karşısındaki seviyesi ile tüketici güveni arasındaki ilişki incelenmiş olup sonuçları aşağıda verilmiştir. Tablo 11: TGE Brezilya & Real-USD Tablo-11 de görüleceği üzere son 5 yılda genel olarak Brezilya para birimi USD karşısında değer kaybetmiş olup tüketici güven endeksinde de aşağı yönlü bir trend söz konusudur yılında ise Real deki toparlanma ile birlikte tüketici güveninde bir parça iyileşme söz konusudur. Nitekim yapılan son 6 yılın aylık verileri ile yapılan Granger nedensellik analizinde aynı Türkiye örneğinde olduğu gibi kısa dönemde kurdan tüketici güvenine yönelik tek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunmuş, sonuçları tablo-12 de verilmiştir. Yine benzer şekilde uzun dönemde de eşbütünleşme görülmektedir. 23

24 Tablo 12: TGE Brezilya Granger Nedensellik Analizi V. Anadolu International Conference in Economics, Tablo 13: TGE Brezilya Eşbütünleşme Analizi 6. Genel Değerlendirme ve Sonuç Bu çalışmada, öncelikle Türkiye ve ABD deki tüketici güven endekslerinin ve soru setlerinin temel özellikleri, tüketimi açıklamada yeterli güce sahip olup olmadıkları, birbirlerinden temel farklılıkları ve benzerlikleri karşılaştırmalı analiz yapılarak incelenmiştir. Endekslerde gerek içerik gerekse metodoloji bakımından gözlenen bir takım farklılıklar ortaya konmuştur. 2.aşamada Türkiye deki güven endeksleri ile USD-TL arasında ilişkisi araştırılmış olup en yüksek anlamlılık Tüketici Güven Endeksi nde çıkmıştır. (EK-1) 3.aşamada ise Türkiye deki tüketici güven endeksi ile USD-TL kuru arasındaki ilişki 2004: :12 dönemi baz alınarak ve çeşitli ekonometrik yöntemler kullanılarak incelenmiştir. Uygulanan analizler sonucunda, her iki değişken arasında hem uzun dönem 24

25 hem de kısa dönemde bir ilişki olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Döviz kurundaki % 1'lik bir artışın tüketici güveninde % 0,51 lik düşüşe yol açtığı belirlenmiştir. Yapılan eşbütünleşme analizi sonucunda, döviz kuru ile tüketici güven endeksi arasında uzun dönemde eşbütünleşme ilişkisinin varlığı bulgusuna ulaşılmıştır. Granger nedenselik analizi sonucunda, döviz kurundan (USD-TL) tüketici güven endeksi yönüne doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin varlığı tespit edilmiş olup TGE den USD-TL ye doğru ise bir nedensellik bulunamamıştır. Etki tepki testi sonucunda ise, döviz kurunda meydana gelen artış yönündeki bir şoka, tüketici güven endeksi ilk dönemde azalarak tepki verdiği ve 6.aydan itibaren dengeye doğru yakınsadığı sonucuna ulaşılmıştır. Son aşamada ise gelişmekte olan ülkelerden biri olan Brezilya da kur ile tüketici güveni arasındaki ilişki de mercek altına alınmış olup Türkiye ile benzer nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. Tüketici güveni, ekonomik ve politik birimler tarafından yakından takip edilmektedir. TCMB elindeki para politikası araçları ile gerekse politika yapıcılar, politik riskleri azaltarak, kurlar kanalıyla tüketici güveni seviyesini etkileyebilmektedir. Diğer bir ifade ile mali ve parasal tedbirlerin doğru bir biçimde harmanlanması tüketici güveni için ideal bir ortam yaratacaktır. Mali ve para politikaları, makroekonomik istikrarı koruduğu takdirde kurlardaki sert yükselişler gibi olumsuz dış şoklara karşı esneklik sağlayacak olup tüketici güveninin artmasına katkıda bulunabilecektir. Kaynakça: Acemoglu, D. and Scott, A (1994). Consumer Confidence and Rational Expectations: Are Agents Beliefs Consistent with the Theory. Economic Journal 104 (422), pp

26 Arisoy, İ. (2012). Türkiye Ekonomisinde İktisadi Güven Endeksleri ve Seçilmiş Makro Değişkenler Arasındaki İlişkilerin VAR Analizi. Maliye Dergisi 162, pp Bram, Jason and Sydney C. Ludvigson (1998). Does Consumer Confidence Forecast Household Expenditures? A Sentiment Index Horse Race. Federal Reserve Bank of New York Economic Policy Review, Vol. 4, No. 2, pp The Conference Board (2017). Consumer Confidence Survey Technical Note. URL: [ tarihinde ulaşıldı] Celik, S. (2010). An Unconventional Analysis of Consumer Confidence Index for the Turkish Economy. International Journal of Economics and Finance Studies 2(1). pp Çelik, S., Aslanoğlu, E., Deniz, P., (2010). The Relationship Between Consumer Confidence and Financial Market Variables in Turkey During the Global Crisis. 30th Annual Meeting of the Middle East Economic Association, Atlanta, GA. Engle, R. E. and C. W. J. Granger. (1987). Cointegration and Error-Correction: Representation, Estimation, and Testing. Econometrica 55, pp Fukuyama, F. (2000). Social Capital and Civil Society. IMF Working Paper, No:74. 26

27 Garner, A. (1991). Forecasting Consumer Spending:Should Economist Pay Attention to Consumer Confidence Surveys. Economic Review, May-June 1991,pp GÖRMÜŞ, Ş and GÜNEŞ, S. (2010). Consumer Confidence,Stock Prices and Exchange Rates: The Case of Turkey. Applied Econometrics and International Development Vol Gurgur, T and Kilinc, Z. (2005). What Drives the Consumer Confidence in Turkey?. CBT Research Notes in Economics from Research and Monetary Policy Department, 2015 (17) İbicioğlu, M, Kapusuzoğlu, A ve Karan, M. (2013). Türkiye deki Tüketici Güven Endeksi ile Döviz Kuru Arasındaki İlişkinin Ampirik Analizi. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5 (1) ss Johansen S. (1991). Estimation and Hypothesis Testing of Cointegrating Vectors in Gaussian Vector Autoregressive Models. Econometrica. 59, pp John C. Mowen, Clifford E. Young, and Patriya Silpakit. (1985). A Comparison of the University of Michigan and Conference Board Indices of Consumer Economic Attitudes. Advances in Consumer Research Volume 12, eds. Elizabeth C. Hirschman and Moris B. Holbrook, Provo, UT : Association for Consumer Research, pp Karasoy, H. G. and C. Yunculer. (2015). The Explanatory Power and the Forecast Performance of Consumer Confidence Indices for Private Consumption Growth in Turkey. Central Bank of the Republic of Turkey Working Paper Series, No: 15 (19). 27

28 Katona, G. (1968). Consumer behavior: Theory and findings on expectations and aspirations. The American Economic Review, Vol:58, No:2, pp Locarno A. and G. Parigi (1997). Clima di fiducia e consumi delle famiglie: movente economico o psicologico?. in Ricerche quantitative per la politica economica,vol. II, Banca d Italia, Roma,. Lovell, M. C.(1975). Why was the customer feeling so sad?. Brooking Papers on Economic Activity, No:2 Mishkin,Frederic S. (1976). Illiquidity, Consumer Durable Expenditure and Monetary Policy. American Economic Review,September ) University of Michigan (2017). Surveys of Consumers. URL: [ tarihinde ulaşıldı] OECD (2017). Household Expenditures. URL: [ tarihinde ulaşıldı] Türkiye İstatistik Kurumu (2017). Ekonomik Güven Endeksi. [ tarihinde ulaşıldı] Vuchelen, J., (2004). Consumer sentiment and macroeconomic forecasts. Journal of Economic Psychology, Vol:25, No:4,

29 EK-1: Güven Endeksleri ve Kur İlişkisi 29

30 30