TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN EKONOMİK ÖNEMİ

Transkript

1 TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN EKONOMİK ÖNEMİ Ahmet MERT 1 Erdal Dağıstan 2 amert@mku.edu.tr edagistan@mku.edu.tr 1 M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 2 M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ÖZET Tıbbi ve aromatik bitkiler özellikle insan sağlığı, ilaç sanayi ve gıda sanayinde kullanımı nedeniyle günümüzde önemi giderek artan tarım ürünleri arasında yer almaktadır. Gerek Türkiye ve gerekse Hatay hem endemik hem de çeşitlilik ve üretim potansiyeli bakımından oldukça yüksek bir tarımsal potansiyele sahiptir. Bu çalışmada, bazı önemli tıbbi ve aromatik bitki çeşitlerinin üretim, verim, kullanım alanı ve ticaretindeki gelişmeler incelenmiştir. Bu çalışmanın sonucunda üretim miktarı giderek artmakla birlikte daha çok toplayıcılığa dayalı bir üretim sistemi mevcut olduğu belirlenmiştir. Maliyeti düşük olmakla birlikte üretim yetersizliğinden kaynaklı yüksek fiyatlar tüketimi olumsuz etkilemektedir. Özellikle medya üzerinden ekonomik değeri hızla artan ve tüketicileri suistimalin yaygınlaştığı bir sektör haline gelmektedir. Anahtar Kelimeler: Hatay, endemik bitki, tıbbı bitkiler, aromatik bitkiler, ekonomik değer THE ECONOMİC IMPORTANCE OF MEDİCİNAL AND AROMATİC PLANTS ABSTRACT Due to usage in pharmaceutical and food industry, and benefits for human health, medicinal and aromatic plants are geting more important among other agricultural products. Turkey and Hatay have a high agricultural potential in terms of endemic, variety and production potential. In this study, some important medicinal and aromatic plants are examined in terms of production, productivity, usage area and development in trade. According to the results, it is found out that production area has been increasing and production is mostly based on collecting from the nature. However, production cost is low, high consumer price arising from production inadequency effects consumption negatively. Due to increase in economic value, exploitation has been getting common in medicinal and aromatic plants industry. Keywords: Hatay, endemic, medicinal plants, aromatic plants 1525

2 1. GİRİŞ Tıbbi bitkilerin tanımını tam olarak yapmak mümkün değildir. Günümüzde tıbbi ve aromatik bitkiler terimi genellikle birlikte kullanılmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkiler, hastalıkları önlemek, sağlığı sürdürmek veya hastalıkları iyileştirmek için ilaç olarak kullanılan bitkilerdir. Tıbbi bitkiler, beslenme, kozmetik, vücut bakımı, tütsü veya dini törenler gibi alanlarda yer alırken, aromatik bitkiler ise, güzel koku ve tat vermeleri için kullanılmaktadır. Aromatik bitkilerin gıda, kozmetik ve parfümeri sektöründe de geniş kullanım alanı bulunmaktadır (Faydaoğlu ve Sürücüoğlu, 2011). Ülkemizde tıbbi ve aromatik bitkiler eski çağlardan beri ilaç, gıda, parfümeri ve kozmetik gibi farklı alanlarda kullanılmaktadır (Tulukçu ve Sağdıç, 2011). Tıbbi ve aromatik bitkiler özellikle insan sağlığı, ilaç sanayii ve gıda sanayinde kullanımı nedeniyle günümüzde önemi giderek artan tarım ürünleri arasında yer almaktadır. İnsanlık tarihi boyunca birçok hastalık (seker hastalığı, sarılık, nefes darlığı vb.) bitkiler kullanılarak tedavi edilmeye çalısılmıs ve çalısılmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dünyada yaklasık 4 milyar insanın sağlık sorunlarını ilk etapta bitkisel droglarla gidermeye çalıstıklarını bildirmektedir (dünya nüfusunun % 80 i). Ayrıca, gelismis ülkelerde reçeteli ilaçların yaklasık % 25 ini bitkisel kökenli etken maddeler (vimbilastin, rezerpin, kinin, aspirin vb.) olusturmaktadır. Özellikle 1990 lı yıllardan sonra, tıbbi ve aromatik bitkilerin yeni kullanım alanlarının bulunması, doğal ürünlere olan talebin artması; bu bitkilerin kullanım hacmini her geçen gün arttırmaktadır. Günümüzde tıbbi bitkiler piyasasının yıllık yaklasık 60 milyar dolarlık bir rakama sahip olduğu tahmin edilmektedir (Faydaoğlu ve Sürücüoğlu, 2011). Gerek Türkiye ve gerekse Hatay hem endemik hem de çeşitlilik ve üretim potansiyeli bakımından oldukça yüksek bir tarımsal potansiyele sahiptir. Türkiye coğrafi konumu, iklim ve bitki çesitliliği, tarımsal potansiyeli, genis yüzölçümü sayesinde tıbbi ve aromatik bitkiler ticaretinde önde gelen ülkelerden biridir. Türkiye nin bu önemi; gelismis ülkelerdeki yerlesmis bitkisel ilaç, bitki kimyasalları, gıda ve katkı maddeleri, kozmetik ve parfümeri sanayilerinin girdisini olusturan pek çok bitkisel ürünü veren bitkilerin ülkemiz florasında bulunmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla bu bitkiler çoğunlukla doğadan toplanarak pazarlanmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkiler ağırlıklı olarak Ege, Marmara, Akdeniz, Doğu Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden toplanmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkilerde sürdürülebilir üretim ve pazar potansiyelini yeterince değerlendirmek için bu ürünlerin istenen miktar ve kalitede olması gerekmektedir. Tüketici ve sanayici taleplerine cevap veren kaliteli ve standart ürün için ıslah edilmis çesitlerin gelistirilmesi, uygun ekolojik kosulların belirlenmesi, doğal bitkilerin doğaya zarar vermeden zamanında toplanması, hasat sonrası islemler ve isleme teknolojisinin belirlenmesi tıbbi ve aromatik bitkilerde üretim ve pazar olanaklarını arttıracaktır (Faydaoğlu ve Sürücüoğlu, 2011). Şüphesiz ülkemizin her köşesi, kendine özgü cennet misali, sayısız güzelliklere sahiptir.hatay ve çevresi ise, iklimi, coğrafi özellikleri ve insan dokusuyla ayrı bir hazinedir.dağ, ova,ırmak, deniz ekseninde oluşan rüzgarlar iklim koşulları ve doğal 1526

3 sirkülasyon, Hatayı hiçbir vilayete kısmet olmayan ayrı bir maceraya çekmektedir. Denize sıfır noktasından başlayıp, Amanos dağlarının 2200 rakımlı zirvesine kadar uzanan toprak yapısı Hatay da her mevsim farklı bitki türlerinin yetişmesine imkan vermektedir. Hatay bitki örtüsü çeşitliliği, endemik türler ve bunlara bağlı sanayi ve ticaret alanında her zaman bir adım öndedir. Hatay doğalında bugüne kadar 2000 den fazla bitki türü tespit edilmiştir. Bunlardan 300 kadarı endemiktir. Buda ülkemizdeki endemik türlerin % 10 unu oluşturur (İlçim, 2014). 2. DÜNYA ve TÜRKİYE DE TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLERİN ÖNEMİ 2.1 Dünyada Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Önemi İnsanlık tarihi boyunca birçok hastalığın tedavisinde bitkiler kullanılmış ve kullanılmaya devam edilmektedir. Özellikle 1990 lı yıllardan sonra, tıbbi ve aromatik bitkilerin yeni kullanım alanlarının bulunması, doğal ürünlere olan talebin artması, bu bitkilerin kullanım hacmini her geçen gün arttırmaktadır. Günümüzde tıbbi bitkiler piyasasının yıllık yaklaşık 60 milyar dolarlık bir rakama sahip olduğu tahmin edilmektedir (Anonim, 2015). Son yıllarda, dünya bitkisel drog ticaret hacmi yıllık milyar dolar civarında olup, ileriki yıllarda daha da artması tahmin edilmektedir. Dünya uçucu yağ ihracat değeri ise 2008 de 2.5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.(anonim, 2012). 2.2 Türkiye de Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Önemi Ülkemizde tarımı yapılarak üretilen tıbbi ve aromatik bitkilerin sayısı fazla değildir. Çizelge 1. de tarımı yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler verilmiştir (Kırıcı, 2015). Çizelge 1. Ülkemizde Tarımı Yapılan Tıbbi ve Aromatik Bitkilere Ait Ekiliş Alanları (da) ve Üretim Miktarları (ton) Bitki Adı Alan Üretim Alan Üretim Alan Üretim Alan Üretim Haşhaş (Kaps.) Kimyon Anason Rezene Kişniş Çörekotu Çemen Kekik Adaçayı Şerbetçiotu Gül (Yağlık) Lavanta Semizotu Dereotu Maydanoz Nane Roko Tere Isırgan

4 Ülkemizde iç ve dış ticarete konu olan tıbbi ve aromatik bitkilerin bir kısmının tarımı yapılırken, bir kısmı da dünyanın bir çok yerinde olduğu gibi, doğadan toplama yoluyla temin edilmektedir. Haşhaş, kimyon, anason, kekik ve gül ülkemizde ekiliş ve üretim bakımından en fazla tarımı yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler olurken, defne, mahlep, ıhlamur çiçeği ve meyan kökü doğadan toplanarak temin edilmektedir. Tıbbi ve aromatik bitkilerin değişik alanlarda ve sanayi kollarında tüketimine paralel olarak ticaret hacmi de her gecen gün artmaktadır. Türkiye nin tıbbi ve aromatik bitkiler ihracatı Çizelge 2 de verilmiştir (Kırıcı, 2015). Çizelge 2. Türkiye nin Tıbbi ve Aromatik Bitkilere İhracatı (Miktar Ton, Değer ; 1000 dolar) Bitki Adı Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Defne (Yaprağı) Kekik Adaçayı Anason Kişniş Kimyon Rezene Çemen Mahlep Meyan Kökü Keçiboynuzu Ihlamur Sumak Biberiye Çörekotu Nane Toplam Diğerleri Genel Toplam Türkiye nin ihraç ettiği önemli tıbbi ve aromatik bitkileri kekik, defne yaprağı, kimyon ve anasonla birlikte, rezene tohumu, mahlep, çemen, biberiye, meyan kökü, nane, sumak, adaçayı ve ıhlamur çiçeğidir (Çizelge 2.). 1528

5 3. HATAYIN TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER POTANSİYELİ Hatay ili oldukça zengin bir flora ve vejetasyona sahiptir. Hatay da doğal olarak yetişen çiçekli bitki sayısı yaklaşık olarak 2000 civarındadır. Bu türlerden tanesi endemiktir. Bu endemik türlerden bir kısmı da Türkiye de sadece Hatay da doğal olarak yetişirler. Hatay florasında yer alan bitkilerden 550 tanesi tıbbi aromatik bitki özelliği taşımaktadır (İlçim 2014). Çizelge 3 de Hatay florasında bulunan ve ekonomik öneme sahip olan bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin tedavide kullanımları verilmiştir (Ayanoğlu ve ark., 1999). Çizelge 3. Hatay florasında belirlenen ve ekonomik öneme sahip olan bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin tedavide kullanımları Bitki Adı Tedavide Kullanımı Bitki Adı Tedavide Kullanımı Kebere (kapari) İdrar söktürücü, Lavanta Nezle, Diüretik, Kabız, Kuvvet Verici romatizma, kaşıntı, Kişniş Rezene Meyan Defne Nane İştah açıcı, hazmettirici Midevi, gaz söktürücü, süt arttırıcı Böbrek ve idrar yolları, öksürük Saç dökülmesi, kepek, cilt koruyucu,şeker, terletici, antiseptik, midevi Burun Kanamaları, halsizlik, nefes darlığı, grip, ağız kokusu, dezenfektan Mersin Kekik Adaçayı Karabaş kekik (Zahter) Isırgan otu şeker Dezenfektan, iştah açıcı, kan kesici, kabız Yatıştırıcı, midevi, idrar arttırıcı, gaz söktürücü terletici Midevi, böbrek hastalıkları, solunum yolları, ter kesici, kuvvet verici astım Karın ağrısı, kalp rahatsızlıkları Kan temizleyici, romatizma, ülser, tansiyon Ancak mevcut bitki potansiyeli yeterince değerlendirilememektedir. Ticareti (Çizelge 4) yapılan bitki türlerinin hemen hemen hepsinin doğadan toplanarak (Çizelge 5.) pazarlaması yapılmaktadır (Anonim, 2015). 1529

6 Çizelge 4. Hatay ilinden ihracatı yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler İhraç Edilen Ürün Miktarı (kg) Defne Yaprağı Mahlep Sumak Meyan Kökü Anason Kimyon Asma Yaprağı Kekik Nane Çizelge 5. Hatay ilinde doğadan toplanan tıbbi ve aromatik bitkiler İlçeler Antakya Arsus Belen Dörtyol İskenderun Kumlu Reyhanlı Samandağ Yayladağ Toplanan Bitkiler Sumak,Kekik,Karabaş,Mersin Kekik,Defne Sumak,Kekik,Adaçayı Defne,Kekik,Kantoron,Biberiye Adaçayı,Kekik,Biberiye,Kantoron,Isırgan,Ebegümeci,Hatmi,Karaşaotu Meyan Peryavşanı, Kekik,Kapari,Meyan Kekik,Defne Adaçayı,Sumak,Defne,Çakşir,Kantoron,Hatmi,Kekik,Murt,Papatya,Isırgan, Ayrıkkökü, Meşe palamudu Hatay verimli toprakları ve uygun iklim şartları ile ticareti yapılan ürünlerin kültüre alınması ile kısa zamanda ticari hacmini ikiye katlayacak ve ülke ticaretinde ilk sıralara yükselecek potansiyele sahiptir.tıbbi ve aromatik bitkilerin mevcut durumunu korumak ve artan pazarda yer almasını sağlamak için piyasanın istediği ürünleri istediği miktar ve kalitede sunmamız önem arz etmektedir. Ancak tıbbi ve aromatik bitki üretimini doğadan toplayarak karşılamamız mümkün değildir. Yeterli miktarda standart ve kaliteli ürün üretmek için bu bitkilerin kültüre alınması ve ıslahı önem arz etmektedir (Anonim, 2015). Hatay ilinde kültürel olarak yetiştiriciliği yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler Çizelge 6 da verilmiştir (Anonim, 2015). 1530

7 Çizelge 6. Hatay ilinde kültürel olarak yetiştiriciliği yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler İlçe Ürün Alan (da) Altınözü Kekik 255 Altınözü Sumak 3 Antakya Şeker otu (stevia) 1.91 Arsus Dereotu 47 Defne Defne 1 Defne Nane 9 Defne Yabanmersini 2 Hassa Nane 30 Hassa Sumak 15 İskenderun Dereotu 460 Merkez Defne 22 Merkez Dereotu 6 Reyhanlı Kimyon 12 Samandağı Defne 64 Samandağı Dereotu 340 Yayladağı Defne 39 Yayladağı Dereotu 81 Yayladağı Kekik yılında yapılan bir saha çalışması ile il genelinde 13 adet yurt dışı menşeli, 21 adet yöre dışı menşeli, 55 yerel olmak üzere toplam 89 adet bitki aktarlarda tıbbi ve aromatik amaçlarla satıldığı tespit edilmiştir.ticareti yapılan 89 adet bitkinin toplam yıllık satış miktarı kg toplam yıllık ekonomik değeri TL dir (Anonim, 2015). 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Tıbbi ve aromatik bitkilerin üretiminin geliştirilmesi için doğadan toplamanın en temel sorunu olan bilinçsiz toplamanın önüne geçilmeli ve gerek iç pazar ve gerekse dış pazar ihtiyacının artması nedeniyle tıbbi ve aromatik bitkilerin kültürünün yapılması sağlanmalıdır. 1531

8 KAYNAKLAR Anonim, Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı.Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Sektör Raporu.Aralık. Anonim, T.C. Hatay Valiliği Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü. Hatay İli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Eylem Planı ( ). Ayanoğlu, F., Mert, A., Kaya, D.A Hatay Yöresinde Halk Arasında Kullanılan Bazı Önemli Tıbbi ve Kokulu Bitkilerin Toplanması. MKÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi (1-2), Faydaoğlu, E; Sürücüoğlu, M.S., 2011.Geçmişten Günümüze Tıbbi ve Aromatik Bitkileri Kullanılması ve Ekonomik Önemi. Kastamonu Üniversitesi, Orman Fakültesi Dergisi 11, (1),; İlçim, A Hatay ın Sessiz Güzelleri. 900 Yabani Çiçek. Hatay ın Bitki Envanteri.996s. Kırıcı, S. (2015). Türkiye de Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Genel Durumu. Tulukçu, E; Sağdıç, O Konya da Aktarlarda Satılan Tıbbi Bitkiler ve Kullanılan Kısımları. Erciyes Üniversitesi fen Bilimleri Dergisi Cilt 27, Sayı 4, Ekim,