Taşköprü Yöresinde Sar ımsak Tar ı m ı Yap ı lan Topraklar ı n Verimlilik Durumu ve Potansiyel Beslenme Problemlerinin Ortaya Konulmas ı

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 24, 1 (3) Taşköprü Yöresinde Sar ımsak Tar ı m ı Yap ı lan Topraklar ı n Verimlilik Durumu ve Potansiyel Beslenme Problemlerinin Ortaya Konulmas ı Süleyman TABAN' Yakup ÇIKILI 1 Faik KEBECl 2 Nilgün TABAN 3 S. Mehmet SEZER 4 ş Tarihi: Geli Özet: Kastamonu Taşköprü yöresinde sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n verimlilik durumunu ve beslenme problemlerini belirleyebilmek amac ıyla 4 adet toprak örne ği al ı narak topraklar ı n baz ı fiziksel ve kimyasal özellikleri belirlenmi ştir. Genel olarak, killi t ı n, t ı n ve kumlu killi t ı n tekstüre sahip, hafif alkali reaksiyonlu ve orta kireçli olan topraklar ı n % 67.5'i azot, % 4' ı fosfor, % 82.5'i kükürt (SO4-S), % 5'i potasyum, % 97.5'i çinko ve mangan, % 7.5'i demir ve % 67.5'i bor bak ı m ı ndan yetersiz oldu ğu belirlenmi ştir. Ara şt ı rma topraklar ı nda tuzluluk aç ıs ı ndan sorunu olmad ığı, topraklar ı n % 85'inde KDK'n ı n >25 cmol kg -1 toprak oldu ğu ve topraklar ın % 55'inde organik maddenin yetersiz, % 45'inde orta düzeyde oldu ğ u belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Taşköprü, sar ı msak, toprak, besin maddesi Evaulation of Potential Nutritional Problem and Fertility Status of the Garlic Grown Soils of Taşköprü Region Abstract: The aim of this study was to evaulate the potential nutritional problem and determine the fertility status of the garlic grown soils of Ta şköprü-kastamonu-turkey region. For this purpose, 4 soil samples were taken and analyzed for some physical and chemical properties. In general, the experimental soils were clay loam, loam and sandy clay loam in texture, slightly alkaline in reaction (ph) and medium calcareous. On the other hand, 67.5, 4, 82.5, 5, 97.5, 97.5, 7.5 and 67.5 % of the soil studied were found to be deficient in total-n, plant available phosphorus, sulphur (SO4- S), potassium, zinc, manganese, iron and boron, respectively. The salinity levels of the soil samples were seemed to be under salinity limits. 85 % of soils were determined >25 cmol kg"' in CEC (Cation exchange capacity). It was also evident that 55 and 45 % of the soils have low and moderate level organic matter content, respectively. Key Words: garlic, Taskopru, soil, plant nutrient status Giriş Sanayile şme ve çarp ı k kentle şme sonucu h ızla kirlenen ve kullan ılan alanlar ı gittikçe daralan tar ı m topraklar ı m ız ın sürdürülebilirli ğ'i ve topraklar ın optimum kullan ı lmas ı, topraklar ı n fiziksel ve kimyasal özelliklerinin iyi bir şekilde bilinmesini ve bu özelliklere göre amenajman tedbirlerinin al ınmas ı n ı zorunlu k ı lmaktad ı r. Bitkilerin geli şebilmeleri için gereksinim duyduklar ı besin maddelerinin yeti ştirme ortam ında uygun oranlarda ve yeter miktarda bulunmalar ı istenmektedir. An ılan besin maddelerinden birinin ya da birkaç ı n ın eksikliği veya fazial ığı bitki geli şimini ve bitkilerin toprakta bulunan besin maddelerinden yeterince yararlanmalar ı n ı s ı n ı rland ı rmakta ve sonuçta bol ve kaliteli ürün al ı nmas ı olumsuz yönde etkilenmektedir. Ülkemizde topraklar ın özelliklerinin ve verimlilik durumlar ı n ın belirlenmesi amac ıyla Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü taraf ından y ı llar ı aras ı nda "Türkiye Topraklar ın ı n Verimlilik Envanteri Projesi" (TOVEP) adl ı bir proje yürütülmü ş ve proje sonunda ülkemiz topraklar ı n ı n verimlilik durumu ortaya konulmu ştur. Ancak bu projeden elde edilen verilerin güncelli ğini yitirmesi, örnekleme alanlar ı n ın çok geni ş olmas ı vb. gibi olumsuzluklardan dolay ı, bölgesel ve bitki gruplar ına göre toprak özelliklerinin ortaya konulmas ı kaç ı n ı lmaz olmaktad ı r. Besin maddelerinin topraktan bitkiler taraf ı ndan sürekli olarak sömürülmesi, bilinçsiz gübre kullan ı lmas ı ve erozyon sonucu tar ım yap ılan topraklar günden güne verimsizle şmektedir. Çe şitli yollarla topraktan eksilen bitki besin maddelerinin topra ğa geri kazand ı r ı lmas ı zorunludur. Topraktan eksilen veya toprakta bitki geli şimi için yeterli düzeyde bulunmayan bitki besin maddeleri ancak toprak analizleri sonucu belirlenebilmektedir. Ülkemizde bitki çe şidine göre veya bölgesel anlamda toprak analizlerinin önemi son y ıllarda anla şı lm ış ve bu konuya a ğı rl ı k verilmeye ba şlanm ışt ı r. Taban ve ark. (1997) Orta Anadolu'da çeltik tar ı m ı yap ılan alanlardan ald ı klar ı 4 toprak örne ğinde yapt ı klar ı çal ışmada, çeltik yeti ştirilen % 6' ı azot, % 25'i fosfor, % 3'u çinko, 95'i mangan bak ı m ı ndan yetersiz, % 6' ı n ı n Ankara Üniv. Ziraat Fak. Toprak Bölümü-Ankara 2 Il Kontrol Laboratuvar Müdürlü ğ ü-kastamonu 3 Ziraat Mühendisi-Ankara 4 Ziraat Mühendisi, Ta şköprü Belediyesi, Ta şköprü-kastamonu

2 298 TARIM BILIMLERI DERGISI 24, Cilt 1, Say ı 3 ise bor bak ı m ından zengin oldu ğ unu belirlemi şlerdir. Di ğer yandan bu ara şt ırmada topraklar ın tuzluluk aç ısı ndan büyük bir sorunu olmad ığı, topraklar ı n %9' ı nda KDK'n ı n >25 cmol kg' oldu ğu ve topraklar ın %45'inde organik maddenin yetersiz oldu ğu belirlenmi ştir. Tar ımsal ürünler çe şitliliği aras ında sanmsa ğı n önemli bir yeri vard ır. Sar ımsak üretiminde ülkemiz söz sahibi ülkeler aras ında olup dünya sar ımsak üretimi içerisinde yakla şı k %4'Iük pay ile yedinci s ırada yer almaktad ı r. Ülkemizde yeti ştiricilik aç ıs ı ndan en önemli say ılabilecek il, yakla şı k %14'lük pay ile Kastamonu'dur. Kastamonu'da üretilen sanmsa ğı n tamam ına yak ı n ı (%85-9'1) Ta şköprü ilçesinde yeti ştirilmektedir. Ta şköprü yöresinde 3995 hektarl ık tar ı m arazisinin 2542 hektar ında sebze tar ı m ı yap ı lmakta olup bunun 185 hektar ı nda sar ı msak yeti ştirilmektedir. Bu çal ışmada Kastamonu ili Ta şköprü ilçesinde sar ı msak tar ı m ı yap ılan topraklar ın fiziksel ve kimyasal özellikleri belirlenerek verimlilik durumlar ı n ın ve potansiyel beslenme sorunlar ı n ın ortaya konulmas ı amaçlanm ışt ı r. Topraklar ın fiziksel ve kimyasal özelliklerinden mekanik analiz (Tekstür): Hidrometre yöntemine göre (Bouyoucos, 1951), toprak reaksiyonu (ph), saf su ile 1:2.5 oran ında suland ı r ı lm ış toprak örneklerinde Grewelling ve Peech (196)'e göre; kalsiyum karbonat, H ızalan ve Ünal (1966)'a göre; elektiriksel iletkenlik (EC), 1:2.5 oran ında suland ı r ı lm ış toprak örneklerinde Anonymous (1951)'e göre; organik madde, Jackson (1962) taraf ı ndan bildirildi ğ i şekilde modifiye Walkley- Black ya ş yakma yöntemine göre belirlenmi ştir. Toplam azot, Bremner (1965) ve bitkiye yaray ış l ı fosfor, Olsen ve ark. (1954)'a göre; bitkiye yaray ış l ı kükürt (SO4-S), Fox ve ark. (1964) taraf ı ndan bildirildi ğ i şekilde türbidimetrik yöntemle; de ğ işebilir Na + ve K+: Pratt (1965)'a göre; değ işebilir Ca ++ ve Mg ++ Jackson (1962)'a göre, bitkiye yaray ış l ı Zn, Fe, Cu ve Mn, Lindsay ve Norvell (1969) taraf ı ndan bildirildi ğ i şekilde.5 M DTPA+.1 M CaCl2+.1 M TEA (ph 7.3) ekstraksiyon metoduna göre; bitkiye yaray ış l ı B, Wolf (1971) taraf ı ndan bildirildi ğ i şekilde Azomethine-H yöntemine göre belirlenmi ştir. Analiz sonuçlar ı n ı n değerlendirilmesi: Alüviyal büyük toprak grubuna giren ara şt ı rma topraklar ı nda yap ılan baz ı kimyasal analiz sonuçlar ına göre elde edilen bulgular Çizelge 2'den yararlan ı larak değerlendirilmi ştir. Materyal ve Yöntem Ara şt ırmada kullan ılan toprak örnekleri, Kastamonu ili Ta şköprü ilçesinde a ğı rl ı kl ı olarak sar ımsak tar ı m ı yap ılan köylerin sar ı msak ekim alanlar ı dikkate al ı narak Sonbaharda (Kas ı m ay ı içerisinde) al ınm ışt ı r. Al ınan toprak örneklerinin yörede sar ımsak tar ı m ı yap ılan alanlar ı temsil edebilecek nitelikte ve say ıda olmas ı na özen gösterilmi ş ve bu amaçla toplam 4 farkl ı yerden verimlilik ilkesine göre ve mikroelement bulaşmas ına yol açmayacak tarzda toprak örnekleri al ı nm ışt ır (Jackson 1962). Ara şt ırmada kullan ılan toprak örneklerinin al ı nd ı klar ı yerler ve Eski Amerikan Toprak S ı n ıfland ırma Sistemine göre ait olduklar ı büyük toprak gruplar ı Çizelge 1'de gösterilmi ştir. Bulgular ve Tart ışma Topraklar ın baz ı fiziksel özellikleri: Ara şt ı rmada kullan ılan topraklar ı n kum, silt ve kil fraksiyonlar ı ile tekstür s ı n ıflar ı Çizelge 3'de verilmi ştir. Çizelge 3'den de görülece ği gibi, Taşköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n büyük bir bölümünü orta bünyeli (toplam ı n % 87.5'i) topraklar olu şturmaktad ır. Orta bünyeli topraklar içerisinde %45'lik payla killi t ı n tekstür ilk s ı ray ı almakta ve bunu %17.5'erlik paylarla kumlu killi t ın ile t ın tekstür izlemektedir ( Şekil 1). Topraklar ın %1'u kil tekstür s ı n ı f ı ile ağı r bünyeli topraklar grubuna girmektedir. Topraklar ın baz ı kimyasal özellikleri: Ta şköprü'de sar ımsak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n reaksiyonlar ı (ph) 7.15 ile 7.86 aras ında değ işmektedir (Çizelge 4). Topraklar Çizelge 1. Ara şt ı rmada kullan ı lan toprak örneklerinin al ı nd ı klar ı yerler ve ait olduklar ı büyük toprak gruplar ı Top lab no Toprak örneklerinin al ı nd ığı yerler Büyük toprak grubu Top lab no Toprak örneklerinin al ı nd ığı yerler Büyük toprak grubu ' 1 Ağcı ki şi mahallesi Orman mevki 1 Kestane rengi 21 Yukar ı Çit Köyü Kar şı mevki 1 Kahverengi orman 2 Ağc ı ki şi mahallesi Orman mevki 2 Kestane rengi 22 Yukar ı Çit Köyü Kar şı mevki 2 Kahverengi orman 3 Ağc ı ki şi mahallesi Boyal ı yolu mevki 1 Kestane rengi 23 Karn ı aç ı k köyü Kestanerengi 4 Ağcı ki şi mahallesi Boyal ı yolu mevki 2 Kestane rengi 24 Karn ı aç ı k köyü Köy alt ı mevki Kestanerengi 5 Ağc ı ki şi mahallesi Boyal ı yolu mevki 3 Kestane rengi 25 Karn ı aç ı k köyü Merkez mevki Kestanerengi 6 Kuylu ş köyü K ıvr ı ml ı mevki 1 Alüviyal 26 Yavuç köyü Karacaoğ lu mah. Alüviyal 7 Kuylu ş köyü K ıvr ı ml ı mevki 2 Alüviyal 27 Yavuç köyü Köy üstü mevki Alüviyal 8 Kornapa köyü Karaharman mevki Kireçsiz kahverengi orman 28 Çöroğ lu köyü Abaz mevki Kestanerengi 9 Çördük köyü Tepe üstü mevki Alüviyal 29 Çöroğlu köyü Orta mahalle Kestanerengi 1 Çördük köyü Tepe alt ı mevki Alüviyal 3 Akdeğ irmen köyü Köy içi mevki Kestanerengi 11 Bük (Kar şı ) köyü Kazankaya mevki 1 Alüviyal 31 İ mamlar köyü Çamlik mevki Kireçsiz kahverengi 12 Bük (Kar şı ) köyü Kazankaya mevki 2 Alüviyal 32 Alatarla köyü Köprüba şı mevki Kestanerengi 13 Yukar ı Ayval ı köyü Çi ğdemlik mevki Alüviyal 33 Alatarla köyü Uzunkavak mevki Kestanerengi 14 Vak ı fbelören köyü Hac ı lar mahallesi Kireçsiz kahverengi orman 34 Alatarla köyü Merkez mevki Kestanerengi 15 Ethem Mahallesi Çan şı yolu mevki Kestane 35 Urganc ı köyü Arapderesi mevki Kestanerengi 16 K ı rha köyü Çan şı yolu mevki Alüviyal 36 Esenlik köyü Kireçsiz kahverengi orman 17 Yaz ı hamit köyü Köy içi mevki Kestane rengi 37 Çetmi köyü 1 Kireçsiz kahverengi 18 Yaz ı hamit köyü Ova mevki Kestane rengi 38 Çetmi köyü 2 Kireçsiz kahverengi 19 K ı rha köyü - Yaz ı Hamit köyü Alüviyal 39 Akdoğan köyü Çay ı r mevki Kestanerengi 2 Bük (Karşı ) köyü Ova mevki Alüviyal 4 Akdoğ an köyü K ı raç mevki Kestanerengi

3 TABAN, S.,Y. ÇIKILI, F. KEBEC İ, N. TABAN ve S. M. SEZER, "Ta şköprü yöresinde sar ı msak tar ımi yap ı lan topraklar ı n 299 verimlilik durumu ve potansiyel beslenme problemlerinin ortaya konulmas ı " Çizelge 2.Topraklar ı n makro ve mikro element miktarlar ı için s ı n ıfland ı rma değerleri Besin maddesi N, g kg"' P, mg kg -1 K, cmol kg -1-1 Ca, cmol kg -1 Mg, cmol kg -1 Zn, mg kg Mn, mg kg -1 B, mg kg -1 Fe, mg kg -1-1 Cu, mg kg SO4-S, mg kg -1 Kireç, g kg -1 Organik madde, g kg -1-1 Toprak reaksiyonu, ph Tuz, g kg Yeterlilik s ı n ıf ı Çok az Az Yeter Fazla Çok fazla Kaynak < > 3.2 FAO,199 < > 8 FAO,199 < > 2.56 FAO,199 < > 5. FAO,199 < > 12.5 FAO,199 < > 8 FAO,199 < > 17 FAO,199 < > 5 Wolf,1971 Az: < 2.5 Orta: Yüksek: > 4.5 Lindsay ve Norvell,1969 Yetersiz: <.2 Yeterli: >.2 Follet,1969 Kritik değer: 1 Scott ve ark Az kireçli Kireçli Orta kireçli Fazla kireçli Çok fazla kireçli > 25 Anonim, 1988 Çok az Az Orta İ yi Yüksek Anonim, > 4 Tuzsuz Hafif tuzlu Orta tuzlu Çok tuzlu > 6.5 Richards, 1954 Kuvvetli asit Orta asit Hafif asit Nötr Hafif alkali Kuvvetli alkali < > 8.5 Anonim, 1988 Çizelge 3.Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n kum, silt ve kil fraksiyonlar ı ile tekstür s ı n ıflar ı Toprak lab no Toprak örneklerinin al ı nd ığı yerler Kum, % Silt, % Kil, % Tekstur s ı n ı f ı 1 Ağc ı kişi mahallesi Orman mevki Siltli t ı n 2 Ağc ı kişi mahallesi Orman mevki Siltli t ı n 3 Ağcı kişi mahallesi Boyal ı yolu mevki Kumlu killi t ı n 4 Ağcı kişi mahallesi Boyal ı yolu mevki Kumlu killi t ı n 5 Ağc ı kişi mahallesi Boyal ı yolu mevki Kumlu killi t ı n 6 Kuylu ş köyü K ıvr ı ml ı mevki Kil 7 Kuylu ş köyü K ıvr ı ml ı mevki T ı n 8 Kornapa köyü Karaharman mevki Killi t ı n 9 Çördük köyü Tepe üstü mevki T ı n 1 Çördük köyü Tepe alt ı mevki T ı n 11 Bük (Karşı) köyü Kazankaya mevki T ı n 12 Bük (Karşı) köyü Kazankaya mevki Killi t ı n 13 Yukar ı Ayval ı köyü Çiğdemlik mevki Killi t ı n 14 Vak ıfbelören köyü Hac ı lar mahallesi Killi t ı n 15 Ethem Mahallesi Çan şı yolu mevki T ı n 16 K ı rha köyü Çan şı yolu mevki Kumlu killi t ı n 17 Yaz ı hamit köyü Köy içi mevki Killi t ı n 18 Yaz ı hamit köyü Ova mevki Killi t ı n 19 K ı rha köyü - Yaz ı Hamit köyü Killi t ı n 2 Bük (Karşı ) köyü Ova mevki Kumlu t ı n 21 Yukar ı Çit Köyü Kar şı mevki Killi t ı n 22 Yukar ı Çit Köyü Kar şı mevki Killi t ı n 23 Karn ı aç ı k köyü Killi t ı n 24 Karn ı aç ı k köyü Köy alt ı mevki Kil 25 Karn ı aç ı k köyü Merkez mevki T ı n 26 Yavuç köyü Karacao ğlu mahallesi Kil 27 Yavuç köyü Köy üstü mevki Killi t ı n 28 Çöroğlu köyü Abaz mevki Killi t ı n 29 Çöroğlu köyü Orta mahalle Siltli killi t ı n 3 Akdeğirmen köyü Köy içi mevki T ı n (Killi t ı n) 31 İmamlar köyü Çamlik mevki Kil 32 Alatarla köyü Köprüba şı mevki Killi t ı n 33 Alatarla köyü Uzunkavak mevki Killi t ı n 34 Alatarla köyü Merkez mevki Kumlu killi t ı n 35 Urganc ı köyü Arapderesi mevki Killi t ı n 36 Esenlik köyü Kumlu killi t ı n 37 Çetmi köyü Killi t ı n 38 Çetmi köyü Kumlu killi t ı n 39 Akdoğan köyü Çay ı r mevki Killi t ı n 4 Akdoğan köyü K ı raç mevki Killi t ı n En dü şük En yüksek Ortalama

4 3 TARIM BILIMLERI DERGISI 24, Cilt 1, Say ı 3 Çizelge 4.Ta şköprü'de sar ımsak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n ph, kireç (CaCO 3), elektiriksel iletkenlik (EC) ve organik madde kapsamlar ı Toprak lab. no ph, (1:2.5 su) CaCO3, g kg' EC, urnhos em' Organik madde, g kg' KDK, cmol kg' ' En düşük En yüksek Ortalama Anonim (1988) taraf ından belirlenen ph değerlerine göre s ı n ıfland ı r ı ld ığında, %2'si nötr reaksiyonlu, %8'i hafif alkali reaksiyonlu oldu ğu görülmektedir (Şekil 2). Ara şt ırmada kullan ılan topraklar ın kireç miktarlar ı %1.26 ile %47.32 aras ı nda değ i şmektedir (Çizelge 4). Yap ı lan analiz sonuçlar ına göre, topraklar ı n %17.5'i kireçli, %6' ı orta kireçli ve %2'si fazla kireçli ve /2.5'i çok fazla kireçli (Anonim 1988) oldu ğ u belirlenmi ştir (Şekil 3). Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ılan topraklardan al ınan örneklerde yap ı lan elektiriksel iletkenlik (EC) ölçümlerine göre topraklar ı n hepsi tuzsuz s ı n ıf ı na (Çizelge 2) girmektedir (Çizelge 4). Topraklar ın organik madde miktarlar ı %1.38 ile %2.98 aras ında de ğ i şmektedir (Çizelge 4). Topraklar organik madde miktar ı yönünden grupland ı r ı ld ığı nda, topraklar ı n %55'i az %45'i orta (Anonim 1988) düzeydedir ( Şekil 4). Diğer bir ifadeyle, topraklar ın önemli bir bölümünün organik madde yönünden fakir oldu ğu, dolay ı s ıyla topraklara organik madde ilavesinin yap ı lmas ın ı n zorunlu oldu ğu söylenebilir. Sar ı msak tar ı m ı yap ılan topraklar ın katyon de ğ işim kapasiteleri cmol kg -1 toprak aras ı nda de ğ işmektedir (Çizelge 4). Topraklar ın %85'inde katyon değ i şim kapasitesi 25 cmol kg topraktan büyük, %15'inde ise cmol kg-i toprak aras ı nda oldu ğu belirlenmi ştir. Ara şt ı rmada kullan ı lan topraklar ı n azot (N) miktarlar ı Çizelge 5'de verilmi ştir. Çizelge 5'den de görülece ği gibi, topraklar ın toplam azot miktarlar ı %.52 ile %.121 aras ında de ğ işmektedir. Sar ımsak tar ı m ı yap ı lan topraklar ın toplam azot yönünden %67.5'i az, %32.5'i yeter düzeyde (FAO 199) azot içermektedir ( Şekil 5) E 4 >o) O F: 3,crı 15 o 6 45 E = 3,5) O 15 Killi t ı n Kumlu T ı n Kil killi t ı n Siltli t ı n Siltli Kumlu killi t ı n t ı n Şekil 1. Taşköprü'de sar ımsak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n tekstür s ı n ıflar ı na göre da ğı l ı m ı, % Kuvvetli Orta Hafif Nötr Hafif Kuvvetli asit asit asit alkali alkali Şekil 2. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n ph değerlerine göre da ğı l ı m ı, % o Az kireçli Kireçli Orta Fazla Çok fazla kireçli kireçli kireçli Şekil 3. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n kireç kapsamlar ı na göre da ğı l ı m ı, % 45 Çok az Az Orta İ yi Yüksek Şekil 4.Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n organik madde kapsamlar ı na göre da ğı l ı m ı, `)/

5 TABAN, S.,Y. ÇIKILI, F. KEBECI, N. TABAN ve S. M. SEZER, "Ta şköprü yöresinde sar ımsak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n 31 verimlilik durumu ve potansiyel beslenme problemlerinin ortaya konulmas ı " Ara şt ı rmada kullan ı lan topraklar ın fosfor (P) miktarlar ı mg kg 1 aras ında de ğ i şim göstermi ştir (Çizelge 5). Topraklar ın yaray ış l ı fosfor düzeyleri FAO (199) taraf ından belirtilen s ı n ır değerleri ile kar şıla şt ı r ı ld ığı nda, topraklar ın %5'i çok az, %35'i az, %55'i yeterli ve %5'i fazla düzeyde fosfor kapsad ı klar ı belirlenmi ştir (Şekil 6). Topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı kükürt (S.4-S) miktarlar ı mg kg -' aras ında değ işmiştir (Çizelge 5). Scott ve ark. (1983) taraf ından kabul edilen 1 mg SO4-S kg' s ı n ır de ğeri baz al ı nd ığında, yaray ış l ı kükürt (SO4-S) bak ı m ından topraklar ın %82.5'i yetersiz s ı n ıf ı na girmektedir ( Şekil 7). Topraklar ın değ i şebilir potasyum (K) miktarlar ı cmol kg -1 aras ında değ i şmekte olup (Çizelge 5), topraklar ı n %5'i çok az, % 85'i yeterli ve %1'u fazla (FAO 199) miktarlarda potasyum içermektedir ( Şekil 8). Topraklar ın değ işebilir sodyum (Na) miktarlar ı cmol kg -1 aras ında değ işim göstermi ştir (Çizelge 5). Bu bulguya göre, topraklar ı n ın sodyumluluk yönünden bir sorununun olmad ığı anla şı lmaktad ır. Ara şt ı rma topraklar ı n ın değ işebilir kalsiyum (Ca) miktarlar ı cmol kg aras ında değ işmektedir (Çizelge 5). Kalsiyum yönünden topraklar ın %67.5'i yeter, %32.5'i fazla (FAO 199) s ı n ıf ına girmektedir. Topraklar ın değ i şebilir magnezyum (Mg) miktarlar ı cmol kg aras ında da ğı l ım göstermektedir (Çizelge 5). De ğ i şebilir magnezyum yönünden topraklar ın %1'u yeter, /77.51 fazla ve %12.5'i çok fazla (FAO 199) s ı n ıf ı na girmektedir. Ta şköprü'de sar ımsak tar ı m ı yap ılan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı çinko (Zn), demir (Fe), bak ı r (Cu), mangan (Mn) ve bor (B) miktarlar ı Çizelge 6'de toplu olarak verilmi ştir. Çizelgenin incelenmesinden anla şı laca ğı gibi, topraklar ın yaray ış l ı Zn miktarlar ı mg, kg -1 ında değ işmektedir. Bu bulguya göre çinko miktarlar ı aras yönünden topraklar ın %2.5'i çok az, %95'i az ve %2.5'i yeterli (FAO 199) s ı n ıf ı na girmektedir ( Şekil 9). Topraklar ın yaray ış l ı demir miktarlar ı mg kg -1 aras ında değ i şmekte olup, topraklar ın %7.5'inde noksan, %42.5'inde orta ve %5'sinde yüksek (Lindsay ve Norvell, 1969) düzeyde demir içerdi ği belirlenmi ştir (Şekil 1). Topraklar ın yaray ış l ı bak ı r miktarlar ı mg kg -1 aras ında değ i şmekte olup, topraklar ın tamam ı yeterli düzeyde bak ı r içermektedir. Yaray ış l ı mangan miktarlar ı mg kg 1 aras ında de ğ i şen ara şt ırma topraklar ı n ın %2.5'i çok az, %95'i az ve %2.5'i yeterli (FAO 199) düzeyde mangan içermektedir ( Şekil 11). Ara şt ırma topraklar ın ı n bitkiye yaray ış l ı bor miktarlar ı mg kg' aras ında değ işmektedir (Çizelge 6). Bor yönünden topraklar ın %67.5'i az ve %32.5'i yeterli (Wolf 1971) s ı n ıf ı na girmektedir ( Şekil 12). Sar ımsak iyi drene olabilen ve organik madde içeri ğ i yüksek olan kumlu t ın veya t ı n tekstürlü (bünyeli) topraklarda iyi geli şmekte ve bu özellikteki topraklar sar ımsak tar ımi için ideal topraklar olarak tan ı mlanmaktad ır (Rosen ve ark. 1999). Ta şköprü yöresinde ise sar ımsak tar ı m ı yap ılan topraklar ı n genelde orta bünyeli olmalar ı (Çizelge 3) sar ımsak tar ı m ı için ideal özellikte olduğunu göstermektedir. Di ğer yandan yörede sar ı msak tar ı m ı yap ılan topraklar ı n önemli bir bölümünde (%55) organik maddenin dü şük olmas ı (Şekil 4) sar ı msa ğın baş gelişimini olumsuz yönde etkilerken, beslenme problemine de neden olabilmektedir. Organik maddenin yetersiz oldu ğu alanlarda iyi kompostlanm ış çiftlik gübresinden 2-3 ton dal uygulanmas ı n ın yararl ı olaca ğı Rosen ve ark. (1999) taraf ı ndan önerilmektedir. Sar ımsak tar ı m ı için ideal toprak reaksiyonu ph 6-7 aras ıd ır (Rosen ve ark. 1999). Yörede ise topraklar ı n ph'iar ı 7.5 civar ı nda olduğu (Şekil 2), dolay ıs ıyla reaksiyon yönünden topraklarda önemli bir problemin bulunmad ığı belirlenmiştir. Sar ı msak atr ı m ı yap ılan Ta şköprü yöresi topraklar ı n ı n kireç miktarlar ı genelde oldukça yüksektir ( Şekil 3). Kireç miktar ı n ın yüksek olmas ı ba şta fosfor ve çinko yaray ış l ı l ığı n ı olumsuz yönde etkilemesi yan ında di ğer mikro elementlerin al ı n ı m ı n ı da güçle ştirmektedir (Mengel ve Kirkby 1982, Udo ve ark. 197, Kacar ve ark. 1998). Ta şköprü yöresinde a ğı rl ı kl ı olarak sar ı msak tar ı mi yap ı lan topraklar ı n azot ve fosfor miktarlar ı Türkiye tar ı m topraklar ın ın geneli ile uyum içerisinde oldu ğu görülmektedir. Nitekim Türkiye topraklar ı n ın organik madde içeriklerine göre azot miktarlar ı hesapland ığı nda topraklar ın yakla şık % 5'sinde azot açl ığı, % 58'inde ise fosfor açt ığı n ın oldu ğu rapor edilmi ştir (Eyüpo ğlu 1999). Yörede ise topraklar ın % 67.5'inde azot, % 4' ı nda fosfor noksanl ığı belirlenmi ştir. BU durum, azotlu ve fosforlu gübre kullan ı m ındaki dengesizliklerin oldu ğunu ve azotlu ve fosforlu gübre kullan ım bilincinin yöre çiftçilerinde yeterince olu şmad ığı n ı göstermektedir. Sar ımsak tar ı m ı yap ı lan Ta şköprü yöresi topraklar ı n ı n çinko ve mangan miktarlar ı son derece dü şük olup, topraklar ın %97.5'inde çinko ve mangan noksan olarak belirlenmi ştir. Türkiye tar ı m topraklar ı genelinde çinko topraklar ın %49.83'ünde noksan (Eyüpo ğlu ve ark. 1998), Orta Anadoluda çeltik tar ı m ı yap ılan alanlar ın %3'unda (Taban ve ark. 1997) çinkonun yetersiz düzeyde oldu ğ u belirlenmi ştir. Türkiye genelinde topraklar ın sadece %.7'inde mangan noksanl ığı (Eyüpoğlu ve ark. 1998) söz konusu iken, Ta şköprü yöresinde sar ımsak tar ı m ı yap ı lan alanlar ın %97.5'inde mangan ın noksan seviyede belirlenmi ş olmas ı üzerinde önemle durulmas ı gereken bir bulgu olmuştur. Ta şköprü yöresinde sar ımsak tar ı m ı yap ı lan alanlar ı n %7.5'inde demir noksan bulunmu ştur. Bu sonuç, Eyüpo ğ lu ve ark. (1998) taraf ından Türkiye tar ım topraklar ı genelinde %26.87'sinde demirin noksan düzeyde oldu ğ u bulgusuna göre sar ı msak topraklar ı n ın k ı smen de olsa demirce yeter düzeyde oldu ğunu göstermektedir.

6 32 TARIM BILIMLERI DERGISI 24, Cilt 1, Say ı 3 Çizelge 5. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı fosfor, kükürt ve değ i şebilir katyon miktarlar ı Toprak lab no Toplam azot, g kg -1 Bitkiye yaray ış l ı fosfor, mg kg -1 Bitkiye yaray ış l ı kükürt, (SO4- S), mg kg -1 Değ i şebilir katyonlar, cmol kg -1 * Ca- Na Mg , En dü şük En yüksek Ortalama Yeter Fazla Çok Fazla Şekil 5. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n toplam azot kapsamlar ı na göre da ğı l ı m ı, % Şekil 7. Ta ş köprü'de sar ımsak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı kükürt (SO 4-S) kapsamlar ı na göre da ğı l ı m ı, ')/ Şekil 6. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı fosfor kapsamlar ı na göre da ğı l ı m ı, % = E 45 'F135> Çok az Az Yeter Fazla Çok fazla Şekil 8. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n değ işebilir potasyum kapsamlar ı na göre da ğı l ı m ı, %

7 TABAN, S.,Y. ÇIKILI, F. KEBEC İ, N. TABAN ve S. M. SEZER, "Taşköprü yöresinde sar ımsak tar ı mi yap ı lan topraklar ı n 33 verimlilik durumu ve potansiyel beslenme problemlerinin ortaya konulmas ı " Çizelge 6.Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı çinko, demir, bak ı r, mangan ve bor kapsamlar ı Şekil 9. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı çinko kapsamlar ı na göre dağı l ı m ı, % Ş ekil 1. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı demir kapsamlar ı na göre dağı l ı m ı, % 1 8 E- 6 ',13 ) 4 o 2 95 Çok az Az Yeter Fazla Çok fazla Şekil 11. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı mangan kapsamlar ı na göre da ğı l ı m ı, % Toprak lab no Zn, mg kg"' Fe, mg kg 1 Cu, mg kg-1 Mn, mg kg 4 8, mg kg , , , , , , En dü şük En yüksek Ortalama ph hafif alkali düzeydedir. Organik madde yönünden ise topraklar ın %55'i az ve %45'i ise orta düzeydedir. Topraklar ın %8'inden fazlas ı %5-25 aras ı nda kireç içermektedir. Topraklar ın %4' ında bitkiye yaray ış l ı fosfor miktar ı çok az ve az, %6' ında ise yeter ve fazla düzeydedir. Toprakta yaray ış l ı kükürt miktar ı 1 mg kg -1 SO4-S' ı s ı n ı r değeri (Scott ve ark., 1983) baz al ı nd ığı nda, sar ı msak tar ımi yap ı lan topraklar ı n %82.5'inde yaray ış l ı kükürtün (SO4-S) yetersiz oldu ğu belirlenmi ştir. Bitkiye yaray ış l ı bak ı r yönünden bir sorunu olmayan topraklar ı n %97.5'inde çinko ve mangan, %7.5'inde demir ve %67.5'inde bor yetersiz düzeydedir. Şekil 12. Ta şköprü'de sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n bitkiye yaray ış l ı bor kapsamlar ı na göre dağı l ı m ı, % Di ğer yandan sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n önemli bir bölümünde (%67.5) bor kritik düzeyin alt ı nda belirlenmiştir. Bu da üzerinde önemle durulmas ı n ı gerektiren önemli bir bulgudur. Sonuç ve Öneriler Ta şköprü yöresinde sar ı msak yeti ştirilen topraklar ı n verimlilik durumunu belirlenmesini ve potansiyel beslenme problemlerinin ortaya konulmas ı n ı amaçlayan bu ara şt ırma sonuçlar ı na göre; Ta şköprü yöresinde sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n %87.51 orta bünyeli ve %8'inde Elde edilen bu bulgulara göre, Ta şköprü yöresinde sar ı msak tar ı m ı yap ı lan topraklar ı n verim gücünün yetersiz olduğu ve önemli düzeyde beslenme probleminin oldu ğ u söylenebilir. Bu bulgulara göre: 1. Yöre topraklar ı n ın organik madde düzeylerinin dü şük olmas ı nedeniyle topraklara organik gübrelemenin yap ı lmas ı, bu amaçla iyi ihtimar etmi ş s ığır, koyun tavuk gübresi gibi gübrelerin kullan ı lmas ı n ın teşvik edilmesi, 2. Yörede fosforlu gübre kullan ı m ı na gereken önemin gösterilmesi ve topraklarda fosfor birikimini önlemek için a şı r ı fosforlu gübre kullan ı m ından kaç ı n ı lmas ı,

8 34 TARIM BILIMLERI DERGISI 24, Cilt 1, Say ı 3 3. Kükürt noksanl ığı n ı n önemli düzeyde olmas ı nedeniyle, kükürt noksanl ığı ndan dolay ı üründe verim kayb ı olmamas ı için mutlaka gübreleme program ı içerisine kükürt içeren gübrelerinde dahil edilmesi, 4. FAO (199) de ğerlerine göre, tar ı m topraklar ı nda olmas ı gereken potasyum yönünden önemli bir sorunu olmad ığı görülmekle birlikte, Rosen ve ark. (1999) taraf ından sar ımsak verilmesi önerilen potasyumlu gübre miktarlar ı dikkate al ı nd ığı nda, sar ımsakta verim ve kalite yönünden topraklar ı n %3'unda potasyumlu gübrelemenin mutlaka yap ılamas ı n ı n gerekli oldu ğ u, %22.5'inde ise potasyumlu gübrelemenin yap ı lmas ı n ı n yararl ı olaca ğı, 5. Topraklar ın kalsiyum ve magnezyum miktarlar ı yönünden bir probleminin olmad ığı, 6. Sar ımsak tar ı m ı yap ı lan topraklarda önemli miktarlarda çinko, mangan ve bor noksanl ığı n ı n belirlenmi ş olmas ı nedeniyle, sar ımsakta verim ve kalite kay ı plar ı n ı n olmamas ı için bu besin maddelerinin de bitkiye sağlanmas ı gerekti ğ i ortaya ç ı kmaktad ı r. Tüm bu sonuçlar birlikte de ğerlendirildi ğinde, yörede sar ı msak bitkisi kullan ı larak tarla ko şullar ında gübre çe ş it ve doz denemelerinin yap ılarak eksikli ği görülen besin maddelerinin ne miktarda verilmesi gerekti ği ortaya konulmal ı ve ayr ı ca uygun ve etkili gübreleme program ı n ı n ç ı kar ı lmas ı yöre sar ı msak yeti ştiriciliğinin geleceğ i bak ı m ından son derece gerekli ve üzerinde önemle durulmas ı gereken bir konudur. Sonuçta, Türkiye genelinde oldu ğu gibi, bu yörede de yeterince potasyumlu, kükürtlü ve mikroelementli gübrelerin kullan ı lmad ığı göz önüne al ı n ı rsa azotlu ve fosforlu gübre kullan ı m ı yan ında potasyumlu ve mikro elementli (çinko, mangan, demir, bor) gübrelerinde gübreleme program ı na bilinçli bir şekilde dahil edilmesi, bu elementlerin eksikli ğinden dolay ı bitkisel üretimde verim düşüklüğünün giderilmesinde en uygun çözüm yolu olacakt ı r. Kaynaklar Anonymous Soil Survey Manual. U.S.D.A. Handbook No:18. Anonim Türkiye Gübreler ve Gübreleme Rehberi. T.C.T.O.K.B. Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğ ü Toprak ve Gübre Ara şt ı rma Enstitüsü Müdürlü ğü Genel Yay ı n Na:151, Bouyoucos, G. J A Recalibration of Hydrometer Method for Making Mechanical Analysis of Soils. Agronomy J., 43: Bremner, J. M Methods of Soil Analysis. Part 2. Chemical and Microbiological Properties. Ed. C.A. Black. Amer.Soc. Agr. Inc. Publisher Agro. Series No:9. Madison. USA. Eyüpoğlu, F., N. Kurucu ve S. Talaz, Türkiye Topraklar ı n ı n Bitkiye Yaray ış l ı Baz ı Mikroelementler (Fe, Cu, Zn, Mn) Bak ı m ından Genel Durumu. T.C. Ba şbakanl ık Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğü, Toprak ve Gübre Ara şt ı rma Enstitüsü Müdürlü ğ ü, Ankara 72 s. Eyüpo ğlu, F Türkiye Topraklar ı n ı n Verimlilik Durumlar ı. T.C. Başbakanl ı k Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ğ ü, Toprak ve Gübre Ara şt ı rma Enstitüsü Yay ı nlar ı. Genel Yay ı n No: 22, Teknik Yay ı n No: T-67, Ankara, 122 s. FAO, 199. Micronutrient. Assessment at the Country Level: An International Study.FAO Soil Bulletin by Mikko Sillanpaa. Rome. Follet, R. H Zn. Fe. Mn and Cu in Colorado Soils. Ph.D. Dissertation. Colo. State Univ. Fox, R. L., R. A. Olson and H. F. Rhoades, Evaluating the Sulphur Status of Soils by Plants and Soil Tests. Soil Sci. Soc. Amer. Proc., 28: Grewelling, T. and M. Peech, 196. Chemical Soil Test. Cornell Univ. Agr. Expt. Sta. Bull., No:96. H ızalan, E. ve H. Ünal, Topraklarda Önemli Kimyasal Analizler. A.Ü. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı 278. Jackson, M. L Soil Chemical Analysis. Prentice Hall. Inc. New York. Kacar, B., S. Taban, M. Alpaslan and G. Fuleky, Zinc- Phosphorus Relationship in the Dry Matter Yield and the Uptake of Zn, P, Fe and Mn of Rice Plants (Otyza sativa L.) as Affected by the Total Carbonate Content of the Soil. Second International Zinc Symposium. Abstracts, pp, 2. October 2-3, 1998, Ankara-Turkey. Lindsay, W. L. and W. A. Norvell, Development of a DTPA Micronutrient Soil Test. Soil Sci. Am. Proc., 35:6-62. Mengel, K. and E. A. Kirkby, Principles of Plant Nutrition ed. International Potash Institute. P.O. Box. CH-348 Worblaufen-Bern, Switzerland. pp 655. Olsen, S. R., V. Cole, F. S. Watanabe and L. A. Dean, Estimation of Available Phosphorus in Soils by Extraction with Sodium bicarbonate. U.S. Dept. of Agric., 939. Washington D.C. Prat, P. F Methods of Soil Analysis. Patr 2. Chemical and Microbiological Properties. Ed. C.A. Black. Amer.Soc. Agr. Inc. Publisher Agro. Series No:9., Madison. USA. Richards, L. A Diagnosis and Improvement of Saline and Alkali Soils. USDA. Agriculture Handbook, No:6. Rosen, C., R. Becker, V. Fritz, B. Hutchison, J. Percich, C. Tong and J. Wright, Growing Garlic in Minnesota. Extension.umn.edu/distribution/cropsystems/components/7 317-mulching.html Scott, N. M., P. W. Dyson, J. Ross and G. S. Sharp, Response of grassland to the application of sulphur at two sites in NE Scotland. J. Sci. Food Agric., 34: Taban, S. M. Alpaslan, A. G. Hashem ı ve D. Eken, Orta Anadolu' da Çeltik Tar ı m ı Yap ı lan Topraklar ı Baz ı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri. Pamukkale Üniv. Mühendislik Fak. Mühendislik Bilimleri Dergisi. 3(3): Udo, E. J., H.L. Bohn and T. C. Tucker, 197. Zinc Adsorption by Calcareous Soils. Soil Sci. Soc. Am. J., 34: Wolf, B The Determination of Boron in Soil Extracts. Plant Materials, Composts, Manures, Water and Nutrient Solutions. Soil Science and Plant Analysis, 2: İleti şim adresi: Süleyman TABAN Ankara Üniv. Ziraat Fak. Toprak Bölümü-Ankara Tel: O /1683 Fax: taban@agri.ankara.edu.tr