SOYA SEKTÖR RAPORU TUBA ÖNER İSTATİSTİK ŞUBESİ EKİM OMMS

Transkript

1 SOYA SEKTÖR RAPORU TUBA ÖNER İSTATİSTİK ŞUBESİ EKİM OMMS

2 NDEK LER ÜRÜNÜN OR, TANIMI VE KAPSAMI ÜRÜNÜN TAR HÇES, O VE YAYILI I ÜRÜNÜN B TK SEL ÖZELL KLER GÜMRÜK TAR FE NUMARALARI BES N D ER ÖNEML GIDA MADDES OLAN SOYANIN NSAN S LI INA FAYDALARI KULLANIM ALANLARI SOYA ÜRÜN ÇE TLER SOYA Y ÜRÜNLER VE ÖZELL KLER TAM SOYA ÜRÜNLER VE ÖZELL KLER Soya Unu Soya Sütü Tofu Soya Proteini- Soya Eti Soya Filizi Soya Lesitini Piyasadaki Di er Soya Ürünleri SOYA TARIMI KL M,TOPRAK STE, TOPRAK HAZIRLI I VE ÜRÜN E TOHUM M KTARI VE Ç T SEÇ BAKTER A ILAMASI GÜBRELEME BAKIM LER Sulama Çapalama Hastal k ve Zararl lar HASAT VER M DEPOLAMA TÜRK YE DE SOYA SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU VE PERFORMANSI ÜRET M VE TÜKET M D T CARET Soya Fasulyesi ve Soya Küspesi thalat Soya Fasulyesi ve Soya Küspesi hracat Soya Ya ve Fraksiyonlar thalat ve hracat TÜRK YE DE SOYA ÜRET LER NE VER LEN YATIRIM T KLER

3 5 DÜNYADA SOYA P YASASI ÜRET M VE TÜKET M Soya Fasulyesi Soya Ya DÜNYA D T CARET Soya Fasulyesi Soya Ya DÜNYA SOYA P YASALARINDAK GEL MELER MEVZUAT VE UYGULAMALARI ÜRÜN STANDARTLARI TÜKET S LI I AÇISINDAN UYULMASI GEREKEN ZORUNLU ARTLAR AMBALAJ E KETLEME VE ARETLEME KURALLARI T IMA VE DEPOLAMA NUMUNE ALMA VE ANAL Z METODLARI TESC L VE DENET M DESTEK P M ÖDEMELER SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNER LER SOYANIN B YOTEKNOLOJ LE SOYA VE B YOD ZEL SEKTÖRÜ B YOD ZEL N TANIMI VE ÖNEM B YOD ZEL N PETROL YAKITLARINA GÖRE AVANTAJLARI DÜNYADAK B YOD ZEL P YASASI, T K VE UYGULAMALARI TÜRK YE DE B YOD ZEL P YASASI, T K VE UYGULAMALARI SONUÇ...46 KAYNAKLAR

4 Soya fasulyesi binlerce y ld r Asya ülkelerinin en de erli besin kayna olmu tur. Besin de eri, mineraller ve vitaminler aç ndan oldukça zengin bir bitki olan soyan n gerek insan sa na bilimsel olarak kan tlanm yararlar gerekse 400 den fazla endüstriyel ürün yap nda kullan lmas soyay tar msal ürünler aras nda önemli bir yere getirmektedir. Bu sektör raporunda öncelikle soyan n orijini, tan, ürün çe itleri ve tar ile ilgili genel bilgiler verilecektir. Sonra ülkemizde ve dünyada soya üretim, tüketim ve d ticaret hacminin boyutlar görmeye çal aca z. Ard ndan küreselle menin getirdi i teknik imkanlar sonucunda soyan n en önemli girdisini olu turdu u biyoteknoloji ve biyodizel sektörü ile olan ili kilerini inceleyece iz. Bu iki bölümde ülke olarak soya üretiminin ne kadar önemli oldu unu, soya üreticilerinin pazarlama sorunlar ortadan kald racak alternatif tüketim alanlar ile devletimizin üretimi artt rmak için verdi i te vikleri göstermeyi amaçlamaktay z. Son bölümde soya sektörünün mevcut durumunu ve soya üreticisi ile soyay hammadde olarak kullanan yem sektörü, biyoteknoloji ve biyodizel sektöründeki üreticilerin sorunlar ifade ederek, bu sorunlar n ortadan kald lmas için yap lmas gerekenlerden bahsedece iz. 3

5 1 ÜRÜNÜN OR, TANIMI VE KAPSAMI 1.1 Ürünün Tarihçesi, Orijini ve Yay Soya fasulyesi (Glycine Max) 5000 y l önce Do u Asya ovalar nda ke fedilmi, Asya halk n beslenme al kanl nda devrim yaratm r. Çin halk n be kutsal (çeltik, soya, bu day, arpa ve dar ) ekininden biri olarak kabul edilmi ve Çinlilerin sa k kayna olmu tur. Vücudumuza ve zihnimize olan faydas saymakla bitmeyen soya, Do u Asya Ülkelerinin en önemli tar msal ürünlerinden biridir. Bugün dünya üzerinde üretimi yap lan en önemli bitkisel ürünlerden biri olmas na kar n soya 100 y l öncesine kadar Uzakdo u d nda pek fazla bilinmiyordu. Baklagil ailesinden gelen soyan n Türk mutfa na giri i henüz çok yenidir. Soyan n genetik orijin merkezi Çin ve Mançurya d r. 11. ve 17. yüzy lda Çin in do usunda da ürünü olarak yeti tirilmeye ba lanan soya bitkisi, zamanla Japonya, Vietnam, Filipinler, Tayland, Malezya, Nepal ve Hindistan a yay lm r. 17. yüzy n ba nda Avrupa ya getirilen soya, iklim ve toprak ko ullar n yeterli olmamas sebebiyle verimli olarak yeti tirilememi tir. Amerika Birle ik Devletleri s rlar nda soya ilk kez 1804 de Orta ve Bat Amerika'da yeti tirilmeye ba lanm r y llar nda 8 eyalette birden soya ekimi yap lm r. Soya tar, çe itlerin ve tar mda makinele menin artmas yla zenginle mi, soya sanayinin kurulmas yla zamanla yayg nla ve ülke genelindeki 26 eyalete yay lm r. Amerika'daki soya fasulyesi yeti tiricili i daha çok Meksika Kanal 'ndaki büyük limanlara yap lacak nakliyat kolayla rmak amac ile Mississippi Nehri etraf ndaki eyaletlerde geli mi tir. ABD de soyan n önem kazanmas n ba ca nedeni 20. yüzy lda ikinci dünya sava sonras nda protein ve ya teminindeki yetersizlikler nedeniyle besin de eri yüksek bu insan g das na ihtiyaç duyulmas r. Günümüzde soya tar en çok ABD de geli mi olup soya fasulyesi dünyada en çok yeti tirilen ürünlerden biridir. Ülkemizde ise soya fasulyesinin tar, Tar m ve Köy leri Bakanl ve eker fabrikalar n te vikiyle yap lmaya ba lanm r y nda Bakanlar Kurulu kararnamesiyle konu ele al nm ve üreticiye teminat verilmeye ba lanm r. 1.2 Ürünün Bitkisel Özellikleri Mucize bitki olarak bilinen soya hem insan ve hayvan beslenmesinde, hem de sanayide son derece önemlidir. Soya baklagiller familyas ndan, dikine boylanabilen, yeti me artlar na ba olarak uzunlu u 1-1,5 m aras nda de ebilen, çok dall, az çok sar otsu, kaz k köklü yazl k bir baklagil 4

6 bitkisidir. Yap ndaki ya oran yüksekli i sebebiyle soya tar msal ürünlerin s fland lmas ras nda ya tohumlu bitkiler içerisinde gösterilmektedir. Bitki ye il renkli, oval biçimli ve sivri uçlu üç yaprakç ktan olu ur. Tamam ince tüylü olan bitkinin çiçekleri, menek e ve sar renklidir. Büyüklükleri geli me artlar na ve çe ide ba olarak de en farkl k gösteren soya fasulyesi tohumlar sar renkli veya hafif esmer olup küresel bir ekle sahiptir. Az olmakla birlikte siyah, kahverengi ve ye il renkte olan soya fasulyeleri de mevcut olup tohumlar n bir yan nda kara bir leke bulunmaktad r. Soya köklerinde topra n serbest azotunu ba layabilen Rhizobium Japonicum bulunmas sebebiyle hem kendi besin ihtiyac kar lamakta hem de topra bir sonraki ürün ekimi için haz r hale getirerek tar msal aç dan büyük fayda sa lamaktad r. Çevre kirlili inin artt günümüzde önemi daha da artan soya toprak yap iyile tirmektedir. 1.3 Gümrük Tarife Numaralar Uluslararas ticarete konu olan tüm e yalar standart getirilen kurallara uygunluk sa lamas amac yla dünyaca kabul gören bir sistemle gümrük tarife cetvelinde grupland lm r. Soya ve soyadan mamul ürünlerin gümrük tarife pozisyon (GT P) numaralar a da belirtilmi tir. Pozisyon No (GT P) Ürün Tan Soya fasulyesi (k lm ya da k lmam (Ya k Tohum) Soya fasulyesi ya ve fraksiyonlar (rafine edilmi olsun olmas n,fakat kimyasal olarak de tirilmemi ) Soya fasulyesinin unu ve kaba unu Soya sosu Soya fasulyesi ya üretiminden arta kalan küspe ve di er kat at klar(ö ütülmü veya pellet olsun olmas n) Kahve yerine kullan lmak üzere kavrulmu di er maddeler Ticari soya fasulyesi lesitini 1.4 Besin De eri Soya fasulyesi, besin de eri ile içerdi i mineral ve vitaminler aç ndan oldukça zengindir. çeri inde yüksek miktardaki protein yan nda soya fasulyesi lif, kalsiyum ve magnezyum bolca bulunmaktad r. Tohumlar nda % ya, % protein, % 30 karbonhidrat ve % 5 oran nda da mineral, çok say da vitamin ve de erli aminoasitler içeren ve topra a organik madde ile azot sa layan bir bitki olan soya fasulyesi ülkemizde hem ana ürün hem de ikinci ürün olarak kullan lmaktad r. 100 gr soya fasulyesinde bulunan besin de eri ile özel mineral ve vitaminler a daki tabloda k saca özetlenmi tir: 5

7 Su 8,59 gr Enerji (kcal) 416 kcal Protein 36,5 gr Toplam ya 19,9 gr Doymu ya asitleri 2,9 gr Mono-doymam ya asitleri 4,4 gr Poli-doymam ya asitleri 11,3 gr Karbonhidrat 30,2 gr Lif 9,3 gr Kül 4,9 gr zoflavonlar 200 mg Kalsiyum 277 mg Demir 15,7 mg Magnezyum 280 mg Fosfor 704 mg Potasyum 1797 mg Sodyum 2,0 mg Çinko 4,9 mg Bak r 1,7 mg Manganez 2,52 mg Selenyum 17,8 µg C Vitamini (askorbik asit) 6,0 mg Thiamin (B1 Vitamini) 0,874 mg Riboflavin (B2 Vitamini) 0,87 mg Niacin (B3 Vitamini) 1,62 mg Pantothenic asit (B5 Vitamini) 0,79 mg B6 Vitamini 0,38 mg Folikasit 375 µg A Vitamini 2,0 µg E Vitamini 1,95 mg Kaynak : USDA Nutrient Database for Standart Reference 1.5 Önemli G da Maddesi Olan Soyan n nsan Sa na Faydalar Soya fasulyesi, vücudumuzun muhtaç oldu u protein bak ndan en zengin g da maddesidir. 453 graml k soya ununda 31 yumurtan n, 6 büyük e sütün veya 900 graml k kemiksiz etin ihtivâ etti i kadar protein bulundu u laboratuvar deneyleriyle tespit edilmi tir. Amerikan Tar m Bakanl G da ve laç Dairesi FDA, günde 25 gr soya proteini al nmas halinde, bu protein yap nda bulunan liflerin kandaki kolestrol seviyesini dü ürdü ünü, buna ba olarak kalp riskinin azald onaylam r. Protein al n büyük k sm soya fasulyesinden sa layan toplumlarda kalp hastal, protein ihtiyac n ço unu hayvansal dalardan sa layan toplumlara göre çok daha az görülmektedir. Doymam ya asidi yüksek olan soya ya ile beslenme durumunda ise, kötü huylu protein (LDL) oran n azalmas na yard mc olmaktad r. 6

8 nsan beslenmesinde önemli bir yere sahip olan soya, vücuttaki ya ve lipid metabolizmas düzenleyen ya asitlerini içermesi sebebiyle eker hastal olan ki iler için faydal r. Soya, omega-3 ya asidi olarak da bilinen linolenik asit yönünden de oldukça zengindir. Kemik erimesine kar mutlak al nmas gereken omega-3 ya asidi miktar soyan n tanesinde % 5-11 aras nda de en oranda bulunmaktad r. Soya fasulyesindeki kalsiyum oran süte nispeten iki mislidir. Bu içeri i sayesinde soya proteini osteoporoz hastal klar önlemektedir. nsan vücudunun her gün almas gereken madeni tuzlar bak ndan da çok zengin bir g dad r. Kalsiyuma ilaveten bol miktarda fosfor, demir, bakir, manganez, potasyum ve sodyum ihtivâ eder. Kimyasal yap nda bulunan izoflavonlar n anti-östrojenik etkileri sayesinde soyan n gö üs ve endometriyal kanserler gibi hormonlarla ili kili kanser risklerini azalt yöndeki etkisi vard r. FDA, soya fasulyesinin hormon ili kili olsun olmas n pek çok tipteki kanserli hücrenin (örne in prostat, mide, meme, ba rsak, rahim, deri, akci er ve kolon kanseri gibi) olu mas engelledi ini ortaya koymu tur. çeri indeki genistein adl bir madde anormal hücre olu mas na neden olan enzimlerin aktivitesini ortadan kald rarak bu etkiyi sa lamaktad r. Soya filizlerindeki C vitamini Saurvy hastal önlemektedir. Soya fasulyesi, B1 ve B2 vitaminleriyle E ve K vitaminlerini ihtivâ eder. Bilhassa Pelegra hastal na kar Niacin maddesince zengindir. 1.6 Kullan m Alanlar Kolestrol içermeyen yap, yüksek kaliteli protein içeri i ve baklagiller içinde en kolay sindirilen ürün olma özelli i ile sar alt n, hatta asr n bitkisi olarak da adland lan soya fasulyesi çok çe itli kullan m alanlar bulunan bitkisel bir g da maddesidir. Soya taneleri çimlendirilip filizleri sebze olarak yenebilece i gibi, i lenerek soya ya ve unu elde edilir. Soya dünyada bitkisel ya lar n ve yüksek proteinli hayvan yemlerinin ba ca kayna r. Hamur ürünleri (ekmek, kurabiye, bisküvi, kekler, baklava, pasta, hamur tatl lar, dondurma külah, makarna, ehriye, mant, tarhana, leblebi vb.), Bebek mamalar, ekerleme ürünleri (çikolata, helva), Alerji yapmayan süt ve süt ürünleri (yo urt, peynir, dondurma vb.), Özel diyet ürünleri, Yapay et ürünleri, Kuru / so uk haz r yemek kar mlar ile soya g da sektöründe kullan lmaktad r. 7

9 Soya bitkisi, ola anüstü özellikleriyle sa kl beslenme ve t p alanlar n yan s ra tutkal, mürekkep, sabun, benzin, böcek ilac, alkol, plastik ve lastik gibi 400'ün üzerinde endüstriyel ürünün üretiminde de kullan lan ender tarla bitkilerinden biridir. Türkiye de g da sektöründe yeni yeni yayg nla maya ba layan tüketiminin d nda soya, rl kl olarak yem sektöründe kullan lmaktad r. Ya al nd ktan sonra geriye kalan küspe bol miktarda protein içerdi inden, iyi bir hayvan yemi olarak özellikle kanatl yem rasyonlar nda yüksek oranda kullan lmaktad r. Bu sektörde soya ye il gübre olarak da kullan lmaktad r. Karma yem sektörünün tercih etti i ilk dört madde içinde tam ya soya, soya küspesi, ayçiçe i küspesi ve çi it küspesi yer al rken a rl k soya bitkisindedir. Yem sektöründe kullan lan soya ürünleri ve kullan m amaçlar öyle belirtilebilir: Küspe Protein ihtiyac kar lamak için Soya ya Enerji kayna olarak Tam ya soya Hem protein hem de enerji kayna olarak kullan lmaktad r. 2 SOYA ÜRÜN ÇE TLER 2.1 Soya Ya Ürünleri ve Özellikleri Ülkemizde de eri yeni anla lmaya ba layan ve sa na de er veren tüketicilerce daha çok tercih edilen soya ya, istatistiklere göre dünyada en çok üretilen ve tüketilen bitkisel ya konumundad r. Türkiye'deki tüketiciler, dünya üzerinde en çok tüketilen soya ya yla 1990'l y llar n ba lar nda tan lar. Bütün bitkisel ya lar gibi, soya ya da kolestrolsüzdür. Yüksek oranda doymam ya içerdi inden, tohumun % 20'sini olu turan ya lar salata, k zartma ya ve margarin olarak kullan lmaktad r. Soya ya nda omega-3 ve omega-6 ya asitlerinin kendine özgü bir kar bulunmaktad r. Soya ya ndaki omega-3 ya asitleri kalp hastal riskini azaltt kan tlanan bal k ya n içeri indeki ya cinsine benzer özelliktedir. Ba ca ya ürünleri gliserol, rafine soya ya, soya lestisinindir. Kaliteli bir soya ya n rengi aç k, berrak, ak ve iyi filtre edilmi olmal r. Ayr ca soya ya n kullan lmas ile anti-korozyon maddeler, macun bile enleri, in aat malzemeleri, beton katk maddeleri, bak m ya lar, dezenfektan, toz kontrol maddeleri, elektrik izolasyonu, fungisitler (mantar zehirleri), metal kaplama, mürekkep vb. ürünler elde edilmektedir. 2.2 Tam Soya Ürünleri ve Özellikleri Soya Unu Soya fasulyesinin kavrulup ö ütülmesiyle elde edilen soya unu, yüksek nitelikli protein aç ndan zengin olmakla birlikte mükemmel bir demir, kalsiyum ve B vitaminleri kayna r. Ekmek 8

10 üretiminde ve tüm unlu mamullerde kullan lan soya unu sayesinde hem ürünün maliyeti dü mekte hem de kalitesi artmaktad r. Enzim Aktif Soya Unu: Soya fasulyesinin kabuklar ayr ld ktan sonra hiçbir l i lem görmeden ö ütülmü halidir. Herhangi bir ya maruz kalmad için enzimlerin tamam aktif haldedir. Ya ayr lmam r, dolay yla bünyesinde % 18 oran nda ya ve % 36 protein içerir. Özellikle aktif halde bulunan ve ekme in beyazlamas sa layan Lipoksijenaz enzimi ve soya ya n hamurda gevrekle tirici etki yapmas nedeniyle ekmek katk maddeleri içerisinde kullan labilen bir soya unu tipidir. Ya z Beyaz Soya Unu: Ekmekçilik ve unlu mamullerde en çok kullan lan soya unu çe ididir. Ya % 1 seviyesine indirilerek hafif bir tma i lemi görmü tür ve Protein Çözülebilirlik Oran (PDI) 70 seviyesindedir. Enzim aktif soya ununa göre daha beyazd r ve % 50 protein içerir. Sa k Bakanl n aç klamas na göre Türkiye de y ll k 44 milyar adet ekmek üretilmekte ve bunun 4 milyar israf edilmektedir. Günlük olarak arz edilen ekme e % 5 oran nda kat lacak soya unu ile hem protein ihtiyac kar lanacak hem de soyan n bayatlamay geciktirici özelli i sayesinde ekmek israf önlenerek y lda milyarlarca dolar tasarruf edilmi olacakt r Soya Sütü Soya fasulyesinden zengin içerikli besin de erlerine sahip, laktozsuz, gluetensiz, kafeinsiz, bol omega-3 içeren, az ya, protein kayna, f nd k tad nda kremsi bir soya sütü üretilebilmektedir. cak veya so uk olarak tüketilece i gibi taze soya sütü +4 ile +5 derecede buzdolab nda saklanmal ve 15 gün içinde tüketilmelidir. Soya sütü inek sütünün kullan ld her yerde kullan labilir. Sade ya da aromal çe idi ile ferahlat bir içecek olabilir. Ayr ca kolestrolsüz ve doymu ya oran dü ük bir krema sosu olarak ve her türlü sütlü tatl yap nda kullan lmaktad r. Hayvan beslenmesinin güç oldu u ülkelerde süt yerine soya sütünün kullan lmas te vik edilmektedir Tofu Soya loru olarak da bilinen tofu, soya sütünün nagari adl do al maya ile mayaland lmas sonucu elde edilen bir çe it peynirdir. Limon suyu ya da sirke gibi asidik g dalar kullan larak da lor elde etmek mümkündür. Yemek tariflerinde tofu bir çe it sünger g da olarak kullan lmaktad r. Her türlü çe niyi absorbe etme özelli ine sahip olup zengin protein içermekte ve hazm kolayla rmaktad r. Kahvalt larda, parçalanarak veya rendelenerek çorba ve sulu yemeklerde, salatalarda, pasta ve börek yap nda kullan lmaktad r Soya Proteini- Soya Eti Dünyada ve ülkemizde sosis, salam, köfte, hamburger, sucuk gibi et ürünlerinin haz rlanmas ras nda, hem teknolojik nedenlerle ürün kalitesini iyile tirme amaçl, hem de ürün maliyetlerini azalt yönde et ikamesi olarak yayg n olarak kullan lan soya proteinleri, et proteinleri ile fonksiyonel aç dan ayn özelliklere sahiptir. Bitkisel protein kayna olan soya besin de eri aç ndan, en az et 9

11 kadar de erlidir. Hayvansal ete oranla kolesterol ve ya içermeyen yap lar sayesinde daha sa kl ve yararlan yüksek ürünler olarak kabul edilirler. Soya fasulyesi proteininden; elyaf, antibiyotik, asfalt emülsiyonlar, ambalaj folyolar, sunta, plastik, polyester, tavuk ve bal k yemi olarak büyük ölçüde istifade edilmektedir Soya Filizi Ye il soya fasulyesinin uzant olan soya filizi, genellikle çi olarak tüketilmektedir. çinde bulunan B vitamini türevlerinden folik asitin rahim, akci er ve ba rsak kanserine kar koruyucu bir etkisi bulunmaktad r Soya Lesitini Soya fasulyesi ürünlerinden olan soya lesitininden ilaç yap, f nc k, beslenme, köpük giderici, maya, insektisit (böcek zehiri), yapay dana sütü ve kozmetik gibi birçok alanda faydalan lmaktad r Piyasadaki Di er Soya Ürünleri Soyella: eker ve % 100 soyadan olu an krem çikolatadad r. Soyal Zater: Soya, kekik, rezene, anason, kimyon, di er baharatlar ve zeytinya dan olu an birçok riske kar vücut direncini artt ran bir üründür. Soyal Zeytin Ezmesi: Soyal zeytin ezmesi, zeytindeki oleik asit ve soyadaki Omega-3 asitleri ile zengin protein içermektedir. Kahvalt larda, brunchlarda tüketilebilen önemli bir besin kayna r. Miso: Miso Japon mutfa n ruhunu yans tan tuzlu ve zengin çe nili bir tatland r. Japonlar yeni bir güne kuvvetlendirici bir tas miso çorbas ile ba larlar. Misoyu gün boyu yedikleri di er yemeklerde pek çok g daya lezzet katmak için kullan rlar. Tempeh: Tempeh oldukça sa kl ve lezzetli bir besindir. Ha lanm soya fasulyesi ile pirinç ya da dar n kar lmas yla haz rlan r. Kar m 24 saat bekletilir. Tempeh geleneksel bir Endonezya yeme idir. Kimi yerlerde etin alternatifi olarak kullan labilir. Dondurulmu g da olarak aylarca saklanabilir. Tütsülenmi ya da f nd ks bir tad vard r. Çi nemeyi gerektiren yap ndan dolay zgara yap lm hali sandviçlerde veya çorba ve salatalarda kullan r. Soya Kahvesi: Kolestrolsüz ve kafeinsiz soya kahvesi çay ve normal kahveye bir alternatif olmaktad r. S cak veya so uk içilebilen bir fincan soya kahvesi, mg izoflavon ihtiva eder ve vücutun izoflavon ihtiyac kar lamada önemli bir üründür. Kafeinsiz normal kahveler toksik kimyasallarla elde edilirken, soya kahvesi do al olup Amerika ve Kanada da kolestrol dü ürücü olarak tavsiye edilmektedir. Soya Sosu: Soya sosu, bu day unu, eker ve tuzlu su kar ndan haz rlanan bir tatland r. 10

12 3 SOYA TARIMI 3.1 klim,toprak ste i, Toprak Haz rl ve Ürün Ekimi ca seven tropik ve subtropik bölgelerde iyi geli en, tohumuyla ço alt lan soya fasulyesi, so uk man bölgelerin k sa gün bitkisidir. Su geçirgenli i iyi olan, suyu göllendirmeyen fakat su tutma kapasitesi olan, milli ya da killi-kumlu topraklarda yeti en soya bitkisi için Ph 5,5-7,0 aras ndaki topraklar en ideal topraklard r. Soya, topraktaki tuzlulu a kar hassas olup asit topraklarda manganez zehirlenmesi ve soya bakterisi faaliyetlerinde durma, Ph 7,5 den yukar topraklarda demir noksanl görülebilmektedir. Soyada en uygun toprak haz rl metodu, s ras yla sulama, toprak i leme ve ekim eklidir. Ekim üstüne sulama yapma metodu ise, kaymak olu umunun ç lar olumsuz etkilemesi yüzünden, sadece zaman darl oldu unda veya geciken ekimlerde tercih edilmelidir. Soya ekimi yap lacak toprak, tav nda iken sonbaharda 20-25cm derinlikte pullukla sürülür. ubat ay içerisinde kültivatör ile toprak kar r. Ekim zaman na kadar bu ekilde bekletilen toprak, ekimden hemen önce goble-diks ile tekrar kar r. Gübre ve yabanc ot ilaçlar n uygulanmas ndan sonra, toprak tekrar goble-diks ile iyice ufalan r. Daha sonra sürgü veya tapan çekilerek toprak s r ve tarla ekime haz r hale gelir. Ekimi mibzerle yap lmal r. Soya için uygun tohum yata makineli ekimde tohumlar n e it derinli e dü mesini sa layacak ekilde düzgün olmal r. Ekim s ra aras 60 cm den fazla olmamal r. S ra üzeri 4-5 cm, derinli i de 3-4 cm olmal r. Dar s ra aral klarla ekim yap lmas yabani otlar soya bitkisi do al ortam nda bast rarak yabani ot mücadelesi gerektirmeyecek ve ek bir maliyet olu turmayacakt r. S ra ekinin dar olmas hem tohumun verimini artt rken hem de hasat kay plar azaltmaktad r. Soya topra a organik madde ve azot sa layarak, topra n verimlili ini artt ran önemli bir münavebe bitkisidir. Akabinde ekilebilecek hububat, pamuk, yer f st, çeltik, susam vb. gibi ikinci bir üründen daha da fazla verim elde edilmektedir. Bundan dolay da ekim nöbeti için en uygun bitkilerden birisidir. Soyan n yazl k bir baklagil olmas sebebiyle ekimi bahar aylar nda yap lmaktad r. Ana ürün olarak ekilecekse nisan ay ortas ndan may s ay ortalar na kadar ekim gerçekle ebilir. Ana ürün soya tar nda ekim zaman toprak s cakl na göre ayarlanmal r. yi ve zaman nda bir çimlenme ve ürün sa lamak için toprak s cakl en az ºC olmal r. kinci ürün olarak soya tohumlar bu day hasad ndan sonra gün içerisinde ayn yere ekilebilmektedir. Yeti tirilmesi fasulyeye çok benzeyen soya, geli me süresince ºC lik toplam na ihtiyaç duyan bir tar m bitkisi olup geni tarlalarda ve büyük boyutlarda üretimi yap lmaktad r. kinci ürün soya tar nda ekimin gecikmesi ise verimi azaltarak hasad n ya murlu döneme kalmas na sebep olmaktad r. 11

13 3.2 Tohum Miktar ve Çe it Seçimi Son y llarda üretimine ba olarak soya çe itlerinin say ndaki azalmaya kar n, piyasada 1. ve 2. ürün ekim zaman na uygun soya çe itleri mevcuttur. Sertifikal tohumlu un kullan tercih edilmeli, çiftçi kendi ürününden tohumluk ay rmak zorunda kal yorsa; hastal ks z, kaliteli ve çimlenme oran yüksek tohumluklar kullanmal r. Çe it seçimi çe idin verimi, bulundu u ortama uyumu, olgunla ma süresi ve di er özellikleri dikkate al narak yap lmal r. Baz çe itlerin belirli çevrelere uyumlar nda farkl klar görülmekte olup tohum seçiminde sadece verime de il üretim ekli ve çevre uyumuna da bakmak gerekmektedir. Bir çe idin bölgede yanl seçilmesi, o çe idin o bölgede olgunla mas tamamlayamamas na neden olurken, ikinci üründe ve geciken ekimlerde daha erkenci çe itler tercih edilmelidir. Soya çe itleri, 13 olgunluk grubuna ayr r. Bunlar 000, 00, 0, I, II, X gruplar r. Farkl soya gruplar farkl özelliklere uyum sa lamaktad r. Dünyan n kuzeyinden güneyine do ru gidildikçe I, II ve III grubundaki çe itlerin daha iyi uyum sa lad gözlenmi tir. Ülkemizde ise 0 grubu ile V grup aras ndaki olgunluk grubuna dahil soya çe itleri rahatl kla yeti tirilebilmektedir. Ekilen tohum miktar soyan n verimlili ini etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Kullan lacak tohum miktar ekim s ra aral na ve seçilen çe idin bin tane a rl na göre de mektedir. Geciken ekili lerde dekara 8-10 kg, zaman nda yap lan ekili lerde ise 7-8 kg tohumluk kullan yeterlidir. 3.3 Bakteri A lamas Bakteri, soyan n köklerinde onunla ortak ya ayan ve havadaki azotu al p bitkinin kullan na veren küçük canl lar olup, ekim s ras nda toz halindeki bu bakteriyi soya tohumlar na bula p topra a vermek gerekmektedir. lk kez soya tohumu at lacak topra a ekimden önce soya bakterisi lanmal r. Tohumlar n bu kültür ile a lanmas sayesinde soya köklerinde nodozite olu ur. Böylece verim ve ürün protein oran artar. Ayn zamanda hem daha az azotlu gübre kullan lm olur hem de köklerindeki nodozitelerle soyadan sonra gelecek bitkiye azot b rakmas na yard mc olunur. Tohum lamas nda unlara dikkat edilir: lama materyeli taze olmal, lanm tohumlar güne etkisine b rak lmamal, uzun süre bekletilirse bakteriler ölebilir ve a laman n etkisi olmaz. Ekilinceye kadar serin ve gölge bir yerde saklanmal, 100 kg soya tohuma 1 kg su, 1 kg toz bakteri ölçülerinde a lama yap larak siyah renkli bakterinin bütün tohumlara yap mas sa lanmal r. 12

14 3.4 Gübreleme Soya ekiminde bakteri kullan laca ndan fazla azot vermeye gerek yoktur. Önerilen gübre miktar 2,5 kg/da. azot, 6 kg/da. saf fosfordur. Soyada üst gübrelemeye de ço u zaman ihtiyaç duyulmaz. Kombine mibzerle ekim yap lacaksa gübre ekimle birlikte verilir. Çekili mibzerle ekim yap lacaksa diskarodan önce serpilir ve diskaro çekilerek topra a gömülür. Gübrelemenin do ru yap ld n yap lmad n anla lmas için saçak kökleri zedelemeden sökülen bitkilerin köklerinde, içi pembe renkli yumrucuk olu up olu mad na bak lmal r adet yumrucuk olu mam sa ya da var olan yumrucuklar n iç rengi ye il veya siyah renge dönmü se, bakterilerin ölmü oldu unu anlar z. Bu durumda sulama öncesinde dekara 20 kg amonyum nitrat veya 10 kg üre verip sulama yap lmal r. 3.5 Bak m leri Sulama Maksimum verim için su gereksinimi, iklim ve geli me dönemi uzunlu una ba olarak mm. aras ndad r. yi bir ürün için zaman nda ve yeterli miktarda su verilmelidir. Bu ürün sulamas nda tava metodu kullan lmal r. Soya fasulyesinde a daki geli im dönemlerinde sulama yap lmal r. 1. nci su: Bitki boylar 8-10 cm oldu unda; 2. nci su: lk çiçekler görülmeye ba land nda; 3. ncü su: Alt baklalar meye ba lad nda; 4. ncü su: 3. ncü sudan gün sonra yap lmal r. Soya bu geli im dönemleri içinde en çok çiçeklenme ve özellikle bakla olu umu devresinde suya ihtiyaç duymaktad r. Bu nedenle sulama zamanlar kaç rmamak gerekir Çapalama Soya için yabani otlar n kontrolü çok önemlidir. Özellikle soyan n ilk yeti me evrelerinde tarlada bulunan yabani otlar geli imi olumsuz etkiler.yabanc ot kotrolünün bitkinin tüm geli me devresinde yap lmas en uygundur. Genellikle ekimden önce veya çimlenme öncesi yabani ot öldürücüsü (herbisit) uygulamas ile ç sonras herbisit uygulamalar yabanc ot sava için önerilmektedir. Bu ilac n miktar toprak yap, yabani ot yo unlu u ve otun yaprak geni li ine göre ayarlanmal r. Tarladaki ot yo unlu una göre 2-3 kez traktörle ara çapas yap lmal r. Özellikle birinci ve ikinci sulamadan sonra bitki s kl na ba olarak yabanc ot geli imi zay flar ve ço unlukla üçüncü çapaya gerek kalmaz. Toprak neminin fazla olmas çapalama s ras nda bitkiye zarar verebilir. Bu sebeple kimyasal ilaçlarla mücadele yap lmas tercih edilebilir. 13

15 3.5.3 Hastal k ve Zararl lar Tohum çürüklü ü, fide hastal klar, kök ve alt gövde çürüklü ü, gövde ve bakla hastal klar, bakteriyel likler, yaprak yan kl klar, sar mozaik hastal ve Antraknoz soya bitkisinde görülen ba ca hastal klard r. Ye il kurt, k rm örümcek, beyaz sinek, pamuk yaprak kurdu, çizgili pamuk yaprak kurdu ve kokulu ye il böcek soya bitkisi zararl lar olup tüm hastal k ve zararl lar soya bitkisinin verimini dü ürmektedir. Ba ta toprak nematodlar olmak üzere bakteriler, mantarlar ve virüsler soya hastal klar n ba ca sebepleridir. Tarlada virüs bula an bitki tespit edildi inde, yay lmay önlemek için bu bitki hemen sökülmeli, yak lmal yada derine gömülerek imha edilmelidir. Soya bitkisinin bütün k mlar hastal a maruz kalabilir ve hastal k derecesi çevresel artlara ba olarak baz de iklikler gösterebilir. Soya tohumlar ve fideleri ku ve kemirgenler için uygun bir yem oldu u için, ekimden hemen sonra bu hayvanlar büyük zararlar verirler. Islah çal malar ile hastal klara kar dayan kl k sa lanabilmektedir. Hastal klara dayan kl ve dirençli çe itler seçilerek, ürün rotasyonu ve ürün art klar na uygun i lemler yap larak hastal klarla mücadele edilebilir. Zararl lar ve hastal klar ile mücadele kimyasal pestisitlerle yap lmaktad r. 3.6 Hasat Soya hasad n tam zaman nda yap lmas çok önemlidir. Erken hasat buru maya, geç hasat ise meyvelerin dökülmesine sebep olur. Hasat için tanelerin sertle mesi ve di le zor k lmas gerekir. Hasat zaman soyan n sararm yapraklar kurur, dökülür ve baklalar çe ide göre kirli sar veya esmerimsi bir renk al r. Hasat biçerdöver ile yap r. Yapraklar n dökülmesinden 3-4 gün sonra tarlaya biçer-döver sokulabilir. Hasat ana üründe eylül ay ortas -sonu; 2. üründe ise ekim ay ortas nda yap labilir. Hasattan sonra rutubet miktar azaltmak için ürün 3-5 gün süre ile güne te veya sat n alma yerlerindeki suni kutucuklarda kurutulmal r. Hasat ve harman i lemi s ras nda tohum nemi % 13 den dü ük ise tohumlar n çabuk k lmas, çimlenme ve canl n kaybolmas na neden olur. Hasatta biçer-döverin h yava olmal ve yava çal lmal r. Tohum yabanc maddelerle kar k ise temizlenmeli, nemi % 14 den yüksek ise gölgede havaland p- kurutulup nemi dü ürüldükten sonra depolanmal r. Soya fasulyesinin hasad di er ya tohumlar na göre daha kolayd r. Soya fasulyesinin ba ka bir avantaj da yeti me süresinin çok k sa olmas nedeniyle (ekilen tohumlar 3-4 ay içinde hasada haz r hale gelir) ürünün dünyadaki talebe adapte edilebilmesidir. 3.7 Verim Normal artlardaki verim ölçüsü 1. ürün olarak kg, ikinci üründe ise kg ürün al nmas r. Bu verim 1 m² de bitkinin olmas, bitkide bakla say ve tane a rl n da yüksek 14

16 kmas yla gerçekle mektedir. Hasad n gecikmesi, baklalar n çatlamas na ve verimin dü mesine neden olurken, biçerdöverle yukar dan biçme de alt baklalar n toprakta kalmas ve dolay yla hasat kay plar artt rmaktad r. 3.8 Depolama Hasat yap lan ürün, tohumlar n k mas n ve bozulmas n önlenmesi için C den az ve hava nispi neminin % 60 dan dü ük oldu u bir depoda depolanmal r. Kurutmaya serilen ya da depolanan ürünün y n kal nl cm den daha yüksek olmamal ve ürün ara s ra kar larak havaland lmal r. 4 TÜRK YE DE SOYA SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU VE PERFORMANSI 4.1 Üretim ve Tüketim Ülkemizin soya ile tan mas I. Dünya Sava sonras nda olmu tur. lk zamanlar Çorum Fasulyesi olarak yay lmaya ba layan soyan n ekimi I.Ürün olarak Orta ve Do u Karadeniz bölgesinde yayg nla arak, Samsun ve Ordu illerinde 1980 y na kadar soya fasulyesi üretilmi tir sonras nda soya fasulyesi yerini m r, çay, tütün gibi daha yüksek gelir getiren ürünlere rakm olup bu bölgede soyan n ekim alanlar giderek azalm r. Zamanla soya fasulyesi ekimi II.Ürün Projesi kapsam nda Çukurova Bölgesine kayd lm r. Bu projenin uygulamaya konmas ndan sonra soya ekim alanlar nda 1988 y na kadar istikrarl bir art sa lanm r. Ancak al m yapan kurulu lar n depolama ve finansman gibi sorunlar n olu u, uygulanan fiyat politikalar, üreticilerin di er ürünlere yönelmesi sebebiyle di er ya tohumlu bitkilerde oldu u gibi soya ekim alanlar nda da azalma olmu tur. Soya üretimi Türkiye de Trakya, Marmara, Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde ana ürün olarak, Ege, Güneydo u Anadolu ve Akdeniz Bölgelerinin sulan r tar m alanlar nda ise ikinci ürün olarak yap lmaktad r. Soya ekiminin % 91 i Adana, Osmaniye, Hatay, Mersin, K.Mara illerini kapsayan Akdeniz bölgesinde, % 8 i Karadeniz Bölgesinde Ordu ve Samsun civar ile % 1 i Ege bölgesinde gerçekle mektedir. Y llara göre de mekle birlikte ortalama hektarda soya ekimi yap lmaktad r. Ülkemizdeki soya üretimi genel olarak istikrarl olmamakla birlikte, tar m politikalar na ba olarak dönemsel art ve azal lar ile dalgal bir seyir izlemektedir. Soya üretimi 1987 y nda tona yükselmi ise de çe itli nedenlerle bu güne kadar azalarak 2004 y nda % 10 seviyesi olan tona kadar dü mü tür. 15

17 llar tibariyle Soya Fasulyesi Üretimi (ton) llar Üretim / / /06 (Tahmini) Kaynak : FAO & USDA 1999 y ndan sonra 2000 y nda meydana gelen dü ün ard ndan 2001 y nda Türkiye nin üretim miktar tekrar artm r. Üretim miktar 2001 y nda bir önceki y la oranla % 11 artarak ton, 2002 y nda ise % 50 artarak ton seviyesine ula r. Bu rakam, soya üretiminde 1990 ndan sonra ula lan en yüksek miktar olmu tur. 2003/04 döneminde üretim miktar nda bir önceki la göre % 30, 2004/5 döneminde % 44 dü olmas na kar n, 2005/6 döneminde soya üretiminde % 100 bir art beklenmektedir. Ülkemiz soya üretimi aç ndan yeterli kapasiteye sahip olmas na ra men, soya üretimi istenilen düzeye ula amam r. Buna sebep olan en önemli faktör, üreticinin yeterli deste i alamamas ve dolay yla katma de eri yüksek ürünler yerine, bu day gibi dü ük maliyetli ürünlere yönelmesidir. Potansiyelimizi yeterince kullanamamam n di er sebepleri ise soyan n üretim ve de erlendirmesine yönelik yeterli altyap n bulunmamas ve ara rma faaliyetlerimizin yeterli düzeyde olmamas r. Tüketim aç ndan soya ürününün ülkemizdeki durumunu inceledi imizde, soyan n en çok hayvan yemi olarak tüketimi mevcuttur. G da sanayinde ise en çok soya fasulyesinin i lenmesiyle elde edilen soya ya tüketilirken, ülkemizde de soyan n faydalar n yava yava anla lmas ve biyodizel üretiminde ihtiyaç olmas sebebiyle soya ya tüketiminde y llar itibariyle art saptanm r. 4.2 Ticareti Ülkemizde d ticarete konu olan soya ürünleri soya fasulyesi, soya ya ve fraksiyonlar, soya fasulyesi ya üretiminden arta kalan küspe ve kat at klar, soya sosu ile soya fasulyesi unu ve küspeleridir. Bu ürünlerin d ticareti mevzuatta belirtilmi standartlara uyularak gerçekle mektedir. 16

18 4.2.1 Soya Fasulyesi ve Soya Küspesi thalat Türkiye de soya küspesi ve soya fasulyesi ticareti, üretiminin tüketimi kar lamada yeterli düzeyde olmamas ve iç piyasadaki talebin yüksek olmas nedeniyle a rl kl olarak tek yönlü ve ithalat eklindedir. Ayr ca verimi artt rmak için gerekti inde yüksek verimli ya tohumluk da ithal edilmektedir. Soya, yem sektörünün ikamesi olmayan en önemli hammaddesidir. Tam ya soya ve soya fasulyesi küspesi kanatl yemlerimize % oran nda öncelikli olarak giren hammaddedir. Soya ve soya ürünlerinin nerede ise tamam bugün için ithal etmek durumunda olan ülkemizde bu ürünlere ihtiyaç, kanatl yem üretiminin art oran nda artmaktad r. Yem sanayi için yap lan ithalat n önemli nedenlerinden biri ithal küspelerinin protein oranlar n yerli üretime göre yüksek olu udur. Ya Tohum ve Küspeleri thalat (miktar: ton) Hammaddeler Ocak-May s Ayçiçe i Tohumu Küspesi Pamuk Tohumu Küspesi Toplam Soya Fasulyesi Küspesi ve Kat At klar Soya Fasulyesi Toplam Genel Toplam Soyan n Genel 92,9 93,6 91,4 74,6 85,6 61,6 Toplamdaki Pay (%) Kaynak: Türkiye statistik Kurumu (TÜ K) statistiki verilere göre soya fasulyesi ithalat miktar olarak 2003 y na kadar art göstermi tir y nda ton olan soya fasulyesi ithalat 2004 de % 16,2 azalarak ton olmu tur y nda ise soya ithalat bir önceki y la göre % 69,3 art göstererek tona ula r. 17

19 Ülkemiz soya fasulyesi küspesi ve kat at klar ithalat miktar nda 2001 y ndan günümüze kadar yükselen bir trend söz konusudur. Soya fasulyesi ve küspesinin toplam ya tohum ve küspe ithalat içindeki pay 2004 e kadar % 91,4 ün üzerinde seyrederken, bu oran 2004 de % 74,6 ya dü mü, ancak 2005 te tekrar yükselerek % 85,6 olmu tur y nda miktar olarak soya fasulyesi ithalat nda bir dü görülmesine kar n, de er olarak son 5 y l içinde soya fasulyesi ithalat art trendi göstermektedir. Ülkemiz ya tohum ve küspe ihtiyac ndaki ve dünya fiyatlar ndaki art a paralel olarak soya fasulyesi ve küspesi toplam ithalat de eri sürekli bir art e ilimi göstermektedir. Ya Tohum ve Küspeleri thalat (De er: bin $) Hammaddeler Ocak-May s Ayçiçe i Tohumu Küspesi Pamuk Tohumu Küspesi Toplam Soya Fasulyesi Küspesi ve Kat At klar Soya Fasulyesi Toplam Genel Toplam Soyan n Genel Toplamdaki Pay (%) Kaynak: TÜ K 95,9 96,2 96,1 86,4 92,7 79,9 Ya tohum ve küspe ithalat n yakla k milyon ton ve 500 milyon $ de erinde oldu u 2005 y nda soya fasulyesi ve küspesinin genel toplam içindeki pay miktar olarak % 85,6 iken de er olarak % 92,7 seviyesindedir. 18

20 Ülkeler tibariyle Soya Fasulyesi D Ticareti (2005) Soya fasulyesi ithalat en fazla dünyan n en önemli soya üreticisi olan ABD den gerçekle tirilmektedir. Ancak ABD den yap lan soya fasulyesi ithalat miktar ve de er olarak 2005 na kadar dü göstermi tir. ABD den yap lan ithalat n toplam ithalat miktar içerisindeki pay 2001 y nda ,3 ton ile % 93,8, 2002 y nda ,2 ton ile % 88,4, 2003 y nda ,8 ton ile % 47,0, 2004 y nda ,8 ton ile % 46,6 olmu tur y nda ise ,2 ton ile % 48,1 pay ile yeniden art göstermi tir y n ilk 5 ay içerisinde yap lan toplam ,0 ton ve 75,6 milyon $ de erindeki soya fasulyesi ithalat n yakla k % 70 i ABD ye aittir döneminde ABD yerine özellikle Arjantin, Brezilya, Paraguay dan yap lan ithalat artt lm r. Soya Fasulyesi Üretiminden Arta Kalan Küspe ve At klar (2005) Ülke Ad thalat Miktar (ton) thalat De eri (bin $) ABD , ,6 Arjantin , ,2 Brezilya , ,9 Hollanda 901,2 520,8 srail 25,0 13,8 TOPLAM , ,3 Kaynak: TÜ K 2005 y nda gerçekle en soya fasulyesi ithalat na benzer ekilde ABD küspe ihtiyac kar lad z en önemli ülkedir. Ancak döneminde yap lan toplam soya küspesi ithalat içinde de ABD nin pay y llar itibariyle % 81,4, % 69,0, % 49,5 ve % 37,2 eklinde bir dü göstermi tir. Di er yandan bu dönemde Arjantin in pay bu dönemde yakla k % 10 dan % 46 ya kadar ç km r y nda gerçekle en soya fasulyesi küspesi ithalat n miktar olarak % 58,2 si, de er olarak ise % 56,1 i ABD den kar lanmaktad r y n ilk 5 ay nda ise bu oranlar s ras yla % 67,4 ve % 70,2 dir. thalat thalat De eri Ülke Ad Miktar (ton) (bin $) ABD , ,8 Almanya 4,2 3,8 Arjantin , ,2 Brezilya , ,5 Paraguay , ,7 Romanya , ,5 Ukrayna , ,0 Uruguay , ,7 TOPLAM , ,2 Kaynak: TÜ K 19

21 Soya küspesi ithalat miktar zda dünyan n en önemli soya ihracatç lar olan ABD, Arjantin ve Brezilya n n pay % 99,8 iken bu oran soya fasulyesinde % 82,4 e gerilemektedir. Ülkemizde dü ük soya üretimini te vik etmek ve böylece ithalat engelleyebilmek için Mart ay nda ithalattaki gümrük vergi oranlar artt lm r dönemine ait soya fasulyesi ve küspesi ithalat nda uygulanan vergi oranlar a daki tabloda verilmi tir. Ocak 2004 ubat 2005 Temmuz 2005 ustos 2005 Eylül 2005 Kas m 2005 Ocak 2006 Mart SOYA FASULYES AB SOYA Ülkeleri FASULYES EFTA KÜSPES Ülkeleri ,5 ER Ülkeler ,5 Kaynak: thalat Gümrük Müdürlü ü Ocak ay ndan 2005 A ustos ay na kadar soya fasulyesi gümrük oran 0 iken, bu oran 2005 A ustos ve Eylül aylar için % 4 e ç km, Kas m ay nda tekrar 0 a inmi ve 2006 Mart ay nda % 10 olarak gerçekle mi tir. AB ülkeleri hariç, EFTA üyesi ve Di er ülkelerden yap lacak soya fasulyesi ithalat, soya küspesi ithalat na göre daha caziptir. Soya Fasulyesi Küspesindeki gümrük vergisi oranlar da EFTA ve D ER ülkeler için 2004 Ocak ay ndan itibaren sürekli art göstermi ve 2006 Mart ay nda % 13,5 uygulamas na gidilmi tir. AB ülkelerinden soya küspesi ithalat nda ise gümrük vergisi al nmamaktad r Soya Fasulyesi ve Soya Küspesi hracat Ülkemizdeki üretim hacminin dü üklü üne paralel olarak soya fasulyesi ihracat z da oldukça dü üktür. Hatta 2001, 2003 y llar nda soya fasulyesi ihracat gerçekle mezken, 2002 y nda 166,0 ton olarak gerçekle tirilen ihracat 2004 y nda 1.15,9 tona ula r. Soya küspesi ihracat z 2001 y nda 8.296,5 ton iken 2002 y nda % 83,5 artarak ,5 ton a, 2003 y nda ise % 81,5 artarak ,4 tona ula r. Ancak 2004 y nda % 45,6 azalan küspe ihracat z 2005 y nda tekrar yükselerek ,6 tona ç km r. Soya Fasulyesi Ya Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Kat At klar ihracat n 2001 y nda % 88,7 si, 2002 y nda % 97,0 si ve 2003 y nda ise % 76,0 si K.KT.C ile Kuzey Ülke ve bölgelerine yap rken, 2004 y nda toplam küspe ve at k ihracat n % 69,0 u, 2005 y nda da % 74,3 ü K.K.T.C ne yap lm r. Soya küspesinde s r kom u ülkelerimiz di er ihracat yap lan ülkeleri olu turmaktad r. 20

22 Soya Fasulyesi ile Soya Fasulyesi Ya Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Kat At klar n hracat Ölçü Birimi Ocak- May s Soya Fasulyesi Miktar (ton) - 166, ,9 3,8 - De er(bin $) - 39,5-686,6 2,6 - Soya Fasulyesi Ya Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Kat At klar Kaynak: TÜ K Miktar (ton) 8.296, , , , , ,8 De er (bin $) 2.228, , , , , , Soya Ya ve Fraksiyonlar thalat ve hracat Soya fasulyesinin i lenmesiyle olu an soya ya ve fraksiyonlar n ithalat nda da dönemsel art ve azal lara rastlanmaktad r y nda 154,6 bin ton soya ya ve fraksiyonlar ithalat gerçekle tirilirken bu miktar 2003 y nda 134,6 bin tona ula r y nda 75,4 bin tona gerileyen ithalat z 2005 y nda 191,0 bin ton ile en yüksek seviyesine ula r y na kadar soya ya ihtiyac kar lad z ilk s radaki ülke spanya olurken, 2005 y nda ,9 ton ve 2006 Ocak-May s döneminde ,4 ton gibi aç k fark ile Arjantin soya ya öncelikli olarak temin etti imiz ülke konumuna gelmi tir. Soya fasulyesinin en önemli ihracatç ABD den ithal etti imiz soya ya ve fraksiyonlar son 5 y l içinde giderek azalm, 2006 May s ay na kadar hiç ithal edilmemi tir. Ülkeler tibariyle Soya Ya ve Fraksiyonlar thalat Ülkeler Ocak- May s ABD , , ,3-49,5 - Arjantin , , , , , ,4 spanya , , , , ,5 600,0 Portekiz 9.277, , , , ,9 250,0 TOPLAM M KTAR (ton) , , , , , ,5 TOPLAM DE ER (bin $) , , , , , ,3 Kaynak: TÜ K 21

23 Soya ya ve fraksiyonlar ihracat n en fazla oldu u y l ,9 ton ile 2003 y iken, bu miktar 2004 te % 75,7 azalarak 3.645,6 ton, 2005 te ise % 22,4 azalarak 2.828,9 tona gerilemi tir. Bu gerilemedeki en önemli etkenlerin ba nda son y llarda ülkemizde artan biyodizel üretimine soya ya ba ta olmak üzere bitkisel ya lar n girdi olmas ve ya n iç piyasadaki tüketiminin artmas gelmektedir. Soya Ya ve Fraksiyonlar ile Soya Fasulyesinin Unu ve Küspeleri hracat Ölçü Birimi Ocak- May s Soya Ya ve Miktar (ton) 1.219, , , , , ,4 Fraksiyonlar De er (bin $) 606, , , , , ,2 Soya Fasulyesinin Unu ve Küspeleri Kaynak: TÜ K Miktar (ton) 30,9 714,8 283,3 297,7 94,0 23,8 De er (bin $) 17,0 204,2 97,9 191,3 63,9 17,3 Küçük miktar ve de erde de olsa d ticareti gerçekle tirilen soya unu gibi alternatif bir ürünün en çok ihracat n yap ld y l 2002 dir y na göre a bir art ile 741,8 ton soya unu ihraç edilmi tir. Bu ürünün ihraç miktar 2003 te 283,3 ton, 2004 te 297,7 ton, 2005 te 94,0 ve 2006 y n Ocak-May s döneminde ise 23,8 ton olarak gerçekle mi tir. 4.3 Türkiye de Soya Üreticilerine Verilen Yat m Te vikleri GAP bölgesinde GAP Bölgesel Kalk nma Program çerçevesinde soya üretmek isteyenlerin yararlanabilece i Avrupa Birli i taraf ndan finanse edilen te vikler verilmektedir. Bu program n rsal Kalk nma Projesi ba alt ndaki II. Ürün Soya Ekim Alanlar n Art lmas Projesi 2006 Mart ay nda Diyarbak r n Ergani ilçesinde ba lat lm r y n Mart ay nda bitirilecek projenin amac II. Ürün soya ekimini yayg nla rmak, temel araç ve girdi kullan m kapasitelerini artt rmak, üretim pazarlama ve planlama a güçlendirerek çiftçi gelirini artt rmakt r. Bu projeden k rsal kesimdeki aileler, özel i letmeler, yerel sivil toplum örgütleri, yerel özel letmeler, merkezi ve yerel yönetimlerin temsilcileri, belediyeler vb. yararlanabilecektir. 5 DÜNYADA SOYA P YASASI 5.1 Üretim ve Tüketim Soya Fasulyesi Soyan n kullan m alanlar n geni lemesi, insan beslenmesindeki önemi ve azalan enerji kaynaklar na alternatif olacak biyodizel üretiminin artt lmas ile birlikte dünya soya ekim alanlar ve üretim miktarlar artm r. 22

24 1940 da II.Dünya Sava s ras nda 10 milyon metrik ton olan soya üretimi, 1990 da 110 milyon metrik tona ula r y nda dünya genelinde yakla k olarak 160 milyon ton olan soya üretim miktar 2003 y nda % 19 artarak 190 milyon tona, 2004 y nda ise % 13 artarak 215 milyon tona ula r. Dünyada soya üretim miktarlar ndaki art, ekim alan art ndan daha fazla gerçekle mekte olup, Dünya Tar m Örgütünün 2005 y na ait dünya soya üretimi tahmini milyon ton aras ndad r y nda yakla k 80 milyon hektar alanda soya fasulyesi ekimi gerçekle tirilmektedir. llar tibariyle Soya Fasulyesi Dünya Üretiminin Geli imi (milyon metrik ton) llar Miktar / / /06 (Tahmini) Kaynak : Dünya Tar m Örgütü (FAO) & ABD Tar m Bakanl (USDA) Soya Fasulyesi Dünya Üretimi ve Ekim Alan (milyon metrik ton ve hektar) 23

25 Soya Ürünü Piyasa Yap (milyon metrik ton) Tahmin Tahmin % De im Ortalama Ba lang ç Stoku 33,2 40,4 35,6 44,9 52,5 16,9 41,3 Üretim 197,0 186,8 215,3 224,1 217,7-2,9 208,2 TOPLAM ARZ 230,2 227,2 250,9 269,0 270,2 0,5 249,5 TOPLAM 191,7 190,2 205,7 213,8 220,2 3,0 204,3 TÜKET M Son Stok 40,4 35,6 44,9 54,4 50,0-8,1 45,1 Stok/Kullan m % 21,1 18,7 21,8 25,4 22,7-10,6 21,9 hracat 61,2 55,6 65,0 66,1 69,2 4,7 63,4 Kaynak: USDA 2002 y ndan 2006 y na kadar dünyada ortalama 208,2 milyon metrik ton soya fasulyesi üretilirken bunun 204,3 milyon tonunun tüketilmi tir. Dünya toplam soya fasulyesi arz 2002 y nda 230,2 milyon metrik ton iken 2003 y nda % 1,3 lük bir azalmaya kar n, son 3 y ld r sürekli artarak 2006 y nda 270,2 milyon metrik tona ula r y nda bir önceki y la göre soya arz nda % 0,5 lik art olaca öngörülürken, tüketim art n % 3,0 artaca tahmin edilmektedir. Son stok durumunda ise 2003 y nda üretim dü üne paralel olarak % 11,8 oranda bir azalma olmas na kar n, 2004 ten günümüze soya fasulyesi stokunda art söz konusu olup, son 5 lda dünyada tüketilen soyan n ortalama % 21,9 unda stoklamaya gidilmektedir. Ülkeler tibariyle Soya Fasulyesinin Üretimi (milyon metrik ton) Ülkeler 2001/ / / / /06 tahmin ABD 78,7 75,0 66,8 85,0 84,0 Brezilya 43,5 52,0 51,0 53,0 58,5 Arjantin 30,0 35,5 33,0 39,0 40,5 Çin 15,4 16,5 15,4 17,4 17,0 Hindistan 5,4 4,0 6,8 5,5 6,0 Paraguay 3,5 4,5 3,9 3,8 4,5 DÜNYA TOPLAM 185,1 197,0 186,8 215,3 224,1 Kaynak : USDA Dünyada soya üretimi bir kaç ülkenin tekelindedir. Dünya soya üretiminin yakla k % 90 n ABD, Brezilya, Arjantin ve Çin taraf ndan gerçekle tirilmektedir. Soyan n anavatan Uzakdo u ülkeleri olmas na kar n, ABD ve Latin Amerika ülkelerindeki üretim bu ülkelerden oldukça fazlad r. ABD Tar m Bakanl verileri incelendi inde, döneminde di er y llarda oldu u gibi ABD nin dünyada en etkili alana sahip oldu u ve en büyük soya üreticisi oldu u görülmektedir. Bunun sebebi, soyan n bu ülkede bir sanayi haline gelmi olmas ve soyaya yönelik gen 24

26 ara rmalar n oldukça ilerlemi olmas r. ABD nin döneminde gerçekle en 85 milyon metrik tonluk üretimini 53 milyon metrik ton ile Brezilya, 39 milyon metrik ton ile Arjantin takip etmektedir. Çin ise 17,4 milyon metrik ton üretim hacmi ile dünyan n 4. en büyük soya üreticisi konumundad r. Brezilya n n bugünkü duruma ula olmas ve dünyadaki önemli soya üreticilerinin aras nda yer almas n en önemli nedeni 1970 li y llarda ülkede yürürlü e giren tar m politikalar ile bu politikalar n do ru ve eksiksiz olarak uygulanmas r Soya Ya dönemine ait dünya ya tohum üretimini gösteren grafikte, soya ya tohumunun kolza, ayçiçek, pamuk, palm, kopra, yerf st gibi di er ya tohumlar n toplam üretiminden bile fazla miktarda üretilerek en önemli ya tohum oldu u görülmektedir. Son üç y ld r dünyada 200 milyon metrik tondan fazla soya ya tohumu üretilmektedir. Tüketimi aç ndan da palm, kolza, ayçiçe i, pamuk, f nd k, zeytinya gibi bitkisel ya lar içerisinde en önemli bitkisel ya r. Soya fasulyesinin k smen ucuz olmas ve II. Dünya sava n ortaya ç kard zor ko ullar nedeniyle dünyadaki soya ya n tüketimi artm ve soya ya pazar geni leme f rsat bulmu tur. Ülkeler tibariyle Soya Ya ve Fraksiyonlar Üretim ve Tüketimi (milyon metrik ton) 2002/ / / /06 ÜRET M 30,6 29,9 32,3 33,9 ABD 8,4 7,8 8,8 9,1 Arjantin, Brezilya, Paraguay 12,4 12,6 13,1 13,4 TÜKET M 30,1 29,8 31,9 33,5 ABD 7,8 7,7 7,9 8,2 Güney Asya, AB-25, Çin, 8,5 9,0 10,1 11,1 Japonya, Meksika Kaynak: USDA Veriler tahminidir. 25

27 Soya ya günümüzde, yaln zca ABD de de il ayn zamanda Bat Avrupa da ve di er ülkelerde de tüketilen bir ya r. ABD üretim miktar na paralel olarak, yakla k % 25 oran ile dünyada en çok soya ya tüketen ülkedir. ABD yi Çin, AB-25, Japonya, Meksika ve Hindistan izlemektedir. 5.2 Dünya D Ticareti Soya Fasulyesi Dünya soya fasulyesi ihracat son be y ld r yakla k ortalama 60,4 milyon metrik ton olarak gerçekle mi tir. ABD nin ortalama ihracat içindeki pay yakla k % 45 olup, bunu Brezilya ve Arjantin izlemektedir. Önemli Soya Fasulyesi hracatç lar ve thalatç lar (milyon metrik ton) Ülkeler 2001/ / / / /06 tahmin HRACAT ABD 28,9 28,4 24,1 30,0 24,8 Brezilya 15,0 19,7 19,8 20,5 26,1 Arjantin 6,0 8,7 6,7 9,5 10,0 TOPLAM 53,6 61,7 55,6 65,0 66,1 THALAT Çin 10,4 21,4 16,9 25,8 27,5 Avrupa Birli i-25 18,5 16,9 14,6 15,4 14,8 Japonya 5,0 5,1 4,7 4,3 4,3 Meksika 4,5 4,2 3,8 3,6 3,7 TOPLAM 54,1 62,7 54,3 64,7 65,3 Kaynak : USDA 2005 y nda dünya soya fasulyesi toplam ihracat 66,1, ithalat ise 65,3 milyon metrik ton olmu tur. ABD nin soya ihracat nda 2003 ve 2005 y llar nda dönemsel dü görülmesine kar n, son 5 y lda Brezilya n n soya ihracat 15,0 dan 26,1 milyon metrik tona kadar h zla artm r nda ABD 24,8, Brezilya 26,1 ve Arjantin 10 milyon metrik ton soya ihracat nda bulunmu tur. Dünyan n en büyük ithalatç Çin in soya fasulyesi ithalat döneminde % 62,7 artarken, Japonya ve Meksika n n yapt ithalat önemli ölçüde gerilemi tir Soya Ya Dünya soya ya ihracat n son 5 y l içerisinde yakla k 8-10 milyon metrik ton seviyesinde oldu u görülmektedir. Bu miktar n yakla k % 80 i dünyan n en önemli soya ihracatç lar olan Arjantin, Brezilya, Paraguay ve AB-15 ülkeleri taraf ndan gerçekle tirilmektedir. ABD nin soya ya ihracat n soya fasulyesi kadar olmad görülmektedir. 26