İLK DÖNEM ŞÂFİÎ MEZHEBİNİN OLUŞUM SÜRECİNDE REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN YERİ VE ÖNEMİ. Muhammed Ruhullah SOLMAZ

Transkript

1 İLK DÖNEM ŞÂFİÎ MEZHEBİNİN OLUŞUM SÜRECİNDE REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN YERİ VE ÖNEMİ Muhammed Ruhullah SOLMAZ Yüksek Lisans Tezi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Prof. Dr. Beşir GÖZÜBENLİ 2013 Her Hakkı Saklıdır

2 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI Muhammed Ruhullah SOLMAZ İLK DÖNEM ŞÂFİÎ MEZHEBİNİN OLUŞUM SÜRECİNDE REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN YERİ VE ÖNEMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Beşir GÖZÜBENLİ ERZURUM 2014

3

4

5 I İÇİNDEKİLER ÖZET... III ABSTRACT...IV KISALTMALAR DİZİNİ... V ÖNSÖZ...VI GİRİŞ... 1 I. Çalışmanın Konusu ve Önemi... 1 II. Çalışmanın Yöntemi ve Kaynakları... 3 BİRİNCİ BÖLÜM REBÎ B. SÜLEYMAN, YAŞADIĞI DÖNEMİN ŞARTLARI VE HOCASI İMAM ŞÂFİÎ 1.1. REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ REBÎ B. SÜLEYMAN EL-CÎZÎ Murâdî ile Cîzî Arasındaki Farklar ve Benzerlikler REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN YAŞADIĞI DÖNEMİNİN ŞARTLARI Rebî b. Süleyman el-murâdî Döneminde Siyasî Gelişmeler Rebî b. Süleyman el-murâdî Döneminde Kültürel ve İlmî Hayat Rebî b. Süleyman el-murâdî Döneminde Sosyal ve Ekonomik Hayat REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN HOCASI İMAM ŞÂFİÎ İmam Şâfiî nin Hayatı İmam Şâfiî nin Eserleri İmam Şâfiî nin Kavl-i Kadîm Dönemi Talebeleri İmam Şâfiî nin Kavl-i Cedîd Dönemi Talebeleri İKİNCİ BÖLÜM ŞÂFİÎ MEZHEBİNİN OLUŞUM SÜRECİNDE REBÎ B. SÜLEYMAN EL- MURÂDÎ NİN YERİ VE ÖNEMİ 2.1. REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN RİVAYET ETTİĞİ EL- ÜMM ÜN AİDİYET PROBLEMİ el-ümm Hakkında Ortaya Atılan Bazı İddialar el-ümm ün Aidiyet Problemi Hakkında Genel Bir Değerlendirme... 80

6 II 2.2. REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN ER-RİSALE VE EL-ÜMM ÜZERİNDEKİ TASARRUFLARI VE BU KİTAPLARDAKİ ROLÜ Rebî in Râviliği Rebî in Muhakkikliği Rebî in Şârihliği Rebî in Müreccihliği veya İhtiyarı Rebî in el-ümm e İlavede Bulunduğu Yerler Rebî in Müçtehitliği SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

7 III ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ İLK DÖNEM ŞÂFİÎ MEZHEBİNİN OLUŞUM SÜRECİNDE REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN YERİ VE ÖNEMİ Muhammed Ruhullah SOLMAZ Danışman: Prof. Dr. Beşir GÖZÜBENLİ 2014, 114 Sayfa Jüri: Prof. Dr. Beşir GÖZÜBENLİ Prof. Dr. Şamil DAĞCI Prof. Dr. Mustafa Fadıl YILDIRIM İmam Şâfiî nin (v. 204/820) el-ümm ve er-risâle adlı eserlerini rivayet eden Rebî b. Süleyman el-murâdî (v. 270/884), Şâfiî mezhebinde oldukça önemli bir görev üstlenmiş ve Büveytî ile Müzenî gibi İmam Şâfiî nin önde gelen talebeleri arasında yer almıştır. Rebî b. Süleyman el-murâdî, el-ümm ve er-risâle yi rivayet etmesi yönüyle mezhep içerisinde çok önemli misyon üslendiğinden, araştırılmaya değer bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada Rebî b. Süleyman el-murâdî nin yaşadığı dönemin siyasî, kültürel, sosyal ve ekonomik gelişmelere değinilmiş olup bunun yanı sıra Rebî b. Süleyman el- Murâdî nin, İmam Şâfiî nin ve talebelerinin biyografileri ile ilgili bilgiler verilmiştir. Çalışmada ayrıca el-ümm ve er-risâle nin İmam Şâfiî ye nispet edilmesinin yanlış olduğunu iddia eden bazı kimselerin görüşleri ele alınıp değerlendirilmiş ve bu iddialara cevap olacak mahiyette bir kısım deliller ortaya konulmuştur. Sonuç kısmında Rebî b. Süleyman el-murâdî nin Şâfiî mezhebinde ne derecede önemli bir konuma sahip olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: İslam Hukuku, Fıkıh, Rebî b. Süleyman el-murâdî, Şâfiî, el-ümm ve er-risâle, Rivayet

8 IV ABSTRACT MASTER S THESIS REBÎ B. SULEYMAN EL-MURÂDÎ S POSITION AND IMPORTANCE IN PROCESS OF FORMATION OF THE FIRST PERIOD SHAFII SECT Muhammed Ruhullah SOLMAZ Supervisior: Prof. Dr. Beşir GÖZÜBENLİ 2014, 114 Pages Jury: Prof. Dr. Beşir GÖZÜBENLİ Prof. Dr. Şamil DAĞCI Prof. Dr. Mustafa Fadıl YILDIRIM Rebî b. Süleyman el-murâdî (d. 270/884), who narrated Imam Shafii s (d. 204/820) works called as el-ümm and er-risâle, took on a quite important task in Shafii Sect and was one of the most prominent students of Imam Shafii like Büveytî and Müzenî. Since Rebî b. Süleyman el-murâdî narrated el-ümm and er-risâle, his position in Shafii Sect has become very important and with this aspect, he has been seen as a person who is worth to be studied upon. In this study, political, cultural, social and economic developments of the period, in which Rebî b. Süleyman el-murâdî lived, are dealt with and some information about the biographies of Rebî b. Süleyman el-murâdî, Imam Shafii and his students is given. Along with that, in the study the ideas of some people who claimed that it is wrong to say el-ümm and er-risâle belong to Imam Shafii are discussed and evaluated. Also some evidence, which have the quality to response these claims, is presented. In the conclusion, it is tried to determine to what extent Rebî b. Süleyman el-murâdî has an important position in the Shafii Sect. Key Words: Islamic Law, Islamic Jurisprudence, Rebî b. Süleyman el-murâdî, Shafii, el-ümm and er-risâle, Narrative.

9 V KISALTMALAR DİZİNİ b. : İbn bkz. DİA : Bakınız : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi h. : Hicrî Haz. Hz. : Hazırlayan : Hazret m. : Milâdî Nşr. r.a. : Neşreden : Radiyellahü Anh s. : Sayfa ss. s.a.v. Thk. TDV t.y. : Sayfa Sayısı : Sallahü Aleyhi Vesellem : Tahkîk : Türkiye Diyanet Vakfı : Tarih yok v. : Vefat vs. vb. Yay. : Vesaire : Ve benzeri : Yayınları

10 VI ÖNSÖZ Bu yüksek lisans tez çalışmasında, İmam Şâfiî nin en önde gelen talebelerinden biri ve onun el-ümm ile er-risâle adlı eserlerini rivayet etme hususunda en güvenilir râvi kabul edilen Rebî b. Süleyman el-murâdî konu edinmiştir. Bu çalışma konu itibariyle Şâfiî mezhebinin literatür ve tarihiyle ilgilidir. Bu çalışma, Rebî b. Süleyman el-murâdî, İmam Şâfiî, onun eserleri ve talebeleri hakkında detaylı bilgi almak için istifade edilebilir bir çalışmadır. Ayrıca Rebî b. Süleyman el-murâdî nin rivayet ettiği el-ümm ve er-risâle yi okumak isteyen birinin, bu kitaplardan önce bu çalışmayı okuması, bu iki kitabı daha iyi anlama noktasında faydalı olacağı kanaatindeyim. Bu çalışmanın konusunu tavsiye edip bu hususta çalışmamı teşvik eden başta danışman hocam Sayın Prof. Dr. Beşir GÖZÜBENLİ ye, tez savunmasında değerli tenkitlerde bulundukları için Sayın Prof. Dr. Prof. Dr. Mustafa Fadıl YILDIRIM ve Sayın Prof. Dr. Şamil DAĞCI ya, onca yoğunluğuna rağmen gösterdiği ilgiden ve vakit ayırıp gerekli yönlendirmeleri yaptıklarında dolayı Sayın Prof. Dr. Davut YAYLALI ya, hadis literatürü ile ilgili kendisinden istifade ettiğim Sayın Yrd. Doç. Dr. Tevhit BAKAN a, çalışmam boyunca kendisinden destek aldığım Sayın Arş. Gör. Yusuf AKÇAKOCA ya teşekkür ederim. Erzurum-2014 Muhammed Ruhullah SOLMAZ

11 1 GİRİŞ I. Çalışmanın Konusu ve Önemi Şâfiî mezhebinin en temel kitaplarından ikisi olan er-risâle ve el-ümm hem mezhep hem de usûl-fürû fıkhı adına önemli kaynaklardandır. Mâlûmdur ki, fıkhî ekoller, sadece mezhep kurucusundan ibaret değildir. Mezhebin teşekkülünde o mezhebe müntesip olan birçok âlimin katkısı vardır. Bununla birlikte bir kısım şahıs ve kitaplar mezhebin aslını, esasını teşkil etmektedir. Bunlar adeta mezhep binasının temeli, omurgası ve belkemiğidir. İşte Şâfiî mezhebinin omurgasını İmam Şâfiî ve onun fürû fıkıh külliyatı el-ümm ve usûl kitabı er-risâle oluşturmaktadır. Müzenî nin (v. 264) Muhtasar ını da bu manada zikretmeden geçmek doğru olmaz. 1 İmam Şâfiî, sürekli bir fikir çilesi içerisinde, hakikati aramıştır. Bu fikir çilesinin ürününü de ömrünün son dört yılında kavl-i cedîd şeklinde elde etmiştir. 2 Ömrünün bu son yıllarında hem usûl hem de fürûa ait görüşlerini tekrar ele almış ve bir kısım tashihlerde bulunmuştur. Ancak İmam Şâfiî, kavl-i cedîd adını alan bu tashih edilmiş görüşlerini, bir kitap şeklinde miras olarak bırakmamıştır. İmam Şâfiî den geriye kalan küçük hacimli ve dağınık haldeki bu eserleri, bir araya getirip tek ve hacimli kitap haline getiren İmam Şâfiî nin talebeleri Ebû Yâkûb el-büveytî (v. 231) ve Rebî b. Süleyman el-murâdî dir. 3 Rebî b. Süleyman el-murâdî (v. 270), İmam Şâfiî nin kavl-i cedîd döneminde kendisine dört yıl boyunca talebelik etmiştir. Büveytî ve Müzenî ile birlikte İmam Şâfiî nin en önde gelen talebeleri içersinde yer almıştır. Şâfiî âlimler de kitaplarında kendisine çokça atıfta bulunmaktadırlar. 1 Şükrü Özen, Müzenî, DİA, XXXII, Bilal Aybakan, Şâfiî, DİA,, XXXVIII, Bilal Aybakan, el-ümm, DİA, XLII, 300.

12 2 İmam Şâfiî: Leys b. Sa d (v. 175) 4 İmam Mâlik ten daha fakihti ama talebeleri ona yazık ettiler., demektedir. 5 Leys b. Sa d ın talebeleri onun mezhebini kaleme alıp etrafa yaymadıkları için onu zayi ettiler. Bunun sonucunda da Leys b. Sa d ın içtihatları bir mezhep haline gelmemiş ve günümüze de ulaşmamıştır. Evet, talebenin hocasına karşı en büyük vefa borcu, onun içtihatlarını var gücüyle sahiplenmek, yazılı hale getirip yok olmasına engel olmak ve bu içtihatları ders halinde öğrencilerine okutup yayılmasını sağlamaktır. İşte İmam Şâfiî nin talebelerinden Müzenî, Büveytî ve Rebî b. Süleyman el-murâdî bu vefa borcunu yerine getirmiş, İmam Şâfiî nin içtihatlarını bir kitap haline getirip yok olmasının önüne geçmiş ve Şâfiî mezhebinin Mısır dışında da yayılması gibi hayati bir görev üstlenmişlerdir. Mezhebin kaleme alınması hususunda Rebî b. Süleyman el-murâdî, İmam Şâfiî nin diğer talebelerine nazaran bir adım önde görünmektedir. 6 Rebî b. Süleyman el-murâdî nin, el-ümm üzerinde kendisine ait bir takım tasarrufları bulunmaktadır. Bu tasarrufların ne anlama geldiği çok önemlidir. Çünkü bahse medar olan kitap el-ümm ve Rebî b. Süleyman ın bu kitap üzerindeki tasarruflarıdır. İşte tüm bu hususiyetler, bir çalışma konusu olmayı hak etmektedir. Rebî b. Süleyman hakkında böyle bir çalışma da -araştırdığımız kadarıylayapılmamıştır. Bu yönüyle de Rebî b. Süleyman el-murâdî ve onunla alakalı olan bu tez çalışması ayrıca önem kazanmış olmaktadır. Rebî b. Süleyman el-murâdî hakkında bir çalışma yapmak gerekmekteydi. Çünkü Rebî b. Süleyman ın anlaşılmaması, Şâfiî mezhebinin en temel kaynaklarından biri olan el-ümm ün eksik anlaşılması, el-ümm ün eksik anlaşılması ise Şâfiî fıkhının eksik anlaşılması anlamına gelmektedir. Bu anlamda Rebî b. Süleyman el-murâdî, mezhepte çok kritik bir konumda bulunmaktadır. 4 Leys b. Sa d hakkında daha fazla bilgi için bkz: Ahmet Yücel, Leys b. Sa d, DİA, Ankara 2003, XXVII, İbn Kesîr, İmâduddîn Ebü l-fidâ İsmail b. Ömer, el-bidâye ve n-nihâye I-XXI, (Thk.: Abdullah b. Abdilmühsin et-türkî), Dâru Hicr, Cîze 1990, XIII, Bilal Aybakan, Rebî b. Süleyman el-murâdî, XXXIV, 497.

13 3 II. Çalışmanın Yöntemi ve Kaynakları Çalışmamızın birinci bölümünde Rebî b. Süleyman el-murâdî nin biyogarifisine yer verilmiştir. Çünkü tanınmayan birinin mezhepteki konumunu tespit etmek mümkün değildir. Bundan dolayı ilk planda onun şahsiyetini tespit etmek gerekmektedir. Başta Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi nin Rebî b. Süleyman el-murâdî maddesini okuyup buradan hareketle tabakat kitaplarına müracaat edip kaynak kitap yelpazesini geniş tutmaya gayret edilmiştir. Sübkî nin Tabakâtü ş-şâfiîyyeti l-kübrâ sı, Nevevî nin Tehzîbü l-esmâ ve l-lugat ve Kitâbü l-mecmû Şerhü l-mühezzeb i, İbn Kâdî Şühbe nin Tabakâtü ş-şâfiîyye si, Zehebî nin Siyeru A lâmi n-nübelâ ve Tezkiretü l-huffâz ı, Ebû Hâtim er-râzî nin Âdâbü ş-şâfiî ve Menâkibüh adlı eseri, İbn Hacer el-askalânî nin, Tevâli t-te sîs lî Meâlî Muhammed b. İdris ve Tehzîbü t-tehzîb adlı eserleri ile daha birçok eserden yararlanıp Rebî b. Süleyman el-murâdî nin biyografisi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Daha sonra Rebî b. Süleyman el-murâdî nin yaşadığı dönemin şartları ve o dönemde meydana gelen gelişmeler, bizzat ana kaynaklarına inilerek, inceleme konusu edinilmişitir. Dönemin siyasî gelişmeleri daha çok Abbâsîler ve kısmen Tolunoğulları devletleriyle alakadardır. Çünkü Rebî b. Süleyman el-murâdî, Abbâsî halifelerinden Hârun Reşîd, Emîn, Me mûn, Mu tasım, Vâsık, Mütevekkil, el-muntasır, Müsta în, Mu tezz, Mühtedî, Mu temid in halifelik dönemlerinde yaşadı. Rebî vefat ettiğinde Abbâsîlerin halifesi Mu temid idi. Ayrıca Rebî Mısır da ikamet ediyordu ve o dönemde Mısır a 254/868 yılından itibaren Tolunoğulları hâkimdi. Rebî b. Süleyman vefat ettiğinde de Mısır, hala Tolunoğullarının hâkimiyeti altındaydı. Kültürel ve ilmî açıdan o dönemin öne çıkan itikâdî ve amelî mezhepleri ele alınmıştır. Sosyal ve ekonomik açılardan ise Rebî b. Süleyman el-murâdî nin yaşadığı dönemin ekonomik açıdan refah durumuna ve bu dönemin etnik bakımından sosyal yapısına kısaca değinilmiştir. Siyasî, kültürel ve ilmî açıdan dönemin şartlarıyla ilgili en çok müracaat ettiğimiz kaynaklar, İbn Kesîr in el-bidâye ve n-nihâye si, İbn Cerîr et- Taberî nin, Târihü t-taberî Târîhü r-rusûl ve l-mülûk adlı eserleriyle birlikte Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi nin ilgili maddeleridir. Gerekli yerlerde konuyla alakalı diğer kitaplara da müracaat edilmiştir.

14 4 Birinci bölümün son kısmında ise İmam Şâfiî nin biyografisi, eserleri ve talebeleri ele alınmıştır. Çünkü Rebî b. Süleyman el-murâdî hocası olan İmam Şâfiî ye, onun eserleri ve talebelerine tezin birçok yerinde değinilmektedir. Ayrıca bu çalışma Şâfiî mezhebinin literatür ve tarihiyle ilgili olduğundan Şâfiî mezhebinin kurucusu olan İmam Şâfiî nin hayatı, eserleri ve talebeleri hakkında bu bölümde özet halinde bazı bilgiler verilmiştir. İmam Şâfiî nin eserlerine bakıldığında çoğu eserinin Rebî b. Süleyman el-murâdî tarafından rivayet edildiği görülmektedir. Bu münasebetle ikinci bölümde bu hususlarla alakalı bilgilere yer verilmişitr. İmam Şâfiî nin biyografisinde Rebî b. Süleyman el-murâdî nin biyografisinde uygulanan yönteme benzer bir yöntem takip edilmiştir. Bazı meselelerle alakalı konularda bazen bir birine benzeyen, bazen de bir birini nakzeden rivayetler içerisinde tercihte bulunup en makul olan seçilmeye çalışılmıştır. Örneğin, İmam Şâfiî nin fıkha yönelmesinin sebebi veya İmam Mâlik le tanışmasının keyfiyeti hakkında birden fazla rivayet olup bazıları bir biriyle tearuz halinde gibidir. İşte bu rivayetler içersinde en tutarlı ve en makul olan rivayet seçilmeye gayret edilmişitir. Bu konularda tercih edilmeyen görüşlere bazen atıfta bulunulmuş; bazen de buna gereksinim duyulmamıştır. İmam Şâfiî nin biyografisinde en çok istifade ettiğimiz kitapların başında hiç kuşkusuz Beyhakî nin, Menâkibü ş-şâfiî si gelmektedir. Çünkü Nevevî nin de belirttiği gibi İmam Şâfiî nin hayatı hakkında yazılmış en güzel ve derli toplu kitaplardan bir tanesi Beyhakî nin, Menâkibü ş-şâfiî sidir. 7 Elbette konuyla alakalı diğer kitaplar da ihmal edilmemiştir ve onlardan da yeri geldiğinde çokça istifade edilmiştir. Çalışmamızın ana konularından bir tanesi de el-ümm ün aidiyet problemidir. Bu konu ikinci bölümün ilk konusu olarak ele alınmıştır. İddiaların kaynağını teşkil eden Zekî Mübârek in, Islâhü Eşne i l-hata fî Târihi t-teşrî i l-islâmî: Kitâbü l-ümm, lem Yüellifhü ş-şâfiî ve İnnemâ Ellefehü l-büveytî ve Teserrafe fîhi r-rebî b. Süleyman adlı eserini temin edip iddiaların ne olduğu hakkında bir fikir edinmeye çalışılmıştır. Zekî Mübârek tarafından delil olarak gösterilen Ebû Tâlib el-mekkî nin (v. 386/996) Kûtü l-kulûb taki ve İmam Gazzâlî nin (v. 505/1111) İhyâü Ulûmi d-dîn deki ifadeleri 7 Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref, Kitâbü l-mecmû Şerhü l-mühezzeb I-XVII, (Thk.: Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Mecdî Sürûr Bâsallûm, Ahmed İsa el-ma saravî, Ahmed Muhammed Abdu l- Âl, Hüseyin Abdurrahman Ahmed, Bedevî Ali Muhammed Seyyid, Muhammed Ahmed Abdullah, İbrahim Muhammed Abdulbâkî), Beyrut 2011, I, 7.

15 5 tespit edilip tartışılmıştır. Bu ifadeler içerisinde ihtimal dâhilinde olan bir hakikat arayışına girilmiştir. Bu gerçeği ve doğruyu tespit etmek adına, Ahmed Emin, Muhammed Ebû Zehre, Ahmed Muhammed Şâkir, Seyyid Ahmed Sakr ve Muhammed İbrahim el-hefnâvî gibi âlimlerin görüşleri tetkik etmeye çalışılmış ve neticede elde edilen kanaat değerlendirme kısmında belirtilmiştir. Çalışmamızın son kısmında Rebî b. Süleyman el-murâdî nin er-risâle ve el- Ümm kitapları üzerindeki tasarrufları ve bu kitaplardaki rolü tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun için el-ümm üzerinde yaptığımız bir takım araştırmalar neticesinde Rebî b. Süleyman el-murâdî nin er-risâle ve el-ümm kitapları üzerindeki tasarrufları ve bu kitaplardaki rolü altı başlık altında değerlendirmeye tabi tutulup neticede bir kanaate varmaya çalışılmıştır. Rebî b. Süleyman el-murâdî nin rivayet ettiği el-ümm ün aidiyet problemi ile Rebî b. Süleyman el-murâdî nin er-risâle ve el-ümm üzerindeki tasarrufları ve bu kitaplardaki rolü başlıkları altındaki bilgiler Şâfiî mezhebinin oluşum sürecinde Rebî b. Süleyman el-murâdî nin yeri ve önemini anlamak açısından oldukça önemlidir.

16 6 BİRİNCİ BÖLÜM REBÎ B. SÜLEYMAN, YAŞADIĞI DÖNEMİN ŞARTLARI VE HOCASI İMAM ŞÂFİÎ 1.1. REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ Rebî b. Süleyman el-murâdî nin tam olarak adı, Ebû Muhammed Rebî b. Süleyman b. Abdulcebbâr b. Kâmil el-müezzin, el-murâdî, el-mısrî dir. 8 Kendisi aslen Mısırlı (Mısrî) olmasına rağmen Yemenli Murâd kabilesinin azaldı kölesi (mevlâ) olduğundan dolayı, o kabileye nispetle, kendisine el-murâdî denilmiştir. 9 Fustat ta (Kahire) bulunan, günümüzde Amr b. Âs Câmii olarak bilinen, Mescid-i Câmii de 201 yılından itibaren müezzin olup vefatına kadar bu vazifeyi yapmaya devam etti. Bu yüzden de kendisine el-müezzin lakabı verilmiştir. 10 Onun müezzin olmasını İmam Şâfiî sağlamıştı. 11 Rebî, hicrî 173/790 veya 174/791 yılında doğdu yılında doğmuş olması daha muhtemeldir. Nitekim tabakat kitaplarında daha çok bunun tercih edildiği görülmektedir. 13 Çünkü Tahavî, Müzenî (v. 264/878) ile Rebî in aynı senede doğduğunu ancak, Müzenî nin ondan altı ay daha büyük olduğunu söylemektedir Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî, Tabakâtü ş-şâfiî yyeti l-kübrâ, (Thk.: Mahmûd Muhammed Tenâhî, Abdülfettâh Muhammed el-hulv), Dâru İhyâi l-kütübi l- Arabiyye, II, 133; Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, (Thk.: Ali Muhammed Muavvaz, Adil Ahmed Abdülmevcud), Dârü'n-Nefâis, Beyrut 2005, XII, 587; Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A lâmi n-nübelâ, I-XXV, (Thk.: Şu ayb el-arnavut), Müessetü r- Risâle, Beyrut 1981, II, Sübkî, II, 132; Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, 188; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, 587; Bilal Aybakan, Rebî b. Süleyman el-murâdî, XXXIV, Sübkî, II, 134; Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, 188; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, Ebû Hâtim Râzî, Muhammed b. Abdurrahman, Âdâbü ş-şâfiî ve Menâkibuh, (Thk.: Abdülğanî Abdülhâlık), Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut 2003, s Takiyüddîn İbn Kâdî Şühbe, Ebû Bekir b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer b. Muhammed, Tabakâtü ş- Şâfiî yye I-IV, (Thk.: Hâfız Abdülalîm Han), Matbaatü Meclisi Dâireti l-me arifi l-osmaniyye, Hindistan, 1978, I, 17; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, 587; İbn Hacer el-askalânî, Tevâli t-te sîs lî Meâlî Muhammed b. İdris, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut 1986, s Sübkî, II, 134; Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tezkiretü l-huffâz I-IV, Dâiretü l- Me arifi n-nizâmiyye, Haydarabad 1334, II, 149; İbn Hacer el-askalânî, Tehzîbü t-tehzîb I-XIV, Dâru l- Fikr, Beyrut 1984, I, İbn Hacer, Tevâli t-te sîs, İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, 593.

17 7 Müzenî ise 175/791 yılında 15 doğmuş olduğu için Rebî in 174 yılında doğmuş olma ihtimali daha yüksektir. Rebî b. Süleyman el-murâdî, İmam Şâfiî nin önde gelen talebelerindendir. Bazı ifadelerden onun İmam Şâfiî ile Mısır a gelmeden evvel tanıştığı anlaşılmaktadır. İmam Şâfiî, Rebî b. Süleyman a, Mısır ı ne şekilde bıraktın?, diye sorduğunda Rebî, Onları iki şekilde bıraktım; bir grup Mâlik in görüşlerine meyledip onlarla amel etmekte ve onun görüşlerini savunmaktadır. Bir grup da Ebû Hanife nin görüşlerine meyledip onlarla amel etmekte ve onun görüşlerini savunmaktadır. Bunun üzerine İmam Şâfiî, Mısır a gelmeyi arzu ediyorum inşallah. Eğer gelirsem onlara öyle bir şey vereceğim ki, bunlar her iki imamın görüşlerinden onları alıkoyacaktır. dedi. Rebî, Şâfiî Mısır a geldiğinde vallahi bu dediğini yaptı. demektedir. 16 Bu rivayet, Rebî b. Süleyman el-murâdî nin İmam Şâfiî ile daha Mısır a gelmeden önce tanıştığını göstermektedir. Rebî b. Süleyman el-murâdî, İmam Şâfiî nin kavl-i cedîdinin râvisidir. O, Şâfiî nin ilmî müktesebatının son halini nakleden zattır. 17 Rivayette Müzenî ile kıyas edildiğinde Murâdî nin rivayeti daha öndedir. 18 İmamü l-harameyn Cüveynî (v. 478/1085): İbn Süreyc, Rebî in fıkhî değerlendirmelerini doğru bulmazdı ama rivayette onu en sika kişi kabul ederdi., demektedir. Ebû İshak eş-şirâzî (v. 476/1083) ise, Müzenî nin naklettikleri daha doğrudur., demektedir. Şâfiî mezhebinin muhakkik âlimleri, İbn Süreyc (v. 306/918) ve Ebû İshak ın görüşleri arasında teâruzun bulunmadığını; Ebû İshak, Müzenî nin naklettiği daha doğrudur derken, nakilde değil de fıkhî bakımından Müzenî nin rivayeti daha sahih bulduğunu kast etmiştir, demişlerdir. Bu açıdan bakıldığında Ebû İshak ile İbn Süreyc in görüşleri arasında herhangi bir çelişki bulunmamaktadır. 19 Müzenî nin bile İmam Şâfiî nin vefatından sonra Rebî in rivayetlerinden yararlanmış olması, 20 Rebî in Şâfiî fıkıh rivayetinde ne denli önemli bir 15 Sübkî, II, 93; Şükrü Özen, Müzenî, DİA, XXXII, Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-hüseyin b. Ali, Menâkibu ş-şâfiî I-II, (Thk.: es-seyyid Ahmed Abbâs Sakr), Dârü't-Türas, Kahire 1971, I, Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, Sübkî, II, Sübkî, II, İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, 593; Şükrü Özen, Müzenî, XXXII, 246.

18 8 konuma sahip olduğunu gösterir. Evet, Müzenî Muhtasar ında İmam Şâfiî nin bazı görüşlerini Rebî den almıştır. 21 Büveytî de Rebî, Şâfiî nin fıkhını aktarma hususunda benden daha güvenilirdir., demektedir. 22 Bu değerlendirmeler bile, rivayette Rebî in kadrinin büyüklüğünü anlamak için yeterlidir. Zehebî, Rebî mezhepte önde gelen âlimlerden biridir ancak; fıkhî analiz bakımından Müzenî nin seviyesinde bir âlim değildir; nitekim Müzenî de hadiste (rivayette) onun seviyesinde değildir., demektedir. 23 Öyle ki, nerdeyse Rebî hadisten başka bir şey bilmezken; Müzenî de fıkıhtan başka bir şey bilmez gibidir. 24 Ancak bu ifadede, meselenin daha iyi anlaşılabilesi için muhtemelen biraz abartı vardır. Çünkü Büveytî (v. 231/846), Muhatasar adlı eserinde bazı fıkıh konularıyla ilgili olarak Şâfiî nin görüşlerine yer vermiş ve zaman zaman kendi görüşü ile beraber Rebî b. Süleyman el- Murâdî nin görüşlerini de zikretmiştir. 25 Büveytî nin Murâdî ye ait görüşlere yer vermiş olması, Murâdî nin fıkıh alanında da söz sahibi olduğunu göstermektedir. Ayrıca Murâdî nin de Muhatasar adlı bir fıkıh eseri olduğu kaynaklarda görülmekle beraber bu eser günümüze ulaşmamıştır. 26 Bu eserin varlığı, Murâdî nin fıkıh alanında sadece rivayet bakımından değil; dirayet bakımından da kendisinin yetkin biri olduğunu göstermektedir. Rebî b. Süleyman el-murâdî, Şâfiî nin Büveytî, Müzenî gibi en önde gelen birkaç talebesinden birisi olup Şâfiî den hadis rivayet etti. Şâfiî nin yanı sıra Abdullah b. Vehb, Abdullah b. Yusuf et-tinnîsî, Büveytî, Eyyûb b. Süveyd er-remlî, Yahya b. Hassan, Esed b. Musa, Said b. İbrahim, Ebû Salih, Şuâyb b. Leys, Abdurrahman b. Ziyâd gibi birçok zattan hadis rivayetinde bulundu Bazı örnekler için bkz: Ebû İbrahim İsmail b. Yahya b. el-müzenî, Muhtasaru l-müzenî fî Fürûi ş-şâfiî yye, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut 1998, ss. 58, 83, 84, İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, 593; İbn Kâdî Şühbe, I, Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, İbn Kâdî Şühbe, I, Ebû Yâkûb el-büveytî Muhtasaru l-büveytî, Murad Molla Kütüphanesi, Nr ss. 15, 26; Ahmet Özel, Büveytî, DİA,, VI, Beyhakî, I, 255; Nevevî, Mecmû, I, Sübkî, II, 134; Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, 188; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, 587; Zehebî, Tezkiretü l-huffâz, II, ; İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, 593; İbn Hacer, Tevâli t-te sîs, s. 260.

19 9 Ebü l-kâsım el-enmâtî, Ebû Dâvud, Nesaî, İbn Mâce, Ebû İsa Tirmizî, Ebû Zür a er- Râzî, Ebû Hatim ve oğlu Abdurrahman b. Ebû Hâtim, Muhammed b. Harun er-rûyânî, Zereriyya es-sâcî, Salih b. Muhammed, Ebû Câfer et-tahavî, Ebû Nuâym Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed İbn Ziyad en-neysabûrî, Hasan b. Habib el-hesâirî, İsa b. Musa el-beledî, Ahmed b. Bühzaz el-fârisî, İbn Said, Ebûl Abbâs el-esamm, Ahmed b. Mesûd el-akerî, Ebûl Ferais b. es-sabunî, es-sindî gibi kimseler Rebî den hadis rivayet ettmişlerdir. 28 Özellikle talebelerinden Enmâtî nin (v. 288/901) Şâfiî mezhebinin yayılmasında büyük payı vardır. 29 Çünkü Enmâtî, Murâdî ve Müzenî den ilim tahsil ettikten sonra Ebü l- Abbâs İbn Süreyc (v. 306/918) 30 gibi bir âlim yetiştirmiş ki Şâfiî mezhebinin sistematik bir görünüm arz etmesi hususunda çok etkin bir rol oynamıştır. Rebî, kendisinden hadis rivayet eden kimselerin çokluğunu ifade sadedinde, Mısır da İbn Vehb ten sonra her muhaddise hadis imlâ ettim, demiştir. 31 İbn Tolun Câmii nde ilk kez hadis imlâ ettiren de Rebî dir. 32 İmam Şâfiî onu çok severdi. Şâfiî, onun hakkında, Sen bana çok sevimli geliyorsun., demiştir. Şâfiî: Hiç kimse Rebî b. Süleyman kadar bana hizmet etmedi., demiştir. 33 Öyle anlaşılıyor ki, Şâfiî nin şahsi ihtiyaçlarını da Rebî yerine getiriyordu. Çarşı, pazardan bir şey alınması gerekiyorsa İmam Şâfiî, Rebî den tedarik etmesini istiyordu. 34 Yani İmam Şâfiî, Rebî i kendisine yardımcı ve has öğrenci edinmişti. 35 Rebî b. Süleyman el-murâdî: Evlendiğimde Şâfiî bana ne kadar mehir vereceksin, diye sordu. Ben, otuz dinar, dedim. Ne kadarını verdin, diye sordu. Altı dinar, diye 28 Sübkî, II, 134; Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, 188; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, 588; Zehebî, Tezkiretü l-huffâz, II, 150; İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, 593; İbn Hacer, Tevâli t-te sîs, s Bilal Aybakan, Şâfiî, XXXVIII, Şükrü Özen, İbn Süreyc, DİA, XX, Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, 588; Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, 188; Zehebî, Tezkiretü l-huffâz, II, Bilal Aybakan, Rebî b. Süleyman el-murâdî, XXXIV, Sübkî, II, 134; Ebû Hâtim er-râzî, s Ebû Hâtim er-râzî, s Ahmed Muhammed Şâkir, er-risâle nin Mukaddimesi, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut t.y., s. 20.

20 10 cevap verdim. Bunun üzerine evine gitti, sonra bana bir kese gönderdi; içinde yirmi dört dinar vardı. demektedir. 36 Murâdî, biraz geç anlayan birisiydi. Subkî Tabakât adlı eserinde Kaffâl dan aktardığına göre, İmam Şâfiî, ona bir meseleyi kırk defa tekrar ederdi, yine de anlamazdı. Rebî, bunun üzerine utandığından dolayı meclisten kalkıp giderdi. Daha sonra İmam Şâfiî, onu yalnız başına çağırır ve Rebî anlayana kadar ona tekrar be tekrar anlatırdı. 37 İmam Şâfiî, Rebî b. Süleyman el-murâdî ye hitaben, Eğer ilmi sana yedirmeye gücüm yetseydi, sana ilim yedirirdim., demiştir. 38 Sübkî nin Kaffâl dan aktardığı, İmam Şâfiî ona bir meseleyi kırk defa tekrar ederdi yine de anlamazdı., sözünde muhtemelen Rebî in geç anladığını ifade etmek adına mübalağa üslûbu kullanılmıştır. Hakikatte böyle bir durumun vâki olmaması kuvvetle muhtemeldir. Evet, bu türlü ithamlarla tarih boyuncabirçok kişi karşı karşıya geçmiştir. İmam Şâfiî nin kendisi hakkında insanlar fıkıhta onun iyalidir (aile efradıdır) dediği Hanefî mezhebi nin kurucusu İmam-ı A zam Ebû Hanife bile fıkıh açısından tenkit edilmiş ve muhtelif ifitralara maruz kalmıştır. Bu sebeple Rebî b. Süleyman el-murâdî hakkında söylenen bu türlü ithamlara ihtiyatlı yaklaşmakta fayda vardır. Bir keresinde İmam Şâfiî hasta iken Rebî ona gelip geçmiş olsun nevinden, Allah senin zaafını kuvvetlendirsin., dediğinde; İmam Şâfiî tebessüm etti ve Allah senin zaafını kuvvetlendirsin dersen beni öldürmüş olursun., dedi. Rebî, Vallahi ben sadece hayrını istedim., deyince Şâfiî, İyi niyetinden şüphem yok, eğer bana sövsen bile hayırdan başka bir şey murat etmediğini bilirim., diye latifede bulundu. Sübkî, Hazret-i Peygamber in me sûr dualarında da, Senin rızan hususunda zaafımı kuvvetlendir., şeklinde bir dua olduğunu, belirtmektedir. Sübkî bir anlamda İmam Şâfiî nin Rebî b. Süleyman el-murâdî ye latife yapmak istediğini ima etmiş gibidir. 39 Muhakkik âlim Tahavî de Şerhu Müşkili l-âsâr adlı meşhur eserinde bu duayı iki tarikle Hz. Peygamber den naklettikten sonra hadisi şöyle izah etmektedir: Hazret-i Peygamber in,allah ım! Zaafımı kuvvetlendir, duasından kast edilen mana, zaaf içinde 36 Ebû Hâtim er-râzî, s Sübkî, II, Sübkî, II, 134; Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, 189; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, Sübkî, II, 135; Ebû Hâtim er-râzî, s. 209.

21 11 bulunan bedenimi kuvvetlendir, şeklindedir. 40 Anlaşılan o ki, Murâdî bu hadise istinaden böyle bir dua etmiş, İmam Şâfiî de ona karşı latife yapmıştır. Bu da ikili arasındaki münasebetlerin samimi olduğunu göstermektedir. Yukarıda geçen ifadelerden de anlaşılabileceği, Rebî dirayet yönünden eleştirilmektedir; bu eleştiriler onun râviliğine nakısa getirmez. Çünkü kendisi rivayette sikâdır. 41 Nitekim İbn Hüzeyme, İbn Hibban, Hâkim gibi muhaddisler onun hadis rivayetini kitaplarına almıştır. İbn Ebû Hâtim, O doğru sözlü birisidir., demiştir. Hatîb el-bağdadî ise, onun sika olduğunu, belirtmiştir. 42 Bundan dolayıdır ki, dönemin önde gelen iki yüz kadar âlimi Mısır a her taraftan gelip Şâfiî kitaplarının ilmini kendisinden alırdı. 43 Çünkü Rebî İmam Şâfiî nin kitaplarını rivayet etmede otoriter kabul ediliyordu. İmam Şâfiî de, kendisine hitaben, Sen kitaplarımın râvisisin., demiştir. 44 Başta el-ümm ve er-risâle olan nüsûsü ş-şâfiî yi rivayet eden Rebî b. Süleyman el-murâdî dir. Zâferânî de az farklılıkla Şâfiî nin rivayetlerini aktarmış ancak, Rebî in rivayeti kabul görmüş onun rivayeti ise kabul görmemiştir. Nitekim Zâferânî nin rivayeti daha sonra istinsah edilmemiş ve yok olmuştur. 45 Kerâbîsî ve Zâferânî rivayetleri ise muhtemelen kavl-i kadîmini ihtiva ettiğinden kabul görmemiştir ve günümüze kadar gelmemiştir. Çünkü İmam Şâfiî, kavl-i kadîmini aktarılmamasını vasiyet etmiştir. Rebî b. Süleyman el-murâdî, Menâkibü ş-şâfiî nin de (İmam Şâfiî nin menkibeleri) en önde gelen râvisidir. İmam Şâfiî nin menkıbelerinin çoğu Rebî in rivayetlerine dayanmaktadır Bkz: Tahavî, Ebû Câfer Ahmed b. Muhammed b. Selâme, Şerhu Müşkili l-âsâr I-XVI, Müessesetü r- Risâle, Beyrut 1410, I, Sübkî, II, 134; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, 588; İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, 593; İbn Hacer, Tevâli t-te sîs, s Sübkî, II, 134; Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, 188; İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, Sübkî, II, 134; İbn Kâdî Şühbe, I, 17; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, Sübkî, II, 134; İbn Kâdî Şühbe, I, 16; Şirâzî, s. 98; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, İbnü n-nedim, Ebü l-ferec Muhammed b. İshâk, Kitâbü l-fihrist, (Thk.: Muhammed Rıza Teceddüd), Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebir, Tahran 1366, s Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, 188; Bilal Aybakan, Rebî b. Süleyman el-murâdî, XXXIV, 497.

22 12 Rebî b. Süleyman el-murâdî ye ait Muhtasaru r-rebî diye bir kitabı olduğu kaynaklarda görülmektedir. 47 Nevevî, Mecmû da Rebî in muhtasarını Büveytî nin muhtasarı ile birlikte zikretmiştir. 48 Ancak, kitabın mahiyeti hakkında bir bilgi kaynaklarda görülmemektedir. Sadece Beyhakî nin, Büveytî ve Rebî b. Süleyman el- Murâdî nin birer muhtasar sahibi oldukları ve bu kitapların el-ümm gibi fürû fıkhını ihtiva ettiği, ancak her iki kitapta da Ümm de olmayan birçok hususun da var olduğunu belirten ifadesine rastlayabildik. 49 Baktığımız kütüphanelerde herhangi bir nüshasını bulamadık. Basılmış böyle bir kitabı da tespit etmiş değiliz. Ancak Büveytî nin Muhtasar ından yola çıkarak Rebî in Muhtasar ı hakkında bir tahminde bulunmak mümkün olabilir. Evet, Büveytî Muhtasar ında başta İmam Şâfiî nin görüşlerine daha sonra ise kendisinin ve Rebî b. Süleyman el-murâdî nin görüşlerinyer vermektedir. Muhtemelen Muhtasaru r-rebî in telif tarzı da bu şekildedir. Aslında bu durum Muhtasaru r-rebî in neden günümüze kadar ulaşmadığı hususunda bize ipucu vermektedir. Çünkü eğer söz konusu İmam Şâfiî nin görüşlerinin nakli ise, Rebî b. Süleyman, zaten el-ümm de bu görüşleri ayrıntılı bir şekilde rivayet etmiştir. Yok, eğer Rebî in içtihat ve görüşleri söz konusuysa, Rebî in içtihat ve görüşleri Şâfiî âlimlerince pek de kabul görmemiştir. Bu sebeplerden dolayı olmalıdır ki, Muhtasaru r- Rebî e çokça ihtiyaç duyulmamıştır. Bu da kitabın zamanla yok olmasına neden olmuş olabilir. Rebî, Şâfiî nin vefatından sonra Ebû Yakub el-büveytî nin derslerine katıldı. Büveytî nin hapishaneye girmesinden sonra ders halkasının başına Rebî in geçtiği anlaşılmaktadır. 50 Evet, Büveytî nin hapse girdiği esnada ders halkasını Rebî b. Süleyman el-murâdî devraldı. 51 Ancak bazı rivayetlere göre Büveytî den sonra ders halkasının başına Müzenî geçmiştir. Kanaatimizce her iki husus da doğrudur. Büveytî den sonra hem Rebî hem de Müzenî talebelere ders okutmuştur. Belki de Rebî, derslerde İmam Şâfiî nin ilmini rivayet tarzında; Müzenî ise bu ilmî müktesebatı dirayet tarzında icra etmiştir. Bu da her ikisinin aynı zamanda farklı dersler verdiğini göstermektedir. Nitekim bazı talebelerin hocaları arasında hem Rebî hem de 47 Beyhakî, I, Nevevî, Mecmû, I, Beyhakî, I, Bilal Aybakan, Şâfiî Mezhebi, DİA, XXXVIII, İbn-İ Hacer, Tevâli t-te sis, s. 181.

23 13 Müzenî nin adı zikredilmektedir. Enmâtî bu talebelerden biridir. Bu da, Büveytî den sonra hem Rebî in hem de Müzenî nin talebelere ders okutmuş olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Rebî b. Süleyman el-murâdî, 270/884 yılında Mısır da vefat etmiştir Şevval Pazartesi vefat etmiş, salı günü ise defnedilmiştir. Onun cenaze namazını dönemin Tolunoğulları Emîri Ahmed b. Tolun un oğlu Humâreveyh kıldırmıştır. 53 İbn Kesîr in el-bidâye ve n-nihâye adlı eserinde onun 170 yılında vefat ettiğini serd etmesi hatadır. 54 Zaten kendisi de 170 yılında vefat ettiğini söylemesine rağmen, hicrî 270 yılında vefat eden zatları aktarırken onun adını da bu zatlar arasında zikretmesi, bu bilginin yanlış olduğunu göstermektedir Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, Bilal Aybakan, Rebî b. Süleyman el-murâdî, XXXIV, 497; Sübkî, II, 134; İbn Kâdî Şühbe, I, 17; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nübelâ, XII, 590; İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, 593; İbn Hacer, Tevâli t-te sîs, s İbn Kesîr, XIII, İbn Kesîr, XIV, 595.

24 REBÎ B. SÜLEYMAN EL-CÎZÎ Cîzî nin tam olarak adı, Ebû Muhammed Rebî b. Süleyman b. Dâvud el-cîzî, el- Ezdî, el-mısrî, el-a rec tir. 56 Cîze, Kahire nin batısına düşen ve ona yakın bir köyün adıdır. 57 Oraya nispetle kendisine Cîzî denildiği gibi, Mısırlı olması hasebiyle de Mısrî denilmiştir. Yemen deki Ezd kabilesinin âzad edilmiş kölesi (mevlâ) olduğu için de Ezdî denilmektedir. A rec (topal) denilmesinin nedeni ise, -kaynaklarda sadece bu şekilde geçtiğinden dolayı- zahir olan bedensel kusurundan dolayı olmasıdır. Cîzî; İmam Şâfiî, Abdullah b. Abdulhakem, Abdullah b. Vehb, İshak b. Vehb, Ebü l-esved Nadr b. Abduhamid, Abdullah b. Yusuf et-tinnîsî gibi zatlardan hadis rivayet etti. Kendisinden ise, Ebû Dâvud, Nesâi, Ebû Bekir b. Ebû Dâvud, Ebû Câfer et-tahavî gibi kimseler hadis rivayetinde bulundu. 58 İmam Şâfiî nin kavl-i cedîdin râvileri arasında bulunmaktadır. Ancak rivayeti çok sayıda değildir. İmam Râfiî, Cîzî den İmam Şâfiî nin Kur ân ı lahn ile okumak mekruhtur, rivayetini nakletmiştir. Mühezzeb te ise Ebû İshâk eş-şirâzî, Cîzî den, saç tabakalanmayla deriye tâbi olarak temiz olur, rivayetini aktarmıştır. 59 Cîzî nin bu rivayetleri müsellem olmakla beraber, İmam Şâfiî nin derslerinde bulunduğu hususunda kesin bir ifade kullanmak mümkün görünmemektedir. Öyle anlaşılıyor ki, Cîzî nin Şâfiî den pek de fıkıh bilgisi almış değildir. Muhakkak bir şey varsa o da, Cîzî nin Şâfiî den hiçbir kitap rivayet etmemiş olduğudur. Tabakât kitapları yazarlarından hiçbiri, onun Şâfiî den kitap rivayet ettiğini kaydetmezler. 60 Rebî b. Süleyman el- Cîzî 256/870 yılında Cîze de vefat etmiştir. 61 Cîzî 270 yılında vefat etmiştir de denilmiştir İbn Kâdî Şühbe, I, 16; Sübkî, II, İbnü l-imâd, III, Sübkî, II, İbn Kâdî Şühbe, I, 16; Sübkî, II, 132; Beşir Gözübenli, Cîzî, DİA, s Muhammed Ebû Zehre, ss İbn Kâdî Şühbe, I, 16; İbn Kesîr, XIII, İbnü l-imâd, III, 300.

25 Murâdî ile Cîzî Arasındaki Farklar ve Benzerlikler Şâfiî mezhebinde Rebî b. Süleyman adında iki âlim zat vardır: Rebî b. Süleyman el-murâdî (v. 270/884) ve Rebî b. Süleyman el-cîzî (v. 256/870). Bu iki kişinin ortak yönleri fazla olduğundan bir birine karışma ihtimalini doğurabilmektedir. Bu münasebetle söz konusu bu iki şahsın benzer ve farklı yönlerinin açıklanma ihtiyacı hâsıl olmaktadır. Murâdî ve Cîzî, Şâfiî mezhebine mensup iki muâsırdır. Her ikisinin adı, Rebî b. Süleyman dır. Ortak künyeleri, Ebû Muhammed dir. Her iki şahıs Yemenlilerin mevlâsı olma hususunda müşterek iken, âzât edildikleri kabileler bakımından farklılık arz eder. Murâdî, Murâd kabilesinin mevlâsı iken; Cîzî, Ezd kabilesinin mevlâsıdır. Her iki şahıs arasındaki farklardan bir tanesi, Cîzî nin topal olması hasebiyle el-a rec diye tarif edilmesi, Murâdî nin ise müezzinlik yaptığından dolayı el-müezzin diye adlandırılmasıdır. Her ikisinden bahsedilirken Rebî, Rebî b. Süleyman veya Ebû Muhammed ifadeleri kullanılabilmektedir. Ancak ayırıcı hiçbir kayıt olmadan, mutlak olarak zikredildiğinde kastedilen kişi, Murâdî dir. Şayet kastedilen Cîzî olursa bu durum belirleyici bir kayıtla belirtilir. 63 Her iki Rebî de İmam Şâfiî nin kavl-i cedîdin râvileri arasında bulunmakla beraber, Cîzî nin rivayeti çok sayıda değildir. Kaynaklarda aktarıldığına göre onun rivayetleri oldukça sınırlıdır. Murâdî, nerdeyse Şâfiî nin tüm kitaplarının râvisi olduğu halde, Cîzî nin Şâfiî den kitap rivayet ettiği vâki değildir; ancak birkaç mesele rivayet etmiştir. 64 Her iki şahıs, İmam Şâfiî nin talebesi olma hususunda müşterektir. Ancak, Murâdî nin imam Şâfiî ye talebelik ettiği kesin olmakla beraber, Cîzî nin İmam Şâfiî ye ne derecede talebelik ettiği tartışmalıdır. 65 İmam Şâfiî, Abdullah b. Vehb, Abdullah b. Yusuf et-tinnîsî gibi zatlar ortak hocalarıdır. Murâdî ve Cîzî aynı zamanda birer muhaddistir. İkisinin hadis rivayetlerinin 63 Nevevî, Tehzîbu l-esmâ ve l-lugat, I, Beşir Gözübenli, s Muhammed Ebû Zehre, ss

26 16 isnatları bir birine yakındır. 66 Bu durum, kendisinden en çok hadis rivayetinde bulundukları Abdullah b. Vehb başta olmak üzere bazı hocalarının aynı olmasından dolayıdır. Ebû Dâvud es-sicistânî gibi bazı talebeleri dahi ortaktır. Bu iki şahsın ortak yönlerinin bu denli çok olması bir birine karışmasına neden olmaktadır. 66 Tâhir b. Sâlih, Tevcîhu n-nazar ilâ Usûli l-eser I-II, (Thk.: Abdülfettâh Ebû Gudde), Mektebetü l- Metbû âti l-islâmiyye, Halep 1416, II, ; Hâkim en-neysâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah, Ma rifetü Ulûmi l-hadis ve Kemiyyeti Ecnâsih, (Thk.: Ahmed b. Fâris es-sellûm), Dâru İbn Hazm, Beyrut 2003, ss

27 REBÎ B. SÜLEYMAN EL-MURÂDÎ NİN YAŞADIĞI DÖNEMİNİN ŞARTLARI Rebî b. Süleyman el-murâdî Döneminde Siyasî Gelişmeler Rebî b. Süleyman el-murâdî, genel itibariyle Abbâsî Devleti nin hüküm sürdüğü bir ortamda hayat sürdü. Murâdî nin ikamet ettiği Mısır a ise, 254/868 yılından itibaren, Tolunoğulları hâkimdi. Bu münasebetle o dönemin siyasî gelişmelerine kısaca değinmek yerinde olacaktır. Mervan b. Muhammed b. Mervan, Emevîlerin son halifesi idi. Abbâsîler, Emevî iktidarında memnun olmayan Şiîlerle birlikte Emevî Devleti nin meşrû olmadığını, halifeliğinin âl-i Muhammed den (Ehl-i beyt ten) birinin hakkı olduğunu iddia edip bunun propagandasını yapmaya başladılar. Ebû Müslim el-horasânî nin (v. 137/755) de bu ihtilâl hareketine destek vermesiyle, hareketin etkinliği oldukça arttı. 67 Emevî iktidarı, Abbâsîler adına halifelik iddiasında bulunan İmam İbrahim b. Muhammed hakkında ölüm fermanı çıkarmıştı. İmam İbrahim öldürülünce, Abbâsî dâîlerinden Ebû Seleme el-hallâl (v. 132/750), halifeliği âl-i Ali ye nakletmek istedi ancak, bazı komutanların müdahalesiyle Hallâl, bu isteğini gerçekleştiremedi. Abbâsîler, ihtilâl boyunca Şiîlerle beraber hareket ettiği halde, ihtilâlden sonra onlara yönetimde hiç yer vermedi. 68 Son Emevî halifesi Mervan öldürülünce Seffâh ile birlikte halifelik, Abbâsîlere intikal etti. 12 Rebî ülevvel 132/750 Cuma, Kûfe de Seffâh ın halifeliğine biat edildi. 69 Bu gelişmeyle birlikte Abbâsî Devleti resmen kurulmuş oldu. Abbâsî Devleti, ismini Hz. Muhammed in amcası Abbâs b. Abdülmuttâlib b. Hâşim den almaktadır. 70 Seffâh halife olunca, Ebû Müslim el-horasânî ye emir vererek, halifeliğin âl-i Ali nin hakkı olduğunu iddia eden Abbâsîlerin ilk veziri olan ve ilk kez vezir diye isimlendirilen Ebû Seleme Hafs b. Süleyman el-hallâl ı öldürttü. 71 Seffâh kendisinin halifeliğini kabul etmeyenlerle savaştı. Elde ettiği zaferler sonucunda kendi otoritesini Endülüs ve Mağrib hariç her yere kabul ettirdi. 72 Endülüs ve Mağrib te ise, 67 Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, DİA, I, Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, I, İbn Kesîr, XII, Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, I, İbn Kesîr, XIII, İbn Kesîr, XIII, 276.

28 18 Abbâsîlerin katliamından kurtulan Emevî halifesi Hişâm ın torunu Abdurrahman b. Muâviye b. Hişâm tarafından, Endülüs Emevî Devleti adında 138/756 yılında yaklaşık 275 sene ayakta duracak bağımsız yeni bir devlet kurulmuştu. 73 Seffâh tan sonra halife olarak kendisine biat edilen kişi, kardeşi Ebû Câfer el- Mansûr oldu. Bu sırada Mansûr un amcası Abdullah b. Ali de halifelik iddiasında bulundu ve Mansûr a karşı ayaklandı. Halife Mansûr, Ebû Müslim el-horasânî yi, Abdullah b. Ali nin üzerine gönderdi. Ebû Müslim onu hezimete uğrattı. 74 Ebû Müslim, Halife Mansûr a çokça hizmet ettiği halde; Halife Mansûr, kendisine karşı itaat etmede zorlanan Ebû Müslim el-horasânî yi kabullenmedi; onu kendisine karşı muhtemel bir tehlike gördü. Çünkü Ebû Müslim, büyük bir nüfuz ve iktidar sahibi olmuştu. Abbâsî halifesi adeta onun gölgesinde yaşıyordu. 75 Ebû Müslim, Halife Mansûr tarafından hicrî 137 de öldürüldü. 76 Böylece Halife Mansûr, Devlette daha iyi bir hâkimiyet ve otorite elde etmiş oldu. Diğer taraftan Şiîler, Abbâsîlerin Emevîlere karşı başarıya ulaşmasında büyük ölçüde yardımcı oldukları ihtilâlden sonra, devlet yönetiminde kendilerini saf dışı bıraktıkları Abbâsî ailesinin hilafete geçmesini hazmedemediler ve hilafetin kendi hakları olduğunu isyanlarla her fırsatta ilan ettiler. Bu isyanlardan biri de halifelik iddiasında bulunan Hz. Hasan ın torunları Muhammed ve kardeşi İbrahim di. 77 Mansûr, kendisine karşı gelmekten korktuğu Muhammed b. Abdullah b. Hasan ile kardeşi İbrahim i öldürtü. 78 Medinetüs s-selâm ı (Bağdat) inşa eden Halife Mansûr, hicrî 158 yılında vefat etti. 79 Mansûr, 136/ /775 yılları arasında yirmi seneden fazla halifelik yaptı ve devlet otoritesini iyice sağlamlaştırdı. 73 İbn Kesîr, XIII, 330; Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, I, 65; Mehmet Özdemir, Endülüs Müslümanları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2006, s İbn Kesîr, XIII, Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, I, İbn Kesîr, XIII, Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, I, 66; Bu iki şahıs aynı zamanda Zeydiyye nin imamları arasında bulunur. Bkz: Mustafa Öz, Şîa, DİA, XIX, İbn Kesîr, XIII, İbn Kesîr, XIII, 461.

29 19 Mansûr un vefatından sonra halifelik makamına oğlu Ebû Abdullah Muhammed b. Mansûr el-mehdî oturdu senesinde Mehdî nin vefatından sonra, oğlu Mûsâ El- Hâdî halife oldu. 81 Hâdî, yirmi üç veya yirmi dört yaşında iken erken yaşta vefat edince, 170 yılında halifelik adına Hâdî nin kardeşi Hârun Reşîd e biat edildi. O esnada Hârun Reşîd, henüz yirmi iki yaşındaydı. Halifelik hususunda kendisini destekleyen aslen Fârisî olan Yahya b. Hâlid b. Bermekî yi (v. 190) 82 hapisten çıkardı ve onu vezir yaptı. 83 Hârun Reşîd, Yahya b. Hâlid e o kadar güveniyordu ki 178 yılında bütün hilafet işlerini ona devretti. 84 Bermekîler Hârun Reşîd e büyük hizmetlerde bulundular; Halife Mehdî, Hârun Reşîd i terbiye edip yetiştirmesi için Yahya b. Hâlid e verdi. Yahya b. Hâlid in hanımı da Hârun Reşîd e süt verip emzirdi. Hârun Reşîd, Yahya b. Hâlid den bahsederken, babam, diye bahsederdi. Daha sonra Hârun Reşîd, Bermekî ailesinin devlet içinde halife kadar kudret sahibi olmalarından rahatsız olduğundan dolayı, 187 yılında Bermekî ailesinden Câfer b. Yahya b. Hâlid el-bermekî yi öldürdü; kardeşi Fadl ve babası Yahya yı da hapse mahkûm etti. Fadl ve babası Yahya hapisteyken öldüler. 85 Artık Bermekîlerin nüfuz ve itibarı Hârun Reşîd yanında kalmamıştı. Halife Hârun Reşîd hastalanıp 193 yılında kendi eceliyle vefat etti. Kendisi babası Hâdî nin vefatından sonra halife olmuş, 170/ /809 yılları arasında yirmi üç sene gibi uzun bir müddet halifelik yapmıştı. 86 Hârun Reşîd in halifelik yaptığı bu yıllarda huzurlu ve güvenli bir ortam oluşmuştur. Onun vefatından sonra fitneler, olaylar ve ihtilaflar ve mihne olayları ortaya çıkmıştır. 87 Hârun Reşîd den sonra devletin başına oğlu Muhammed Emîn geldi. 88 Ancak Emîn, kardeşi Me mûn u veliahtlıktan hal etmesi üzerine kardeşi ile anlaşmazlık yaşadı. Me mûn, kardeşi tarafından kendisinin veliahtlıktan hal edilmesini 80 İbn Kesîr, XIII, İbn Kesîr, XIII, İbn Kesîr, XIII, İbn Kesîr, XIII, İbn Kesîr, XIII, Hakkı Dursun Yıldız, Bermekîler, DİA,, V, ; İbn Kesîr, XIII, İbn Kesîr, XIV, İbn Kesîr, XIV, İbn Kesîr, XIV, 50.

30 20 kabullenmeyince, iki kardeş karşılıklı savaşa tutuştular. 89 Böylece yönetimde çift başlılık ortaya çıkmış oldu. Sonunda Me mûn, Tahir b. Hüseyin adlı komutanının üstün başarılarıyla Emîn e karşı muzaffer oldu ve 198 yılında Tahir in adamları tarafından öldürüldü. Bu olay sonucunda Emîn in dört seneden biraz fazla yaptığı halifelik dönemi de sona ermiş oldu, ancak Emîn ile Me mûn arasında yaşanan anlaşmazlıklar yüzünden Abbâsî Devletinde fitne ortamı oluşmuştu ki bu da devletin yıpranmasına ve maddi açıdan gerileme yaşamasına sebep olmuştu. Aslında Emîn ve Me mûn arasındaki hilafet mücadelesi, Arap ve İranlı unsurların iktidar mücadelesi idi. Anne ve baba tarafından Abbâsî ailesine mensup olan Emîn i Araplar desteklerken, annesi İranlı bir cariye olan Me mûn u da İranlılar destekliyordu. Neticede Me mûn un galip gelmesi Arapları devlet idaresinden tamamen uzaklaştırdı. 90 Ancak Me mûn, kendisini destekleyen Fârisîlerin devlet için tehlike oluşturduğunu anlayınca, hem Fârisî ve hem de Arap grupların devlet içerisindeki etkisini kırmak adına devlet yönetiminde Türkleri etkili hale getirmeyi hedeflemiştir. Me mûn döneminden itibaren Türkler zamanla Fârisî ve Arapların etkisini kırarak, Abbâsî Devleti nde bir halifeyi iktidardan düşürüp onun yerine bir diğerini halifelik makamına getirecek kadar çok etkili bir konuma gelmiştir. 91 Emîn in öldürülmesinden sonra halife, Me mûn oldu yılında âl-i Ali den olan ve kendisine İbn Taba Taba denilen Muhammed b. İbrahim, Ebü s-serâyâ adlı komutanın desteğini de alarak isyan ettiler. Ancak bu Şiî isyan hareketi Abbâsîlerce bastırıldı. 93 Bu senede Halife Me mûn, Ali er-rıza b. Mûsâ el-kâzım b. Câfer es-sâdık b. Muhammed el-bâkır b. Hüseyin b. Ali b. Ebû Tâlib i kendisinden sonra veliaht olması için halktan biat aldı. Aslında Me mûn, halifelikten feragat ederek, halifeliği ona devretmek istedi ama Ali er-rıza bunu kabul etmeyince onu kendisinden sonrası için veliaht yaptı. 94 Ali er-rıza ve oğlu Muhammed aynı zamanda Halife Me mûn un damadı da olmuşlardı; Me mûn, 202 yılında, kızı Ümmü Habib i Ali er-rıza ile diğer 89 İbn Kesîr, XIV, Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, I, Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, I, İbn Kesîr, XIV, İbn Kesîr, XIV, İbn Kesîr, XIV, 128.

31 21 kızı Ümmü l-fadl ı da Muhammed b. Ali ye nikâhladı. 95 Me mûn, Abbâsîlerin simgesi olan siyah giysilerin çıkarılmasını, yerine Şiîliği temsil eden yeşil giysilerin giyilmesini emretti. Kendisi ve askerleri de siyah giysiler yerine yeşil giysiler giydiler. Bu hükmünü bütün beldelere ve mıntıkalara yazdı. Veliaht Rıza ya 201 yılında biat edildi. Me mûn a göre, Abbâsîler içerisinde Veliaht Rıza gibi liyakatli, onun gibi salih amel işleyen, onun gibi dindar olan başka bir kimse yoktu. Bu nedenle onu kendisinden sonrası için veliaht tayin etmişti. 96 Ancak Abbâsî ailesinden bu durumu kabullenmeyenler çıktı. Abbâsîler halkın da desteğiyle Me mûn un amcası İbrahim b. el-mehdî yi halife olarak kabul edip Me mûn u tanımadılar. İbrahim ile Me mûn un askerleri arasında, Kûfe de şiddetli savaşlar cereyan etti. İbrahim in askerleri siyah, Me mûn un askerleri ise yeşil renk giymişlerdi yılında Ali b. Mûsâ er-rıza (Veliaht Rıza) ansızın ölünce, halk Halife Me mûn u halife olarak tekrar benimsediler. 98 Me mûn, insanlara birbirinden çirkin iki bidat çıkardı. Bunlardan biri Kur ân ın mahlûk olduğuna, diğeri de Hz. Ali nin Resûlullah tan sonra insanların en faziletlisi olduğuna dair iddia idi. 99 Yani Me mûn, biri Mutezilî, diğeri ise Şiî olan iki görüş benimsedi. Evet, Halife Me mûn da hem Şiîlik ve hem de Mutezilîlik vardı, sahih sünneti ise bilmiyordu Taberî, Ebû Ca fer Muhammed b. Cerîr, Târihü t-taberî Târîhu r-rusûl ve l-mülûk I-XI, (Thk.: Muhammed Ebü l-fadl İbrahim), Dâru l-me ârif, Mısır t.y., VIII, Taberî, XIII, ; İbn Kesîr, XIV, Taberî, XIII, ; İbn Kesîr, XIV, Taberî, XIII, 568; İbn Kesîr, XIV, İbn Kesîr, XIV, Nitekim Me mûn bir şiirinde şöyle demektedir: Şu oldu, din olarak benimsediğim dinim Ve ben yarın bundan olmam da pişman Nebi den sonra Ali yi sevmektir. Ne Sıddîk e ne de Ömer e sövmem. Ben Zübeyr e Talha ya da sövmem; Her ne kadar vefasızlık etti Ali ye, deseler de. Osman İbn Affan, ebrarla beraber cennetlerde, O öldürülen ve sabreden bir kimse. Ve Aişe Anne ye de sövmem. Kim ona iftira atarsa beriyiz biz ondan. Halife Me mun un bu şiirinde anlattığı mezhep, Şiiliğin ikinci mertebesidir ki; buna göre Hz. Ali diğer sahabelerden üstün sayılır. Bkz: İbn Kesîr, XIV, 217.