KİTAP TANITMA. Muharrem AKOĞLU Dr., Erciyes Üniversitesi

Transkript

1 bilimname IX, 2005/3, KİTAP TANITMA Muharrem AKOĞLU Dr., Erciyes Üniversitesi Abdu l-aziz b. Yahya b. Müslim el-kinânî, el-mekkî(240/854) ye Nisbet Edilen el-hayde (ve ntisari l-menheci s-selefî) Adlı Eserin Tanıtımı Abdu l-aziz b. Yahya b. Müslim el-kinânî, el-mekkî(240/854) ye nisbet edilen el-hayde (ve ntisari l-menhec es-selefî) adlı eser Mektebetü t-tev iyyeti l-islamiyye adlı yayınevince neşredilmiştir. 1 Eser, Sâbir Billah b. Sâbir el-benâvî nin mukaddimesi ve içindekiler bölümü dahil seksen sahifeden oluşmaktadır. Abbasi Halifesi Me mun ( / ), hilafet makamına geçtikten sonra dönemin siyasi atmosferini de göz önünde bulundurarak Abbasoğullarının siyasî bekâlarını teminat altına almaya yönelik bir takım uygulamalar içerisine girdi. Bu uygulamalar çerçevesinde öncelikle ilim meclisleri oluşturdu. Bu ilim meclislerinde de sıkça gündeme gelen ve tartışılan konuların başında Kur an ın mahluk olup-olmadığı (halku l-kur an) meselesi geldi. Bu konu etrafındaki tartışmaların etkileri ise sadece o ortamla veya merkezle sınırlı kalmadı, ülkenin değişik bölgelerine ve halka da yansıdı. Bu yansıma neticesinde kabul edenler olduğu gibi reddedenler de oldu. Bunu reddedenlerden biri de Mekke de yaşayan, Şafiî ulemasından ve İmam Şafiînin talebeleri arasında adı geçen, bizim de kitabının tanıtımını yapmayı düşündüğümüz Abdu l-aziz el-kinanî dir. Kinanî, Kur an ın mahluk olduğu görüşüne karşı fikrî mücadele göstermek ve bu görüşü reddetmek için Mekke den Bağdad a gelerek Halife Me mun un huzuruna çıktı. Orada halifenin de huzurunda Kur an ın mahluk olduğu görüşünün en hararetli savunucularından biri Bişr el-merîsî ( / ) ile bir tartışma yaptı. Bu tartışmanın gelişim süreci ve seyri, Kinanî ye nisbet edilen el-hayde adlı eserde nakledilmektedir. Bu eser halku l- Kur an konusunda yapılan tartışmanın canlı bir örneğini sunması ve bu tartışmalarla ilgili ilk kaynak olması itibariyle hem Kelâm ilmi, hem de Mu tezile nin siyasî iktidarda bulunduğu Mihne olaylarının fikrî gerekçelerini sunması bakımından İslam Mezhepleri Tarihi çalışmaları için oldukça önemli bir kaynaktır. 2 Fakat bu eserin çok 1 2 Tanıtımını yaptığımız eser farklı tarihlerde Kahire, Şam, Riyad ve Medine gibi çeşitli yerlerde defalarca basılmıştır. Elimizdeki nusha ise; Cîze baskısı olup, tarihsizdir. Elinizdeki tanıtım yazısının yayımlanma aşamasında, tanıtımını yaptığımız eserin Kelamullah tartışmaları konusunda verilen bilgilerle birlikte tercümesinin de dilimize kazandırıldığını öğrenmiş bulunmaktayız. Bkz., Muammer Esen, Kelâmullah Tartışmaları ve el-hayde, Ankara 2005.

2 142 kitap tanıtımıi sistematik bir tarzda ele alınmamış ve konularının başlıklara göre ayrıştırılmamış olması da tanıtımındaki güçlüklerin başında gelmektedir. Eserde, konu ve başlık ayırımı yapılmaksızın yazarın söylemleri ve başından geçen olaylar, bu çerçevede halku l-kur an konusunda Halife Me mun un huzurunda Bişr el-merîsî ile gerçekleşen tartışma hikaye tarzındaki bir anlatımla ortaya konulmaktadır. El-Hayde Adlı Eserin Muhtevası Eser, Kinanî nin; halku l-kur an konusundaki tartışmaların kendisine ulaştığı, bu bağlamda konu üzerinde Bişr el-merîsî nin etkin olduğu, halifeyi de kendi arzusu doğrultusunda yönlendirdiği ve bu görüşü benimsemeyen kimselere haksızlık yapıldığı, insanların kendi fikir ve düşüncelerini söylemelerine müsaade edilmediği yönündeki haberlerden rahatsızlık duyduğu ve bunun üzerine Mekke den Bağdad a gittiğini anlatarak söze başlamaktadır. Kinanî nin, Bağdad a ulaştığında Rusâfe camiinde yaptıkları, buna mukâbil karşılaştığı olaylar, Halifenin adamlarından olan Amr b. Mes ade ile arasında geçen diyaloğlar ve Halife Me mun un huzuruna çıkarılana kadar yaşadıkları da yine bu meyanda eserde ayrıntılarıyla anlatılanlar arasındadır. 3 Eser, Kinanî nin Me mun un huzuruna çıkarılmasından sonraki yaşadıklarını, bu bağlamda Halifenin kendisi ile ilgili tavrını konu edindiği gibi, aralarında geçen diyaloğu da ortaya koymaktadır. 4 Bu diyaloğun neticesinde Kinanî nin karşısında tartışacak kişi Halifenin beyanı ile Bişr el-merîsî dir. Burada Kinanî nin, tartışma usûlü ile ilgili Me mun un da onayını alarak, olması gereken yöntemin belirlenmesinde etkin olmaya çalıştığını görmekteyiz. Eserde, bu usûl ve yönteme dikkat çekilmesinin ardından Kinanî nin Bişr e, Kur an ın mahluk olduğu hususundaki delillerini sorması, Bişr in ise Kinanî ile Me mun arasında geçen diyaloğda Kur an ın şey olup-olmadığı sorusunu Kinanî ye yöneltmesiyle tartışmanın başladığı bildirilmektedir. 5 Halife Me mun un huzurunda bu şekilde başlayan tartışma eserde oldukça teferruatlı bir şekilde anlatılmakta, zaman zaman da Halifenin tavrına ve tartışma karşısındaki yaklaşımlarına yer verilmektedir. Buna göre Me mun un tartışma karşısında her iki tarafı da dinlediğine, zaman zaman Kinanî yi haklı gören sözler sarfettiğine işaret edilmektedir. 6 Esere göre Me mun, Kur an ın mahluk olduğunun reddi hususunda Kinanî nin delilleri ve iddialarıyla ilgili, katılmadığı veya merak ettiği konularda bizzat tartışmaya dahil olmuş, bu çerçevede Kinanî nin iddialarıyla ilgili delillerini açması husu Kinanî,, el-hayde, Kinanî, el-hayde, Kinanî, el-hayde, 17. Kinanî, el-hayde, 18.

3 Kitap Tanıtımı 143 sunda zaman zaman sorular yönelterek tartışmanın seyrine müdahale etmiştir. 7 Kinanî nin delillerini ikna edici bulduğu zamanlarda da onu desteklemiş, tasdik etmiştir. 8 Eserde dikkat çeken bir başka önemli nokta Allah ın ilmi konusunda uzunca sayılabilecek bir tartışmanın akabinden, Me mun un Mihne uygulamalarını başlattığı mektuplarında 9 Kur an ın mahluk olduğu yönündeki argümanların bu tartışmada da gündeme gelmiş olmasıdır. 10 Buna göre Bişr, Biz onu Arapça bir Kur an kıldık (ce alnâ) 11 ayetini delil olarak sunmuş, bu ayetten yola çıkarak ceâle fiilinin haleka fiili ile aynı anlamda olduğunu, dolayısıyla ayette geçen kıldık kelimesinin yarattık anlamında olduğunu ileri sürmek suretiyle Kur an ın mahluk olduğunu iddia etmiştir. Bu iddia üzerine Kinanî, Halife Me mun a yönelerek; burada Bişr in yaptığı şeyin delil getirmek değil, yorum yapmak olduğunu dile getirmiştir. Hatta devamla halifeye; Kur an senin ve senin kavminin lisanıyla indirildi. Bu nedenle sen Arap dilini ve kavminin lisanını en iyi bilensin. Bişr ise acemdir. Kur an ı indirilme maksadının dışında bir yorumla te vil etmeye çalışıyor. Onu tahrif ediyor ve manasını bozuyor Böylece de insanları küfre sevkediyor demektedir. Bu şekilde de Arapçanın dil kuralları etrafında Halifeyi kendi çizgisine çekmeye gayret göstermektedir. Ayrıca konu ile ilgili sahip olduğu dînî hükümleri ve kendi kanaatlerini de halifeye iletmektedir. Buna göre; Kur an ın, nazil olduğu şeklin dışında te vil eden kimselerin kanlarının mübah olduğuna dikkat çekerek de konunun ehemmiyetini ortaya koymaya çalışmaktadır. 12 Konunun akışı içerisinde Kinanî nin Bişr e bir takım sorular sormak suretiyle kendi iddiasını kabul ettirmeye çalıştığını da görmekteyiz. Buna göre Kinanî, Bişr e cea lnâhu (kıldık) kelimesinin manasının halaknâhu (yarattık) kelimesi ile aynı anlamda olduğunu iddia edip-etmediğini soruyor, Bişr ise cevaben, iddia ettiğini ve ebedi olarak da bu şekilde kabul edeceğini beyan ediyor. Bunun üzerine Bişr, Allah ın Kur an ı tek başına mı yarattığını, yoksa kendisi dışında O na ortaklık eden başkalarının da var olup-olmadığını soruyor. Bişr ise; Allah, Kur an ı tek başına yarattı, onun yaratılması hususunda kendisine ortaklık eden olmamıştır şeklinde cevap veriyor. Yine Kinanî, bazı kimseler, Kur an ın yaratılması hususunda onun, Allah ın gayrında yaratıldığını iddia etse mü min midir, kâfir midir? diye soruyor, Bişr ise, Kâfirdir ve kanı helaldir cevabını veriyor. Yine Kinanî, Tevrat hakkında bir kimse onu Allah ın gayrında Yahudilerin yarattığını iddia etse, böyle bir kişi mü min midir, kâfir midir? diye soruyor, Bişr ise, kâfirdir ve kanı helaldir cevabını Kinanî, el-hayde, 19vd. Kinanî, el-hayde, 25. Ebu l-fazl Ahmed b.tahir İbn Tayfur, Kitabu Bağdad, Kahire 1994, ; Ebu Cafer Muhammed b.cerîr et-taberî, Tarihu l-ümem ve l-müluk, thk., M.Ebu l-fazl İbrahim, Kahire 1962, VIII, 631. Bkz., Kinanî, el-hayde, 41vd., 62vd. 43.Zuhruf/3. Bkz., Kinanî, el-hayde,

4 144 kitap tanıtımıi veriyor. Bu diyaloğ üzerine Kinanî de bu görüşlerin ümmetin icmâı ile doğru olduğunu ifade ediyor. Bunun üzerine Kinanî sorularına yine devam ediyor ve bir kimse Allah ı Ademoğlunun yarattığını iddia etse durumu ne olur? diye bir soru yöneltiyor, Bişr ise bu kimsenin de kâfir olduğunu ve kanının da helal olduğunu ifade ediyor. Tekrar Kinanî, Ya Bişr! Allah mahlûkatın tamamının yaratıcısı mıdır? diye sorduğunda Bişr evet cevabını veriyor. Kinanî bunun üzerine, kainatın yaratılması hususunda Allah ın ortağı olup-olmadığını soruyor ve Bişr den hayır yanıtını alıyor. Kinanî, tekrar; Bir kimse mahlukatın yaratılması hususunda Ademoğlu O na ortaklık etti, dese durumu ne olur? diye soruyor, Bişr ise, bu kimsenin kâfir olacağını ve kanının helal olacağını iddia ediyor. Kinanî de aynı görüşte olduğunu ifade ediyor. Kinani, bu şekilde yönelttiği sorularla muhatabına fikrini kabul ettirmeye çalışıyor. Ce-a-le ile Ha-le-ka fiileri arasındaki yapısal ve anlamsal farkları delilleriyle ortaya koymaya çalışan Kinanî ile Bişr arasında tartışma zeminindeki diyaloğ bu tarzda devam ediyor. 13 Bu tartışma neticesinde biz, Bişr el-merîsî ile Kinanî arasında Allah ın kudreti ve iradesi hususlarında fikrî beraberliğin sağlandığını fakat Kur an ın mahluk olupolmadığı hususunda bir birlikteliğin sağlanamadığını görmekteyiz. Fakat eserde bildirildiğine göre Me mun, huzurunda gerçekleştirilen bu tartışmadan büyük bir zevk almış olmalı ki, tartışma neticesinde Kinanî ye on bin dirhem bağışta bulunulmasını emretmiştir. 14 Eser, ortaya konulduğu gibi, tartışmaya taraf olan Kinani ye nispet edilmektedir. Halifenin huzurunda cereyan eden tartışma neticesinde de muhaliflerini susturduğu için Kinanî nin tartışmadan galip çıktığı vurgulanmaktadır. Düşünsel aktarım ve anlatımın tek taraflı olması itibariyle gerçekleştirilen tartışmanın bir takım soru işaretlerini bünyesinde barındırdığı düşünülebilse de 15 bu durum, eserin konu ile ilgili ilk kaynak olması özelliğine gölge düşürmemektedir. El-Hayde Adlı Eserin Kinanî ye Nisbeti Konusunda Söylenenler Kinanî nin ifadesiyle eserin bizzat kendisi tarafından kaleme alınmadığı, fakat onun anlatımlarının kaleme alındığı bildirilmektedir. 16 Buna rağmen eserin Kinanî ye ait olup olmadığı veya zikri geçen tartışmanın yapılıp-yapılmadığı gibi hususlarda müellifler arasında farklı görüşler bulunmaktadır. Cemil Saliba tarafından tahkik edilerek Kitabu l-hayde adıyla yayınlanan eserin bir makale ile tanıtımını yapan Dr. İmâd İsmail Halil en-neîmî bu konudaki görüşlere değinmiştir. 17 Zehebî 18 ve Kinanî, el-hayde, Kinanî, el-hayde, 65. Esen, Kelâmullah Tartışmaları, 38. Bkz:Kinanî, el-hayde, 14, 65. İmâd İsmail Halil en-neîmî, Dirasetü n fî Kitabi l-haydeti li İmam Abdülaziz el-kinanî el-müerrihu l- Arabî Dergisi, Bağdad 1988, Sayı. 36, s Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-zehebî, Mizanu l-i tidal fî Nakdi r-rical, Mısır

5 Kitap Tanıtımı 145 Subkî, 19 Kinanî nin Bağdad da Bişr el-merîsî ile tartışmış olmasını kabul ettiklerini, fakat kitabın Kinanî ye isnad edilebilmesinin şüpheli olduğuna kanaat getirmişlerdir. İbn Nedim 20, Hatib Bağdadî 21 ve Kehhâle 22 ise el-hayde adlı eserin Kinanî ye ait olduğuna işaret etmekte, ayrıca onun Mekke den gelip Bağdad da Halife Me mun un huzurunda Bişr b. el-merîsî ile tartışmış olduğunu iddia etmektedirler. El-Hayde adlı eseri tahkik eden Dr. Cemil Saliba da bunlar gibi düşünmekte, hem Kinanî nin Bişr le olan tartışmasını hem de kitabın ona isnad edilmesinin doğru olacağını ifade etmektedir. 23 Kitabın Kinanî ye ait olup-olmamasından veya Kinanî nin Bişr le yüz yüze tartışıp-tartışmamasından daha önemli olan husus; bu konunun içinde geliştiği toplumda bıraktığı izlerin ve etkinin bu eser vasıtasıyla gözlemlenebilmesidir. Çünkü eser, zikri geçen tartışmanın seyrinin ne olduğu ve nasıl gerçekleştiği hususunda bizlere ayrıntılı bilgi sunduğu gibi, Kur an ın mahluk olduğunu kabul edenlerle, karşıt görüşü benimseyenlerin argümanlarını ortaya koyması, bunları ortaya koyarken tartışmada taraf olan bir isme nisbet edilmesi, konu ile ilgili ilk ve temel kaynak olması, halku l-kur an tartışmalarındaki atmosferle ve bu tartışmaların gerçekleşme şekliyle ilgili bizlere ipuçları sunması bakımlarından büyük bir kıymeti haizdir. El-Hayde adlı eser, Halku l-kur an konusunu tartıştığı ve kabul edenlerleetmeyenlerin argümanlarını ortaya koyduğu, bunu tarihten canlı bir örnekle sunduğu için konu ile ilgili yapılacak Kelâm çalışmalarında başvurulması gereken ilk ve temel eserler arasında bulunmaktadır. Bu bağlamda h. 3. asrın başlarında kelâmi tartışmaların nasıllığının ortaya konulabilmesi bakımından da ayrıca önem arzetmektedir. Bütün bunlarla birlikte h. 218 yılında Me mun un Bağdad dışında bulunduğu bir dönemde naîbi Ishak b. İbrahim e gönderdiği mektuplarla başlayan Mihne uygulamalarındaki fikrî delillerin nasıl oluşturulduğunun, kelâmî bir konunun devlet politikası haline nasıl getirildiğinin, Mu tezile nin siyasî iktidara nasıl taşındığının ipuçlarını vermesi bakımından da İslam Mezhepleri Tarihi çalışmalarında temel kaynak eser olma özelliğine sahiptir h.1325, III, 353. Taceddin Ebi Nasr Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkâfî es-subkî, Tabakatü ş-şafiiyyeti l-kübra, thk., Abdulfettah Muhammed, Mahmud Muhmmed, Kahire1964, II, 145. İbn Nedim, el-fihrist, Beyrut 1988, 236. Ebu Bekir Ahmed b. Ali b.sabit Bağdadi, Tarihu Bağdad, Beyrut trz., X, 449. Kehhâle Ömer Rıza, Mu cemü l-müellifîn, Şam 1957, IV, 263. Cemil Saliba, Kitabu l-hayde, Mukaddime, Beyrut 1991, 23.