COĞRAFYA NEDİR? Coğrafya iki şeyle ilgilenir. Biri doğa biri insan. Yani doğal unsurlar ile beşeri unsurlar. DOĞAL VE BEŞERİ UNSURLAR

Transkript

1 COĞRAFYA NEDİR? Coğrafya doğa ile insan arasındaki etkileşimi inceleyen bilim dalıdır. Eğer üniversite sınavına hazırlanıyorsan coğrafya nedir sorusu ile karşılaşmayacağını biliyorsundur. Bu yüzden bunu ezberlemene gerek yok. İstersen sen hala coğrafyayı yerin altını inceleyen bilim dalı sanmaya devam edebilirsin. Seni coğrafyanın tanımından çok tanımında geçen doğa ve insan terimleri arasındaki etkileşim ilgilendirecek. Karşınada sınavda işte tam bu çıkacak. Peki öyleyse doğa ve insan neymiş önce onlara bakalım. Coğrafya iki şeyle ilgilenir. Biri doğa biri insan. Yani doğal unsurlar ile beşeri unsurlar. DOĞAL VE BEŞERİ UNSURLAR Çevrenize baktığınız zaman doğal ve beşeri unsurlardan başka bir şey göremezsiniz. Tam karşında duran bilgisayarı insan yaptıysa buna beşeri unsur deriz. Belkidebilgisayarın arkasında duvar vardır ve o duvarıda insan yaptı. Öyleyse duvarda beşeri unsur. Duvarın neyden yapıldığını mutlaka biliyorsundur ve işte aklından geçirdiğin o şey her neyse doğal unsurdur, tabi aklından uçuk kaçık bir şey geçirmediysen. Neden mi, çünkü duvar betondan yapılıyor. Aslında betonda beşeri unsur yani insan yapımı ama biraz derine inince yani betonun ana maddesini öğrenince karşımıza doğal unsur çıkıyor. Çünkü beton kumdan yapılıyor. Kumu insan yapmadı, kumun oluşumunda insanın etkisi yoktur. İşte bu yüzden kum doğal unsurdur. Aslında işte tam burada çok basit bir şey ortaya çıktı. Beşeri bir unsur doğal bir unsurdan etkilendi. Çünkü beşeri unsur olan duvarı yaparken doğal unsur olan kumdan yararlandık. Yani doğa insan etkileşimi sonucu beşeri bir unsur ortaya çıktı. Aklına hiç geldimi duvar yapma ihtiyacımız nereden geliyor. Eğer soğuktan ve rüzgardan korunmak içinse doğal unsurlardan, eğer hırsızlıktan ve düşmandan korunmak içinse beşeri unsurlardan etkilenmiş olarak duvar yapma ihtiyacımız ortaya çıkmıştır. Sonuçta doğal yada beşeri unsurlardan etkilenerek beşeri bir unsur ortaya çıkartmış oluyoruz. Aslında herşey çok açık olmuş olsada yinede bunların tanımını yapmak istiyorum. Oluşumunda insanın hiç bir etkisi olmayan unsur yada olaylara doğal unsur, oluşumunda insanın doğrudan etkisi olan unsur yada olaylara beşeri unsur diyoruz. O kadar çoklar ki bunları kendi aralarında tekrar guruplandırma ihtiyacı duymuş zamanın bilim adamları. Şimdi bizde onlar gibi yaparak doğal unsurları 4 temel başlık altında guruplandıralım. 4 TEMEL UNSUR Doğal unsurları 4 temel unsur başlığı altında guruplandırdık. Çünkü çok fazla doğal unsur var ve hepsi farklı yerde. Kimisi havada kimisi yerde, anlıcanız çok farklı yerlerde. Bu yüzden 4 temel unsur var. Bunlar: havaküre (atmosfer), suküre (hidrosfer), taşküre (litosfer), canlılar küresi (biyosfer) Aslında demin yukarda doğal unsurların ne olduğunu çok iyi anladınız ve neyin nerede olduğunuza zaten çoktan biliyordunuz. Mesela toprak sence hangi küreye ait bir doğal unsurdur diye sorsam cevabını söylemişsindir. Çünkü bunun nerde olduğunu bu yaşına kadar hep gördün. Eğer cevabı veremiyorsan bir tane ipucu vereyim. Toprak havada mı, ya da su da mı, peki toprağı gördün göreli nerde görüyorsun, yerde mi? Tabikide toprak taşküreye yani litosfere ait bir unsurdur. Şimdi doğal unsurlardan hangileri hangi guruptaymış biraz antrenman yapalım.

2 Kırmızı yazılı olanlar da nedir? Bunlara dikkat edin hep tereddütte bırakırlar. Bunun gibi başkada var. Yağmur ve sel hidrosfere yani su küreye ait değildir. Bunlar atmosfere aittir. Biraz karışık gelebilir ama direkt olarak kaynağını havadan yani havaküreden aldığını biliyorsun ve bu yüzden yağmur ve sel havaküreye aittir. Yukarda bir de tarım gördün kırmızı yazılmış. Tarımı doğal unsur sananlar var. Bana doğada insanın etkisi olamadan tarım yapılmış bir yer gösterebilir misin bir düşün bakalım. Gösteremezsin çünkü tarımı insan yapar. İnsan toprağa bir şeyler eker onu sular ona bakar ve tarım faaliyeti gerçekleştirmiş olur. Tarım beşeri bir unsurdur. Ama ağaç doğal unsurdur. Çünkü ağaç insan etkisi olmadan da yetişebiliyor. Şimdi beşeri unsurlara bakma zamanı. İnsanın doğrudan etkisi olmayan unsurlardır beşeri unsurlar. Beşeri unsurlar doğal ortamdan yani doğal unsurlardan etkilenmemiz sonucu bizim ortaya çıkardığımız unsur ve olaylardır. Kafanız karışmasın hep unsur ve olaylar diyorum. Çünkü ister doğal olsun ister beşeri unsur ve olaylardan meydana gelir. Mesela toprak doğal bir unsurken deprem doğal bir olaydır. Ve her ikiside doğal unsur olarak adlandırılır. Başka bir örnekte beşeri olsun. Mesela yol beşeri bir unsurdur. Ulaşım beşeri bir olaydır yada trafik kazası beşeri bir olaydır.ve nasıl olursa olsun beşeri unsur olarak adlandırılır. Yani bahsettiğimiz şey somutta olabilir soyutta olabilir. Bahsettiğimiz şey bir maddede olabilir bir eylem yada harekette olabilir. Bence buna fazla kafanı takmamalısın. Şimdi gelelim beşeri unsurlara.

3 Yukarıdaki resimde sağ tarafta beşeri unsurları gördünüz. Aklınıza bununla ilgili yüzbinlerce örnek gelebilir ve korkma bunların hepsi aklındaydı zaten. Artık doğal ve beşeri unsurları birbirinden ayırt edebiliyorsan bunların birbirleriyle olan etkileşimine bakma zamanı gelmiştir. Yani coğrafyayı oluşturmaya başlamalıyız. Neden böyle dedim çünkü coğrafya bunların birbiriyle olan etkileşimini inceliyor. Artık coğrafya yapma zamanı. DOĞA İNSAN ETKİLEŞİMİ Evet artık gerçekten coğrafya yapma zamanı. Doğa ile insan arasındaki etkileşim değil miydi coğrafya. Şimdi bu etkileşim nasıl oluyor örneklerle inceleyelim. Yukarıda gördüğünüz gibi bazen doğa insanı etkilerken bazen insan doğayı etkiliyor. Bazende ikisi birbirini etkileyip karşılıklı bir etki olabiliyor. Bazende bu etki olumlu yada olumsuz olabiliyor. Şimdi bunlardan birkaçını açıklamak istiyorum. Birinci örnekte "hava çok sıcak" diyor. Havanın sıcak olması doğal bir durum olup doğal unsurdur. Ve bu durumdan etkilenen insan ders çalışamıyor. "Ders çalışmak" beşeri bir durumdur. Çünkü ders çalışma eylemi insanın bir faaliyetidir. Ve burada insan doğal

4 unsur olan sıcaklıktan olumsuz bir şekilde etkilenmiş oluyor. Yani doğanın insana olumsuz etkisinden söz edebiliriz. Bu fabrikada kesilen ağaçlardan kağıt yapılıyor. Cümlesinde karşılıklı etkileşim söz konusudur. Çünkü kağıt insan yapımı olup beşeri bir unsurdur ve bunun hammaddesi doğadır. Çünkü hammadde olan ağaçların oluşumnda insanın doğrudan bir etkisi yoktur. Yani burada insan doğadan etkilenmiş oluyor. Bu nasıl bir etki oluyor olumlu bir etki ve hammadde ihtiyacımızdan doğuyor. İnsanın ağaç kesip kağıt yapması, insanın doğaya olumsuz etkisidir. Bu yüzdende hem doğa insanı etkiliyor hemde insan doğayı etkiliyor. Fakat burada insanın doğaya etkisi olumsuz bir etkidir. Çünkü doğaya zarar vermiş oluyor. Bütün örnekleri tek tek inceleyip zamanınızı almak istemiyorum. Diğer örnekleri siz kendiniz yorumlayıp çıkarımlarda bulunabilirsiniz. Şimdi coğrafyanın ilkelerinden bahsetmek istiyorum. COĞRAFYANIN İLKELERİ Her bilim dalı birtakım ilkeler doğrultusunda hareket eder. Çünkü bilimi bilim yapan bu ilkelerdir ve bu ilkeler yoktur diyemeyiz. Bunu öğrenmeseniz bile aslında bu ilkelerle iç içesinizdir. Çünkü hayatınızda en basit bir şeyi araştırırken bile bazı şeyleri kendinize sorarsınız ve bazı yöntemleri farkında olmadan kullanırsınız. Evet aslında bu kadar basittir. Coğrafya da her bilim gibi bazı ilkeleri kullanır. Bütün bilimlerin kullandığı nedensellik ilkesini coğrafyada kullanır. Çünkü olaylar arasındaki neden sonuç ilişkilerini araştırarak bir şeylere varır, sonuca böyle gider. Bir tarihçi bu savaş neden ortaya çıktı diyerek nedensellik ilkesini kullanır. Bir coğrafyacı bu vadi neden oluştu diyerek yine bu ilkeyi kullanır. Dağılış ilkesi belkide biraz daha coğrafyaya özgüdür. Çünkü hepinizin bildiği gibi coğrafya deyince akla harita gelir ve haritalar neyin derede olduğunu gösterir. İşte dağılış ilkeside böyle bir şey. Yani neyin nerede olduğunu gösterir yada söyler. Dikkat edin gösterir ve söyler dedim, yani illaki göstermek zorunda değildir. Bazen söylmek te yeterli olur. Mesela ben şuanda İstanbuldayım derken harita kullanmadan yer bildirimi yapmış oldum ve dağılış ilkesini gerçekleştirmiş oldum. İlgi yani bağlılık ilkesi yine bir çok bilimin kullandığı bir ilkedir. Çünkü olaylar yada olgular arasında bağlantılar vardır. Olay ve olgu deyince kafan karışmasın kısaca aklına gelen bir çok şey arasında bağlantı vardır demek istiyorum :) Coğrafya olarak baktığımız zaman hemen hemen her coğrafik olayın birbiriyle alakası yani ilgisi vardır. Şimdi coğrafyanın bu 3 ilkesine örneklerle daha detaylı bakalım.

5 Aslında yukarıdaki resimde herşey açıkça anlatılmış. Ama bakmayı değilde okumayı sevenler için bir kez anlatmak istiyorum. "Türkiye kıyıları nemli olduğu için kışın daha ılıktır." cümlesini buraya yazarken bile aklıma nedensellik ilkesi geldi. Çünkü cümle içinde "için" kelimesini okuyunca hemen bir neden sonuç durumu insanın aklına geliyor. Seninde geldi, eğer gelmediyse bir daha oku. Yine gelmediyse biraz kendine güvenip coğrafyaya doğal bak sanki hayatının içindeymiş gibi bak. Çünkü burada kışın daha ılık olmasının nedenini açık bir şekilde ifade etmiş. Ilık olmasının nedeni nem miş. "Türkiye'de ki ormanlar genellikle dağlık alanlardadır." nerdeki Türkiye'de ki, bak işte burada dağılış ilkesini vurgulamış. Çünkü sana yer söylüyor. Bu cümlede orman ve dağ kelimeleri dikkat çekiyor. Bu iki kelime arasında bir bağlantı yok mu sence? Kabaca dağ nerdeyse orman orda diyor. Yani dağlık alan ile orman arasında bir ilgi var ama bu ilginin nedenininden bahsetmemiş, sadece bir ilgi olduğunu söylüyor. Şimdi senden yukarıdaki resimdegeçen örneği dikkatlice incelemeni istiyorum, tabi hala incelemediysen. Hemen konuyu özetleyip bitiriyorum. Doğa ile insan arasındaki etkileşimi inceleyen bilim dalına coğrafya denir. Çevrede doğal unsurlar ve beşeri unsurlar vardır. Dağ, akarsu, deniz, güneş, sıcaklık gibi doğal unsurlar ile köprü, ev, araba, ulaşım, giyim gibi beşeri unsurlar vardır. Ve bunlar birbirini etkiler, sonuçta coğrafya ortaya çıkar. Doğal unsurları 4 temel unsur başlığı altında inceleriz. Havaküre, yerküre, suküre ve canlılar küresidir bunlar. Doğal ve beşeri unsurlar o kadar çoklardır ki coğrafya bunları incelemek için kendisine yardımcılar tutmuştur. Jeoloji, jeomorfoloji, klimatoloji, nüfus coğrafyası, ulaşım coğrafyası bunlardan bazılarıdır. Coğrafya tüm bu araştırmalarını yaparken 3 tane ilkeyi kullanır. Nedensellik, dağılış, ilgi (bağlılık) coğrafyanın kullandığı ilkelerdir.

6 Dersimiz bitmiştir. İsterseniz bu dersle ilgili videomuzu izleyebilirsiniz. Eğer aklınıza en ufak bir şey takılırsa lütfen aşağıya yazın çünkü öğrencilere yardım etmeyi seviyoruz. Hoşçakalın...