Ardından Sokrates in bu tanıma itirazı üzerine Polemarkhos araya girer ve tanımlarını dile getirir. İlkinde:

Transkript

1 IV. HAFTA Platon Devlet I.Kitap Filozofların insan tasarımı, onların toplum tasarımını etkiler. İnsanı nasıl algıladıkları, kavradıkları, anladıkları onların toplum tasarımlarını biçimler. Bunu toplum felsefesiyle ilgilenmiş neredeyse bütün klasik düşünürlerde görürüz. İnsan ve toplum anlayışları arasındaki bu ilişki varsayımı, Platon un Devlet inde Sokrates ile diğer tartışmacılar arasında geçen diyalogda da karşımıza çıkar. Özellikle I. ve II. kitaplarda Sokrates in karşısında yer alan Glaukon, Thrasymakhos, Adeimantos gibi kişiler insanın benciliğini vurgulayarak, insanın iyiye yöneliminin ancak bir karşılık ya da korku sayesinde mümkün olacağını; bu nedenle ahlaksal (özgeci) bir tutumu zorunlu kılan toplumsal yaşamın insanlara ancak zorla kabul ettirilebileceğini; insanların gerçekten iyi olmaktansa, toplumsal kurumların getirdiği cezaların korkusuyla iyi gibi görünmeyi tercih edip her fırsatta çıkarlarını elde etmeye yöneleceklerini savunurlar. İnsanların yalnızca benciliği üzerine odaklanmış bu kişilerin karşısında Sokrates, bu eğilimimizi aşan ve ideal bir toplumsal düzen içerisinde bu eğilimi alt edebilme olanağını yaratacak erdemliliğe yönelimimize dikkati çeker. Devlet, adalet/doğruluk kavramına odaklanmış, hareket noktası olarak bu kavramı almış bir metindir. Platon, bu kitapta, adaletin nasıl bir toplumsal düzen içerisinde gerçekleşebileceğini ortaya koymaya çalışır. I. kitaptaki tartışmanın başlangıcında Sokrates in çevresindekilerden adaletin/doğruluğun tanımını istediğini görürüz. Önce Kephalos, bu kavramla bağlantısı çok da açık olmayan, yalın bir tanım verir: * Adaletin/doğruluğun alınan şeyi geri vermek olduğunu söyler. (331 c) Ardından Sokrates in bu tanıma itirazı üzerine Polemarkhos araya girer ve tanımlarını dile getirir. İlkinde: söyler. (331 e) * Adaletin/doğruluğun herkese borçlu olduğumuz şeyi ödemek olduğunu Sokrates in itirazı üzerine tanımını biraz daha geliştirir ve:

2 * Adalet/doğruluk herkese hakkını vermektir, der. (332 c) Son olarak da: (332 d) * Adaletin/doğruluğun dosta iyilik, düşmana kötülük etmek olduğunu söyler. Burada dile getirilmiş her tanım, bir öncekinin bir başka kavramla açık hale getirilmesi çabasının görünümüdür. Aslında son derece sıradan bir başlangıç tanımının, doğru soru ve değilleyici (eksik gösterici) örnekler yoluyla nasıl gelişip felsefi bir tanımın kapısını araladığına şahit oluruz. Hak ile borçluluk, borçluluk ile alınan şey arasındaki ilişkiden hareketle, adalet kavramının tanımına yönelik bir kapı açılmakta; dördüncü tanımdaysa, doğal ya da ilkel diye niteleyebileceğimiz, ancak bugün bile dile getirildiğini sık sık duyabileceğimiz bir içerikle karşılaşmaktayız. İnsanda, kendisine zarar verene zarar vermek, yarar sağlayana da yarar sağlamak yönünde doğal bir eğilim vardır. Gücü yeten hemen herkes, eylemlerinde bu karşılıklılığı gözetir. Kendisine yarar sağlayanları dostu olarak görür ya da dostlarını yarar sağlayanlar arasından seçer ve onlara aynı biçimde karşılık vermeye çalışır. Zarar verenleriyse düşmanı olarak görür ve onlara da bu yönde karşılık verir. Herkesin hak kı olanı, bize sağladığı yarar ve verdiği zarar ile ölçmeye çalışırız. Bu, karşılıklılık ilkesine dayanan ilkel ve doğal bir adalet anlayışıdır. İçgüdüseldir bile denebilir. Ancak toplumsal yaşamın kendisiyle uyuşan, toplumsal yaşamın içindeyken kabullenilebilen bir anlayış değildir. En azından ilkenin ikinci ayağı için bu böyledir: Kimseye gördüğü zararı kendi eliyle tazmin etme hakkı tanınmaz, kimseye düşmanlarını cezalandırma yetkisi verilmez. Sokrates bu tanıma iki temel açıdan itiraz eder: İlkin şu sorunun yanıtını arar: Düşmanımıza zarar vermekteki, kötülük etmekteki amacımız onu kötülüğünden vazgeçirmektir. Kötülük ederek bu amacımıza ulaşabilir, insanları kötülüklerinden vazgeçirebilir miyiz? İkinci olarak da şu sorunun:

3 Karşısındakine zarar veren, kötülük eden kişinin hala adil, doğru, erdemli olduğundan söz edebilir miyiz? Ona göre edemeyiz. Bu durumda da, bu adalet tanımı, adaleti gerçekleştirir gibi görünse de, uygulandığında adil (doğru, erdemli) insanlar üretmez. İnsanları kötülüğe, erdemsizliğe sevk eden bir adalet tanımı da anlamsızdır. Çünkü adalet en baştaki erdemdir. * Polemarkhos un tanımlarının yetersizlikleri Sokrates tarafından gösterilince, Thrasymakhos devreye girer ve kendi tanımını dile getirir. Onun tanımı, aslında Sokrates in ve diğerlerinin adaleti var sayarak konuşmalarına bir itiraz gibidir. Adaletin, yüklediğimiz olumlu anlam ve değerlerle varlık kazanmasının olanaksızlığına işaret eden bir tanım dile getirir. Ona göre: * Adalet, güçlünün işine gelendir. Bu ifadesini şöyle açıklar: Ona göre her yönetim yasalarını işine geldiği gibi koyar. İnsanlar arasındaki hak dağıtımı da, bu yasalara göre olur. Bu nedenle, yönetici olamayanın hakkını alması olanaksızdır. İnsan bencil bir varlık olduğundan, yönetici kim olursa olsun bütün kararlarını kendi lehine alacak, bütün yasaları buna göre yapacaktır. Thrasymakhos için yönetici- yönetilen arasındaki ilişkisi çoban ile koyunları arasındaki ilişkiye benzer. Ülkelere bakınca yöneticilerin halkları kendileri ve çevrelerindeki mülkiyet sahipleri için yönettiklerini görürüz, ona göre. İnsanlar bencilliklerini aşamaz. Aşması da anlamsızdır, ona göre. Çünkü aşan kişi, yani adil, erdemli, dürüst, doğru kişi hep karşıdakini düşüneceği için, diğerleri de hep kendilerini düşüneceği için, ilki hep vermek zorunda olacak, bu nedenle eksilecek, azalacaktır. Karşı taraf vermediği için hep zararda olacaktır. Buna karşılık diğeri onun verdikleri sayesinde artacak, güçlenecek, ondan aldıklarıyla onu aşacak, onun efendisi olacaktır. Ona göre, bu doğal süreç herkesi önünde sonunda adaletsiz ve erdemsiz davranmak zorunda bırakacaktır. Bu nedenle herkes bencilliğini aşamadığı sürece, toplumsal düzen her zaman çobanların koyunları yediği bir işleyiş üzerine kurulacaktır.

4 Bu nedenle Thrasymakhos a göre yönetici tarafı hep bencil olan ve bencilliğini karşı tarafa dayatmaya gücü yeten kişilerden oluşacak; yönetilen tarafsa bencil olmayı istese de buna gücü yetmeyen ya da büyük bir talihsizlikle başkasını düşünmeye doğal olarak eğilimli olanlardan oluşacaktır. Yöneten yararların hep fazlasına, yönetilenler ise yararların daha azına sahip olur. Thrasymakhos, insanı tasarlarken yalnızca insanı tasarlamakla yetinmiyor, buradan hareketle insanlar arasındaki ilişkilere dair çıkarımlarda da bulunuyor. Örneğin bir doğruyla bir eğri ortaklık etse, bu ortaklığın sonunda doğru olanın hep zararlı çıktığını ve çıkacağını söylüyor. Bu ikisi yönetimin başına gelse doğru kişi kendini insanlara adayacağından evine bakmaz. Hiçbir yakınına ayrıcalık yapmaz. Eğri insansa çevresindekileri, onu destekleyenleri gözetir. Bu nedenle doğru kişi ailesi, akrabaları arasında bile tutulmaz. Ama eğri kişinin bir sürü destekleyeni, koruyanı, savunucusu olur. Thrasymakhos a göre adil, erdemli olmanın doğası sefillik üzerine kuruludur. Çünkü hep vermek üzerine kuruludur. Kendinden sürekli kısmak, sürekli başkaları için yaşamak anlamını taşır. Kötülüğün doğasıysa almak ve zenginleşmek üzerine kuruludur. Ona göre erdemin doğası sefalete götürdüğü için, kimse bilerek erdemli olmayı istemez. Erdemi kendisi için kimse tercih etmez, sadece kötülüğe uğramaktan korktukları için iyiymiş gibi görünmeye çalışırlar. İnsanların hiçbiri samimi olarak iyi değildir. İyi desinler diye, görünüşte iyidir. Erdemin doğası ile insanın doğası çekişir, ona göre. Erdem başkasını gözetmeyi gerektirir, insanın doğasıysa kendini gözetmeye yöneltir. Dolayısıyla bir insan özgürse eğriliği tercih eder. İnsan zorlamalardan, sorumluluklardan, bağlarından sıyrıldığı anda kötülüğe eğilimlidir. Yapısı gereği, bencilliğe, kendini merkeze almaya eğimlidir. Toplumsal yaşam, insanların aslında iyi olmadığı, yalnızca iyi göründüğü bir ortamdır. Bu nedenle eğri kişi, gücü de yetiyorsa, giderek daha da güçlenir, efendi olur. Yöneticiler de bu kişilerdir. Sokrates bu düşünceleri savunan Thrasymakhos a iki temel noktadan hareketle itiraz eder. İlkin, güçlü olmanın işine geleni elde etmeye yetmeyeceğini söyler. Çünkü bunun ne olduğunu ve nasıl elde edileceğini bilmek gerekir. Bilgi olmadığında, kişi, işine geldiğini (yararına olduğunu) sandığı şeylere yönelir, ancak burada hedefe isabet ancak rastlantısal olacaktır. Çünkü bunun güçle değil akılla ilgisi vardır.

5 İkinci olarak da, Sokrates, bütün rollerin başkası için içeriklendirildiğini öne sürer. Yani, roller, bu rollerle gerçekleştirileceklere muhtaç kişiler, onların yararı için oluşturulur. Rollerin sahipleri için değil. Rollerin içeriğinde, rolün sahibinin yararı ikincil olarak, dolaylı olarak dikkate alınır. Hiç alınmasa bile, rolden bir şey eksilmez. Örneğin hekimlik hastalar için var olan, onların bir eksiğini tamamlamaya çalışan bir roldür. Aynı özellik ayakkabıcılık, çiftçilik, öğretmenlik, hastabakıcılık, terzilik için de geçerlidir. Hepsi muhatabını tamamlamayı hedefler. O halde her bilgi [meslek, rol], kendinden üstün olanın işine geleni değil, kendi yönetimi altında olanın, yani güçsüzün işine geleni gözetir ve buyurur. (342 d) Bunun karşılığında bir ücret alıyor olmak, mesleğin, rolün zorunlu, olmazsa olmaz bir içeriği değildir. Hiçbir karşılık almasalar ve bu işi gönüllü yapsalar da bu içeriğe uygun eyleyenler o rolü gerçekleştirmiş olurlar. Aynı şey yöneticilik için de geçerlidir. O da toplumsal bir roldür. Bu nedenle, yönetici de yönetilenin yararını gözetmek zorunda olan biridir. Böyle yapmayanlar önünde sonunda cezalandırılırlar. Dolayısıyla Sokrates için yöneticilik, her ne kadar bütün rollerin üstünde ve özel bir yere sahip görünse de, niteliksel olarak ve amacı bakımından diğer rollerden farklı değildir. Hiçbir sanat, hiçbir yönetim kendisine yarayanı sağlamaz. Deminden beri söylediğimiz gibi, güçlü kendi yararını değil güçsüzün yararını gözetir. Yönetilenin işine geleni sağlar ve buyurur. (342 e) Bu noktada Thrasymakhos adaletsizlik/eğrilik ile akıllılık arasında bir bağ olduğunu öne sürer. Ona göre akıl, kişilerin kendi yararını bulmasına, artırmasına hizmet eden bir yetidir. Bu biçimde işlediği için de, daha akıllı olan her zaman daha karlı tercihlerde, eylemlerde bulunur. Buradan hareketle de, doğruluğun [adil, erdemli, dürüst olmanın] eksiltici yanını ima ederek, bu özelliğin sahip olan kişiye zarar verdiğini; bu nedenle de ancak aklı kıt kişilere ait bir özellik olduğunu öne sürer. Dolayısıyla, akıllı bir kişinin elinde her rol kendisine yarar sağlayan, karlar getiren bir niteliğe sahip olur. Aynı durum yöneticilik rolü için de geçerlidir, ona göre.

6 Burada Sokrates Thrasymakhos a eğri, adaletsiz, erdemsiz kişinin insanlarla ilişkilerinde kar etmesinin mümkün olup olmadığını sorarak itiraz eder. Çünkü insanlarla ilişkilerimizde kar edebilmemiz için, onlarla ilişkiye girebilmemiz gerekir. Onlarla iş yapabilmemiz gerekir. Onlardan alabilmek için birlikte olmamız gerekir. Ancak kimse kötüyle birlikte olmak, birlikte yaşamak, hareket etmek, ortaklık kurmak istemez. Böyleyse, eğri, adaletsiz, erdemsiz kişi bundan nasıl kar edebilir ki? Erdemsizlik, Sokrates e göre, birlikte yaşama olanağını ortadan kaldırır. Toplumsallığı olanaksız kılar. (351 d-e) Thrasymakhos tan sonra söz alan Glaukon da, Thrasymakhos kabullerinden hareketle, doğada aslında haksızlık etmenin iyi, haksızlığa uğramanın kötü olduğunu söyler. Ona göre insanlar yakalanmadığı sürece kötülüğü tercih eder (Burada Gyges in görünmezlik sağlayan yüzüğünü örnek olarak verir). İnsanlar toplumsal yaşamı iyiliğe yönelimlerinden değil, kötülüğe uğramaktan korktukları için tercih ederler. Kötülüğü engellemeye tek başlarına güçleri yetmediği için toplumsal yaşamı tercih ederler. Thrasymakhos ve Glaukon insanın kötü olduğunu ve toplumsallığı çıkar için kabul ettiğini söyler. Soktares Thrasymakhos ve Glaukon un görüşlerini çürütmeye çalışır. İyiliğe eğimli olmakla birlikte yaşayabilmek, birlikte iş görebilmek arasında zorunlu bir bağ olduğunu düşünür. Çünkü önceden de söylendiği gibi hiçbir insan kötü olduğunu düşündüğü biriyle hareket etmek istemez. Sokrates toplum kuramını bu düşünceden hareketle oluşturuyor. Haydutları, hırsızları, mafya çetesini düşünelim. Bunlar kötülükleriyle, erdemsizlikleriyle meşhurdur. Ancak böyle bir çete bile yalnızca dışarıya karşı kötüdür. Bu çetenin oluşması için o çeteyi oluşturan bireylerin birbirine karşı iyi ve ahlaklı olmaları gerekir. Birlikte iş görmenin başka yolu yoktur. Sokrates e göre eğrilik, kötülük, adaletsizlik, haksızlık insanlar arasında çatışmaya yol açar. İnsanlar arasında çatışma varsa ayrılırlar. Peki Sokrates birlikte iş görmeye neden bu kadar vurgu yapar? Çünkü insan kendi kendine yeten bir varlık değildir. Bir ihtiyaçlar varlığıdır. İhtiyaçlarını kendi başına karşılayamaz. Dolayısıyla başkalarıyla beraber hareket etmeye ihtiyacı vardır.

7 İnsanın kendi ihtiyaçlarını karşılaması için toplumsal bir yaşamı oluşturması gerekir. Onu da ancak insanın doğal olarak iyiliğe ve adalete yatkınlığını varsayarak tasarlayabiliriz.